Ang Bibliya Diha sa Italyanong Pinulongan—Usa ka Gubot nga Kasaysayan
“ANG Bibliya maoy usa sa labing naapod-apod nga basahon sa among nasod [Italya], apan kini usa tingali sa wala kaayo basaha nga basahon. Ang mga Katoliko wala kaayo dasiga sa pagsusi sa Bibliya ug wala kaayo tabangi sa pagbasa niana ingong Pulong sa Diyos. Adunay gustong mahibalo bahin sa Bibliya, apan kasagaran walay motabang kanila sa pagtudlo bahin niana.”
Kining mga pulonga, nga gipahayag niadtong 1995 sa lawas sa Italian Bishops’ Conference, nagbangon ug daghang pangutana. Sa miaging mga siglo, unsa ka kaylap nga gibasa ang Bibliya sa Italya? Nganong ang pag-apod-apod niini wala man kaayo mouswag kon itandi sa ubang mga nasod? Nganong kini nalakip gihapon sa wala kaayo basaha nga mga basahon sa Italya? Ang pagsusi sa kasaysayan sa Italyanong mga bersiyon sa Bibliya makahatag ug pipila ka tubag.
Gidangtan ug daghang katuigan una pa maugmad ang Romance nga mga pinulongan—Pranses, Italyano, Portuges, Kinatsila, ug uban pa—nga gikan sa Latin. Diha sa daghang kayutaan sa Uropa nga Latin ug kagikan, ang pinulongan sa ordinaryong mga tawo inanayng gidawat ug gigamit pa gani diha sa mga basahon. Ang kaugmaran sa pinulongan adunay laktod nga impluwensiya sa paghubad sa Bibliya. Sa unsang paagi? Sa usa ka yugto sa kasaysayan, dako na kaayo ang kalainan tali sa Latin, ang opisyal nga pinulongan nga gigamit sa Iglesya Katolika, ug sa lokal nga mga pinulongan niining mga nasora, nga tungod niana ang Latin dili na masabtan sa mga tawong wala kaayo o wala gayod makaeskuyla.
Sa tuig 1000, kadaghanang molupyo diha sa kayutaan sa Italya nalisdan sa pagbasa sa Latin Vulgate, bisan pag makabaton silag kopya niini. Sulod sa daghang siglo, gikontrolar sa kadagkoan sa Iglesya Katolika ang edukasyon, nga naglakip sa pipila ka unibersidad niadtong panahona. Pipila lang ka adunahang mga tawo ang nakapahimulos niana. Busa, sa ngadtongadto ang Bibliya nahimong “wala-hiilhi nga basahon.” Bisan pa niana, daghan ang gustong makabaton sa Pulong sa Diyos ug makasabot niana diha sa kaugalingon nilang pinulongan.
Sa katibuk-an, gisupak sa klero ang paghubad sa Bibliya, kay nahadlok sila nga makapakaylap kini sa gitawag nilang pagkaerehes. Sumala sa usa ka historyano nga si Massimo Firpo, “ang paggamit sa lokal nga pinulongan [magpasabot nga] dili na magamit ang pinulongan [ang pagsulti ug Latin] nga nanalipod sa eksklusibong awtoridad sa klero bahin sa relihiyosong mga butang.” Busa, ang kultural, relihiyoso, ug sosyal nga mga butang mao ang hinungdan sa katibuk-ang kakulang sa edukasyon bahin sa Bibliya nga mipatigbabaw gihapon sa Italya.
Unang Dili-Kompletong mga Hubad sa Bibliya
Sa ika-13ng siglo, adunay mga hubad sa mga basahon sa Bibliya gikan sa Latin ngadto sa lokal nga pinulongan. Ang maong dili-kompletong mga hubad gikinamot pagkopya ug mahal kaayo. Tungod kay nagkadaghan ang mga hubad sa ika-14ng siglo, halos mabatonan na ang tibuok Bibliya diha sa lokal nga pinulongan, bisan tuod kining mga basahona gihubad sa lainlaing mga tawo, panahon, ug dapit. Kadaghanan niining mga hubara, nga gipatik sa wala-magpailang mga maghuhubad, nakuha sa mga adunahan o sa mga edukado, nga mao ray makapalit sa maong mga Bibliya. Bisan tuod ang paggamit ug mga imprentahan nakapakunhod sa kantidad sa mga basahon, ang mga Bibliya “nabatonan lamang sa pipila ka tawo,” matod pa sa usa ka historyador nga si Gigliola Fragnito.
