Dili ba Kalikayan ang Pagkawalay-Hustisya?
“Bisan pa niining tanan ako nagtuo gihapon nga sa kasingkasing ang mga tawo maayo gayod. Dili lang nako mapalig-on ang akong paglaom ibabaw sa patukoranan nga gilangkoban sa kagubot, kaalaotan, ug kamatayon.”—Anne Frank.
SI Anne Frank, nga usa ka 15-anyos nga dalagitang Hudiyo, misulat sa maong makapahinuklog nga mga pulong diha sa iyang talaadlawan wala madugay una siya mamatay. Sa kapin ug duha ka tuig, gitagoan ang iyang pamilya, nga nagtago sa usa ka lawak sa kisame sa Amsterdam. Nagun-ob ang iyang mga pangandoy alang sa mas maayong kalibotan sa dihang ang usa ka magsusumbong mibutyag sa nahimutangan nila ngadto sa mga Nazi. Pagkasunod tuig, 1945, namatay si Anne gumikan sa tipos diha sa kampo konsentrasyon sa Bergen-Belsen. Unom ka milyon pang ubang mga Hudiyo ang nakaagom ug susamang dulnganan.
Ang yawan-ong laraw ni Hitler nga puohon ang tibuok rasa sa katawhan mao tingali ang labing mangil-ad nga kaso sa rasanhong pagkawalay-hustisya nga nahitabo sa atong siglo, apan dili kay kini ra. Niadtong 1994 kapin ug tunga sa milyong Tutsi gimasaker sa Rwanda, tungod lang kay sakop sila sa “sayop” nga tribo. Ug sulod sa unang gubat sa kalibotan, duolan sa usa ka milyong taga-Armenia namatay diha sa etnikong panghinlo.
Ang Mapintasong mga Dagway sa Pagkawalay-Hustisya
Ang genocide o pagpuo sa tibuok rasa dili mao lamang ang dagway sa pagkawalay-hustisya. Ang pagkawalay-hustisya sa katilingban nagtugyan sa dul-an sa kinto parte sa katawhan sa tibuok-kinabuhi nga pag-ilaid sa kakabos. Grabe pa, ang organisasyon sa tawhanong mga katungod nga Anti-Slavery International nagkalkulo nga kapin ug 200,000,000 ka tawo naulipon. Tingali adunay mas daghang ulipon sa kalibotan karong adlawa kay sa ubang panahon sa kasaysayan. Mahimong sila wala na ipamaligya diha sa publikong mga subasta, apan ang mga kahimtang nila sa trabaho kasagarang daotan pa kay sa iya sa kadaghanang mga ulipon sa karaang panahon.
Tungod sa pagkawalay-hustisya sumala sa balaod milyonmilyon ang gihikawan sa ilang pangunang mga katungod. “Ang mga kapintasan labot sa tawhanong mga katungod ginahimo halos kada adlaw, sa usa ka bahin sa kalibotan,” pahayag sa Amnesty International diha sa 1996 nga taho niini. “Mga kabos ug timawa ang labing daling mabiktima, ilabina ang kababayen-an, kabataan, mga tigulang ug mga kagiw.” Matod sa taho: “Sa pipila ka nasod, ang mga katukoran sa gobyerno sa nasod halos nalumpag na, nga walay nahibiling legal nga awtoridad sa pagpanalipod sa mga huyang gikan sa mga kusgan.”
Sulod sa 1996 ang tinagpulo ka libo diha sa kapin ug gatos ka nasod gibilanggo ug gipaantos. Ug sa bag-o pang katuigan, ginatos ka libong tawo nangahanaw lang, lagmit nga gipangdagit sa mga puwersa sa seguridad o sa teroristang mga pundok. Gituohan nga daghan kanila ang patay na.