Sulod sa daghang siglo, ang kinabag-an sa katawhan dili gihapon makamaong mobasa ug mosulat. Bisan sa panahong gihiusa ang Italya niadtong 1861, 74.7 porsiyento sa populasyon ang dili makamaong mobasa ug mosulat. Ugaling lang, sa dihang nangandam ang bag-ong kagamhanan sa Italya sa paghimo sa publikong edukasyon nga libre ug pinugos para sa tanan, si Papa Pio IX misulat ngadto sa hari niadtong 1870 nga nag-awhag kaniya sa pagsupak sa maong balaod, nga gibatbat sa papa ingong “hampak” nga gitumong sa “paglaglag sa bug-os sa Katolikong mga tunghaan.”
Ang Unang Bibliya Diha sa Italyanong Pinulongan
Ang unang kompletong Bibliya sa Italyanong pinulongan gipatik sa Venice niadtong 1471, mga 16 ka tuig human sugdi paggamit ang movable type nga imprentahan sa Uropa. Gipatik ni Nicolò Malerbi, usa ka mongheng Camaldolese, ang iyang hubad sulod sa walo ka bulan. Gitamdan niya pag-ayo ang naglungtad nang mga hubad, giedit kini pinasukad sa Latin Vulgate, ug ang pipila ka mga pulong iyang giilisan ug mga pulong nga komong gilitok sa iyang lugar, sa Venetia. Ang iyang hubad mao ang unang pinatik nga edisyon sa Italyanong pinulongan nga kaylap nga giapod-apod.
Ang laing lalaki nga nakapatik ug usa ka bersiyon sa Bibliya didto sa Venice mao si Antonio Brucioli. Siya makitawhanon ug nakiling sa pagka-Protestante, apan siya wala gayod mobiya sa Iglesya Katolika. Niadtong 1532, gihubad ni Brucioli ang Bibliya gikan sa orihinal nga Hebreohanon ug Grego. Kini ang unang Bibliya nga gihubad gikan sa orihinal nga mga sinulat ngadto sa Italyano. Bisan tuod kini dili kaayo maayong pagkasulat sa Italyano, ang hugot nga pagsunod niini sa orihinal nga mga sinulat maoy talagsaon, nga nagkonsiderar sa limitadong kahibalo sa karaang mga pinulongan niadtong mga panahona. Diha sa pipila ka bersikulo ug mga edisyon, gipasig-uli ni Brucioli ang ngalan sa Diyos sa pormang “Ieova.” Sulod sa duolag usa ka siglo, nailado gayod ang iyang Bibliya taliwala sa Italyanong mga Protestante ug relihiyosong mga magsusupak.
Ang ubang Italyanong mga hubad—nga sa tinuoray mga rebisyon sa Bibliya ni Brucioli—gipatik, nga ang pipila niini gihimo sa mga Katoliko. Walay mausa niini ang naapod-apod pag-ayo. Niadtong 1607, si Giovanni Diodati, usa ka pastor nga Calvinista kansang mga ginikanan mikalagiw ngadto sa Switzerland aron dili lutoson tungod sa relihiyon, nagpatik didto sa Geneva ug laing hubad nga Italyano gikan sa orihinal nga mga pinulongan. Ang iyang bersiyon mao ang Bibliya nga gigamit sa Italyanong mga Protestante sulod sa daghang siglo. Sulod sa yugto nga kini gipatik, kini giisip nga ekselenteng hubad sa Italyanong pinulongan. Ang Bibliya ni Diodati nakatabang sa daghang Italyano sa pagsabot sa mga pagtulon-an sa Bibliya. Apan gibabagan sa klero ang pagpang-apod-apod niini ug sa uban pang mga hubad.
Ang Bibliya—Usa ka “Wala-Hiilhi nga Basahon”
“Ang Simbahan kanunayng nagmalamposon sa pagmonitor sa mga basahon, apan sa wala pa maimbento ang pag-imprenta, gibati nila nga dili na kinahanglang ilista ang gidiling mga basahon tungod kay ang mga basahon nga giisip nga peligroso gipangsunog,” nag-ingon ang Enciclopedia Cattolica. Bisan human magsugod ang Protestanteng Repormasyon, ang mga klero diha sa daghang nasod sa Uropa naningkamot gayod nga dili maapod-apod ang gitawag nilang mga basahon sa mga erehes. Adunay dakong kausaban nga nahitabo human sa Konsilyo sa Trent niadtong 1546, sa dihang gikonsiderar ang isyu bahin sa mga hubad diha sa lokal nga pinulongan. Mitungha ang duha ka klarong mga opinyon. Kadtong mipabor sa pagdili nag-ingon nga ang Bibliya nga gihubad diha sa lokal nga pinulongan mao “ang tuboran sa tanang pagtuo nga batok sa Iglesya Katolika.” Kadtong mibatok sa pagdili nag-ingon nga ang ilang “mga kaaway,” ang mga Protestante, miergo nga gidili kono sa Simbahan nga mapatik ang Bibliya diha sa lokal nga pinulongan aron matago ang ilang “pagpanglimbong ug pagpanikas.”
Ang ilang panagsumpakiay nagkahulogan nga ang Konsilyo wala makahimog tinong desisyon bahin sa maong isyu kondili mihatag lamang ug opisyal nga pag-uyon sa pagkakasaligan sa Vulgate, nga nahimong sumbanang hubad alang sa Iglesya Katolika. Apan, si Carlo Buzzetti, magtutudlo sa Pontifical University Salesianum, sa Roma, nag-ingon nga ang pagtawag sa Vulgate nga “kasaligan” “mipabor sa ideya nga, sa pagkamatuod, kini mao lamang ang kasaligang hubad sa Bibliya.” Gipamatud-an kini sa misunod nga mga panghitabo.
Niadtong 1559, si Papa Paulo IV nagpatik sa unang listahan sa gidiling mga basahon, usa ka listahan nga nagdili sa mga Katoliko sa pagbasa, pagbaligya, paghubad, o paghupot niana. Kining mga basahona giisip nga iya sa daotan ug makadaot sa pagtuo ug sa moral nga kaligdong. Ang maong listahan nagdili sa pagbasa sa mga hubad sa Bibliya diha sa lokal nga pinulongan, nga naglakip sa hubad ni Brucioli. Ang mga malinapason gipalagpot. Ang listahan niadtong 1596 mas estrikto pa gayod. Wala nay gitugotan sa paghubad o pag-imprenta ug mga Bibliya diha sa lokal nga pinulongan. Ang maong mga Bibliya kinahanglang sunogon.
Tungod niana, ang pagpanunog ug mga Bibliya diha sa mga plasa sa simbahan kasagaran na lang human sa kataposan sa ika-16 nga siglo. Sa hunahuna sa mga tawo sa katibuk-an, ang Kasulatan nahimong basahon sa mga mikontra sa Iglesya Katolika, ug ang maong panghunahuna naglungtad gihapon. Halos tanang Bibliya ug mga komentaryo sa Bibliya diha sa publiko ug pribadong mga librarya gipangsunog, ug sa misunod nga 200 ka tuig, walay Katoliko nga naghubad ug Bibliya ngadto sa Italyanong pinulongan. Ang mga Bibliya lamang nga naapod-apod diha sa kayutaan sa Italya—sa tago nga paagi, kay nahadlok nga kompiskahon—mao kadtong gihubad sa Protestanteng mga eskolar. Busa, ang historyano nga si Mario Cignoni miingon: “Sa pagkatinuod, ang ordinaryong mga tawo wala na gayod makabasa ug Bibliya sulod sa daghang siglo. Sa ngadtongadto, ang Bibliya nahimong wala-hiilhi nga basahon, ug milyonmilyong Italyano ang wala gayod makabasa niana sa tibuok nilang kinabuhi.”