Siyempre, ang mga gubat tinong dili matarong, apan kini nagkagrabe pang ingon niana. Ang modernong pakiggubat gipuntirya sa mga sibilyan, apil ang mga babaye ug mga bata. Ug dili lang kini tungod sa way-piling pagbomba sa mga siyudad. Ang kababayen-an ug kabataang babaye kasagarang ginalugos ingong bahin sa mga kalihokang militar, ug daghang rebeldeng pundok ang managit ug mga bata aron sila bansayon sa pagkamamumuno. Sa pagkomento bahin nianang mga usoha, ang taho sa Hiniusang Kanasoran nga “Epekto sa Armadong Away Diha sa Kabataan” nag-ingon: “Dugang ug dugang sa kalibotan ang ginasuyop sa malaglagong moral nga kahaw-ang.”
Walay duhaduha nga kining moral nga kahaw-ang misangpot sa usa ka kalibotan nga natuphan sa pagkawalay-hustisya—mahimong rasanhon, katilingbanon, legal, o militaryong paagi. Hinuon, kini dili bag-o. Kapin sa duha ka libo ug lima ka gatos ka tuig kanhi, usa ka Hebreohanong propeta nagmulo: “Ang balaod mahuyang ug walay pulos, ug ang hustisya wala gayod buhata. Ang mga tawong daotan naglupig sa matarong, ug sa ingon ang hustisya natuis.” (Habacuc 1:4, Today’s English Version) Bisan pag ang pagkawalay-hustisya kaylap sa kanunay, ang ika-20ng siglo maklasipikar gayod ingong panahon nga ang pagkawalay-hustisya nakaabot ug bag-ong mga sukod.
Kabalak-an ba ang Pagkawalay-Hustisya?
Kini kabalak-an sa dihang ikaw personal nga nag-antos ingong resulta sa pagkawalay-hustisya. Kini kabalak-an kay gihikawan niini ang kinabag-ang tawo sa ilang katungod sa kalipay. Ug kini kabalak-an usab tungod kay ang pagkawalay-hustisya kasagarang maghaling sa dugoong mga away, nga, sa baylo, kanunayng magpasiga sa pagkawalay-hustisya.
Ang kalinaw ug kalipay nalambigit nga dili mabadbad uban sa hustisya, apan ang pagkawalay-hustisya makapahugno sa paglaom ug makalumpag sa kamalaomon. Sumala sa makapasubong nadiskobrehan ni Anne Frank, ang mga tawo dili makapalig-on sa ilang paglaom ibabaw sa patukoranan nga gilangkoban sa kagubot, kaalaotan, ug kamatayon. Sama kaniya, kitang tanan nangandoy ug mas maayong butang.
Kining maong tinguha miagak sa sinserong mga tawo sa pagsingkamot nga ipatungha ang usa ka sukod sa hustisya diha sa tawhanong katilingban. Sa maong tuyo, ang Unibersal nga Deklarasyon sa Tawhanong mga Katungod, nga gisagop sa 1948 sa Asembliya Heneral sa Hiniusang Kanasoran, nag-ingon: “Ang tanang tawo natawo nga gawasnon ug managsama sa dignidad ug sa mga katungod. Gihatagan sila sa katakos sa pangutok ug konsensiya ug angay nga magtinagdanay sa usag usa diha sa inigsoong espiritu.”
Hamili gayod kining mga pulonga, apan halayo pa ang tawo gikan sa katumanan nianang minahal nga tumong—usa ka matarong nga katilingban diin ang tanan magpahimulos ug managsamang mga katungod ug ang matag usa magtratar sa iyang isigkatawo ingong iyang igsoon. Ang katumanan niining tumonga, sumala sa gipunting sa pasiunang pulong sa Deklarasyon sa HK, magsilbi nga “patukoranan sa kagawasan, hustisya, ug kalinaw sa kalibotan.”
Ang pagkawalay-hustisya nakadukot na ba kaayo diha sa katukoran sa tawhanong katilingban nga dili na gayod kini matangtang? O ang usa ka lig-ong patukoranan ba alang sa kagawasan, hustisya, ug kalinaw sa usa ka paagi igapahiluna? Kon mao, kinsay makapahiluna niini ug magtino nga makabatog kaayohan ang tanan?
[Picture Credit Line sa panid 3]
UPI/Corbis-Bettmann