Milugak ang Pagdili
Sa ulahi, si Papa Benedicto XIV, diha sa usa ka dekreto bahin sa maong listahan nga gipetsahan ug Hunyo 13, 1757, nagbag-o sa naunang balaod, nga “nagtugot sa pagbasa sa mga bersiyon diha sa lokal nga pinulongan nga giaprobahan sa Santo Papa ug gipatik ubos sa direksiyon sa mga obispo.” Ingong resulta, si Antonio Martini, kinsa sa ulahi nahimong arsobispo sa Florence, nangandam sa paghubad sa Vulgate. Ang unang bahin napatik niadtong 1769, ug ang maong hubad nakompleto niadtong 1781. Sumala sa usa ka Katolikong tinubdan, ang hubad ni Martini mao “ang unang [Italyanong] hubad nga angayng basahon.” Sa wala pa mapatik ang maong hubad, ang mga Katoliko nga dili makasabot ug Latin wala makabasa ug Bibliya nga gitugotan sa simbahan. Sulod sa misunod nga 150 ka tuig, ang hubad ni Martini mao lang ang bugtong bersiyon nga giaprobahan alang sa Italyanong mga Katoliko.
Nausab ang kahimtang panahon sa ekumenikal nga konsilyo sa Batikano II. Niadtong 1965, ang dokumentong Dei Verbum sa unang higayon nagdasig sa paghimog “nahiangay ug hustong mga hubad . . . ngadto sa lainlaing mga pinulongan, ilabina kanang pinasukad sa orihinal nga mga sinulat sa balaang mga basahon.” Una pa nianang tuiga, niadtong 1958, ang Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute) nagpatik “sa unang kompletong Katoliko nga hubad gikan sa orihinal nga mga sinulat.” Kining bersiyona nagpasig-uli sa ngalan sa Diyos sa pormang “Jahve” diha sa pipila ka bersikulo.
Dako ang kadaot nga gipahinabo sa pagsupak nga mahubad ang Bibliya diha sa lokal nga pinulongan, ug ang mga epekto niini nagpabilin pa. Sumala sa giingon ni Gigliola Fragnito, ang epekto niini mao nga ang “mga magtutuo nagduhaduha sa kaugalingon nilang katakos sa paghunahuna ug pagsalig sa ilang tanlag.” Dugang pa, anaa ang gipatuo nga relihiyosong mga tradisyon, nga gituohan sa daghang Katoliko nga mas hinungdanon pa kay sa Bibliya. Kining tanan nakapahisalaag sa mga tawo gikan sa Kasulatan, bisag halos tanang tawo makamao nang mobasa ug mosulat.
Apan, napukaw pag-usab ang interes bahin sa Bibliya diha sa Italyanong pinulongan tungod sa buluhatong pagsangyaw sa mga Saksi ni Jehova. Niadtong 1963, gipatik sa mga Saksi ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Italyanong pinulongan. Niadtong 1967, nabatonan ang tibuok Bibliya. Kapin sa 4,000,000 ka kopya niining bersiyona ang naapod-apod sa Italya lamang. Ang Bag-ong Kalibotang Hubad, nga nagpasig-uli sa ngalan sa Diyos, nga Jehova, diha sa teksto niini, nailhang lahi tungod sa estriktong pagsunod niini sa diwa sa orihinal nga mga sinulat.
Ang mga Saksi ni Jehova mamalaybalay, magbasa ug magpatin-aw sa mensahe sa paglaom nga anaa sa Kasulatan ngadto sa tanang maminaw. (Buhat 20:20) Sa sunod higayon nga imong mahibalag ang mga Saksi ni Jehova, hangyoa sila nga ipakita kanimo kon unsay gisulti sa imong Bibliya bahin sa kahibulongang saad sa Diyos nga sa dili madugay ipahinabo niya ang “usa ka bag-ong yuta” nga niini “magapuyo ang pagkamatarong.”—2 Pedro 3:13.
[Mapa sa panid 13]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Venice
ROMA
[Hulagway sa panid 15]
Ang hubad ni Brucioli naggamit sa ngalan sa Diyos nga Ieova diha sa teksto niini
[Hulagway sa panid 15]
Ang listahan sa gidiling mga basahon naglista sa mga hubad sa Bibliya diha sa lokal nga pinulongan ingong peligroso
[Picture Credit Line sa panid 13]
Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma
[Picture Credit Lines sa panid 15]
Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali