Tawhanong Pagmando Gitimbang

Bahin 2—Mga Hari, Sama sa mga Bitoon, Mosubang ug Matagak

Monarkiya: usa ka kagamhanan nga gipangulohan sa usa ka manunod nga pangulo sa estado, sama sa usa ka hari o imperador; Gingharian: usa ka porma sa kagamhanang monarkiyanhon nga gipangulohan sa usa ka hari o usa ka rayna; Imperyo: usa ka sumpay nga teritoryo nga gilangkoban sa grupo sa mga nasod, mga estado, o mga tawo nga ubos sa pagmando sa soberanong gahom, sa linangkob gipangulohan sa usa ka imperador.

“UG NAHITABO nga sa mga adlaw ni Amraphel nga hari sa Shinar.” Dinhi, sumala sa pagbukas sa kapitulo 14 sa Genesis, ang Bibliya migamit sa pulong “hari” sa unang higayon. Kon si Amraphel, sama sa gipangangkon sa uban, maoy laing ngalan sa iladong Haring Hammurabi sa Babilonya, kami wala mahibalo. Ang among nahibaloan mao, kon kinsa man siya, ang ideya sa tawhanong pagkahari wala magagikan kang Amraphel. Sa gatosang mga tuig sayosayo, si Nimrod, bisan pag wala tawgang hari, sa dayag maoy usa ka hari. Sa pagkamatuod, siya mao ang unang tawhanong hari sa kasaysayan.​—Genesis 10:8-12.

Matuod, kita walay mga butang nga gikan sa panahong karaan nga naghisgot kang Haring Nimrod o kang Haring Amraphel. “Si Enmebaragesi, hari sa Kish, mao ang labing karaang hari sa Mesopotamia nga bahin kaniya adunay daghang tinuod nga mga inskripsiyon,” nag-ingon ang The New Encyclopædia Britannica. Gikan sa Kish, usa ka karaan siyudad-estado sa Mesopotamia, miabot ang Sumerianhong pulong alang sa magmamando, nga nagkahulogan “dakong tawo.” Ang petsa sa pagmando ni Enmebaragesi, bisag lahi sa kronolohiya sa Bibliya, nagbanabana sa panahon nga gitugotan sa Bibliya, ug labing hinungdanon, nagbutang sa sinugdan sa tawhanong pagmando diha sa samang bahin sa yuta sama sa gipadayag sa Bibliya.

Panaghiusa Pinaagi sa Mayoridad sa Usa

Ang Intsek nga dinastiyang Shang, o Yin, gituohan nga nagsugod kapin kun kulang sa ika-18 ug ika-16 nga siglo W.K.P., hinunoa dili tino kini nga petsa. Bisan pa, ang mga monarkiya mao ang labing karaang porma sa tawhanong kagamhanan. Sila kaylap usab.

Ang pulong “monarka” nagagikan sa Gregong pulong moʹnos, nagkahulogang “nag-inusara,” ug ar·kheʹ, nagkahulogang “pagmando.” Nan, ang monarkiya nagtuga ug labaw nga gahom diha sa usa ka tawo sa pag-alagad sa iyang kaugalingong katungod ingong permamenteng ulo sa estado. Diha sa bug-os nga monarkiya, ang pulong sa hari mao ang balaod. Siya nagaporma, pagaingnon pa, nga mayoridad sa usa.

Ang mga monarkiya dugay nang giisip nga makatabang sa paghawid sa mga nasod. Si John H. Mundy, nga nagtudlo ug Uropanhong kasaysayan sa Edad Media, nagbatbat nga sa Edad Media, ang politikal nga teoriya “nangatarongan nga tungod kay nangibabaw kini sa partikular nga mga partido, ang institusyon sa monarkiya moangay sa dagkong mga lugar nga dunay nagkadaiya ug nagkasumpaking mga intereses sa rehiyon.” Kining dakong mga lugar sa “nagkasumpaking intereses sa rehiyon” mao gayoy sangpotanan sa kadaogan sa militar, sanglit ang mga hari mao man ang mga lider sa militar. Sa pagkamatuod, ang manalaysay nga si W. L. Warren nag-ingon nga ang kadaogan sa gubat “giisip sa kadaghanan nga mao ang unang sukdanan sa malamposon nga pagkahari.”

Busa, ang monarkiyanhong porma sa kagamhanan makatabang sa pagtukod sa mga gahom sa kalibotan sama sa Gresyanhong Imperyo ubos ni Alejandro nga Bantogan, ang Romanhon nga Imperyo ubos sa mga Cesar, ug, labing bag-o, ang Britanikong Imperyo. Ang ulahi, sa tayoktok niini sa sayo nga katuigan sa ika-20ng siglo, nagkahiusa ubos sa usa ka kapuling hari sa duolan sa ikaupat nga bahin sa populasyon sa kalibotan ug ikaupat nga bahin sa luna nga yuta niini.

Pagkaharianon Diha sa Relihiyosong mga Besti

Daghang karaang mga hari nangangkong mga diyos. Usa ka manalaysay nga si George Sabine nag-ingon: “Sugod kang Alejandro, ang Hellenistikong mga hari nalista usab ingong mga diyos sa Gresyanhong mga siyudad. Ang gihimong diyos nga hari nahimong usa ka unibersal nga institusyon sa Sidlakan ug sa kataposan kini gisagop sa Romanhong mga imperador.” Siya nag-ingon nga kining pagtuo sa pagkadiyos sa hari nagpadayon sa Uropa “diha sa usa ka porma o sa lain, hangtod sa modernong mga panahon.”

Sa Sentral ug sa Habagatang Amerika, ang mga estado sa Aztec ug Inca giisip nga maoy balaang mga monarkiya. Sa Asia sa 1946 na lamang nga gisalikway sa namatay nang Imperador Hirohito sa Hapon ang iyang pangangkon nga mao ang ika-124ng tawhanong kaliwat sa diyosang-adlaw nga si Amaterasu Omikami.

Samtang dili tanang mga hari nangangkon nga diyos, ang kadaghanan kanila labing menos naglaban nga sila gipaluyohan sa diyos. Nagauban sa pagkapinili nga mohawas sa Diyos dinhi sa yuta ang parianon nga kaambong. Si John H. Mundy miingon nga “ang karaang ideya nga ang mga hari mismo maoy saserdotehanon mikaylap sa tibuok Kasadpan, nga naghimo sa prinsipe nga mao ang administratibong ulo sa iyang iglesya ug ang direktor sa apostolada niini.” Kadto maoy relihiyoso nga ideya nga “nagagikan sa pag-usa ni Constantino sa iglesya ug sa estado [sa panahon sa ikaupat nga siglo K.P.], ug gikan sa samang pagdawat sa Neoplatoniko nga ideya sa iglesya.” Ang relihiyosong bendisyon nga ituga sa panahon sa koronasyon naghimaya sa lehimatiko nga pagmando sa hari nga dili mahimo kon wala kini.

Sa 1173, si Henry II sa Inglaterra misugod sa paggamit sa titulong “Hari pinaagi sa grasya sa Diyos.” Kini ang nagtultol sa ideya nga nailhan sa ulahi ingon nga balaang katungod sa mga hari, nga nagkahulogan nga ang gahom sa hari mapanunod. Ang Diyos ginaingong nagpakita sa iyang pagpili diha sa kamatuoran sa pagkatawo. Sa 1661, gisugdan ni Louis XIV sa Pransiya ang pinasobrahang bersiyon niining doktrinaha pinaagi sa pagpangabaga sa bug-os nga pagmando sa kagamhanan. Iyang gilantaw ang pagsupak ingong sala batok sa Diyos nga iyang gihawasan. “Le’état c’est moi! [Ako mao ang Estado],” siya nagpasiatab.

Ang samang ideya mitungha sa Scotland labing menos sa samang panahon. Samtang nagmando sa Scotland ingong James VI sa wala pa mahimong King James I sa Inglaterra sa 1603, kining haria misulat: “Ang mga hari gitawag nga mga Diyos . . . tungod kay sila naglingkod sa DIYOS sa iyang Trono dinhi sa yuta, ug ihatag K[aniya] ang pagtahod sa ilang administrasyon.” Kami wala masayod kon diin kutob kining pagtuoha nakaimpluwensiya kang James sa pagsugo sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Ingles. Kami nahibalo sa gisangpotan, ang King James Version, kaylap gihapon nga gigamit sa mga Protestante.

Ang Katuigan sa Bug-os nga mga Monarkiya

Gikan sa katuigan sa Edad Media paunahan, ang mga monarkiya mao ang tipikanhong porma sa kagamhanan. Ang mga hari nakaugmad ug daotan ug kombenyenteng paagi sa pagmando pinaagi sa paghatag sa awtoridad ngadto sa prominenteng mga tag-iyag yuta. Kini sila, sa baylo, nagtukod ug usa ka politikanhon ug militaryanhong sistema nga nailhang feudalism. Ingong bayad alang sa serbisyo sa militar ug sa uban, hatagan sa mga tag-iyag yuta ang ilang mga basalyo ug yuta. Apan sa nagkaepektibo ug nagkagamhanan ang mga feudal nga mga tag-iyag yuta, midako ang posibilidad nga mabungkag ang gingharian ngadto sa mga partido sa feudal nga mga gahom.

Gawas pa, ang feudal nga sistema nagakuha gikan sa mga lungsoranon sa ilang dignidad ug sa ilang kagawasan. Sila gimandoan sa militar nga mga tag-iyag yuta, diin sila maoy nagapangita alang kanila. Gihikawan sa edukasyon ug kultural nga mga kahigayonan, “diyutay ra ang mga katungod sa mga saop sumala sa balaod batok sa iyang yutaan nga agalon,” nagkanayon ang Collier’s Encyclopedia. “Siya dili makaminyo, dili makapasa sa iyang gitikad nga yuta ngadto sa iyang mga manununod, ni makahawa sa kaumahan nga walay panugot sa agalon.”

Dili ra kini ang bugtong paagi sa pagmando diha sa bug-os nga mga monarkiya. Ang ubang mga hari mohatag ug administratibong mga puwesto sa mga indibiduwal nga mahimong tangtangon gikan sa katungdanan, kon kini gituohang gikinahanglan. Itugyan sa ubang mga hari ang lokal nga kagamhanan ngadto sa popular nga mga institusyon nga gimandoan pinaagi sa kustombre ug katilingbanong pagpiit. Apan kining mga metodoha sa usa ka paagi o sa lain dili-maayo. Bisan pa, ang mga magsusulat sa ika-17ng siglo, sama kang Sir Robert Filmer sa Inglaterra ug Jacques-Bénigne Bossuet sa Pransiya, nagpaluyo gihapon sa absolutismo o kagamhanan nga bug-os nga gimandoan sa usa ka magmamando ingon nga mao lamang ang tukmang porma sa kagamhanan. Apan ang mga adlaw niini maihap na lang.

“Ang mga Diyos” Nangahimong mga Magmamando sa Ngalan Lamang

Bisan pa sa gituohan sa kadaghanan nga ang mga magmamando mao lamang ang manubag ngadto sa Diyos, ang pagpiit dugay nang nagdako sa paghimo kanila nga maoy manubag sa mga balaod sa tawo, sa mga kustombre, ug sa mga awtoridad. Sa pagka-18ng siglo, “ang mga magmamando migamit ug mga pulong nga lahi gikan sa mga soberano sa ikadisisiyete nga siglo,” nag-ingon ang The Columbia History of the World, nga midugang, hinunoa, nga “sa atubangan ug sa luyo sa mga pulong sila maoy mga labawng pangulo gihapon.” Unya gibatbat niini nga “sa dihang gitawag ni Frederick nga Bantogan ang iyang kaugalingon nga mao ang ‘unang sulogoon sa estado’ ug gisalikway ang balaang katungod sa mga hari, wala sa iyang hunahuna ang pagsalikway sa gahom.”

Bisan pa, human sa Rebolusyon sa 1688 sa Inglaterra ug sa Pranses nga Rebolusyon sa 1789, ang adlaw sa absolutismo natapos na alang sa dakong bahin. Sa anam-anam, ang bug-os nga mga monarkiya miiway alang sa limitadong mga monarkiya nga dunay mga balaod o mga konstitusyon, o pareho. Lahi sa ika-12ng siglo sa dihang ang “pagkahari mao gihapon kanang arang mahimo nga buhaton sa hari, ug kon unsa ka andam ang iyang mga sakop sa pagdawat,” sa pagkutlo sa manalaysay nga si W. L. Warren, karong adlawa ang politikanhong gahom sa kadaghanang mga hari ug mga rayna limitado na.

Sa pagkamatuod, may mga hari gihapon nga dunay igong gahom. Apan ang kadaghanan kanila dugay nang nawad-an sa ilang himaya sa “pagkadiyos” ug kontento na lamang sa pag-alagad ingong mga hari sa ngalan lamang, sentral nga mga larawan sa gahom diin ang mga tawo gidasig sa pagpaluyo sa espiritu sa pagkamaunongon. Ang limitadong mga monarkiya naningkamot sa pagpatunhay sa makapahiusang mga bahin sa usa-ka-tawo nga pagmando samtang ginawala ang negatibong mga bahin pinaagi sa paghatag ug tinuod nga gahom diha sa lehislatura.

Ang ideya sa limitadong mga monarkiya popular gihapon. Bag-o pa lang, sa 1983, si Krishna Prasad Bhattarai, lider sa Nepali Congress Party sa Nepal, mihisgot alang sa usa ka monarkiya ‘ingong usa ka babag batok sa kagubot.’ nag-ingon nga ‘ang Hari gikinahanglan aron mahiusa ang nasod.’ Ug sa 1987 ang Pranses naghimog kataposang mga pagpangandam aron sa pagsaulog sa ika-200 nga anibersaryo sa Pranses nga Rebolusyon, 17 porsiento niadtong gisurbi mipabor sa pagbalik sa monarkiya. Ang usa ka membro sa usa ka grupo nga nagalaban sa monarkiya miingon: “Ang Hari mao lamang ang bugtong paagi sa pagpahiusa sa usa ka nasod nga dugay nang nabahin sa panagbangi sa politika.”

Sa mao gihapon nga tuig, ang magasing Time miingon: “Ang pagkaharianon nagapangayog pagkamaunongon tingali tungod kay ang mga hari mao ang kataposang dakong mga idolo sa atong sekular nga panahon, ang bugtong dako-pa-sa-tawo nga mga personahe kinsa makapadali gihapon sa pagtuo samtang nagapuyo diha sa misteryo. Kon ang Diyos patay, mabuhi ang Rayna!” Apan kon tan-awon ang mga butang sa mas realistikanhong paagi, kini midugang nga “ang soberanong gahom sa [Britanikong] Rayna nasandig ug dako sa iyang nagapangidlap nga pagkawalay-gahom.”

Nakit-ang Nakulangan

Ang bug-os nga mga monarkiya dili-makatagbaw. Ang ila mismong kinaiyahan, sila dili-malig-on. Sa madugay ug sa madali, ang tagsa-tagsang mga magmamando mamatay ug kinahanglang pulihan sa usa ka manununod, kinsa sa kasagaran napili tungod sa kagikan ug dili tungod sa taas nga mga sukdanan sa moral o sa katakos. Kinsay makagarantiya nga ang usa ka anak maoy sama ka maayo sa iyang amahan? Ug kon daotan ang amahan, mas maayo ba kaha ang iyang anak?

Lain pa, sama sa gihisgotan ni Cristiano Grottanelli, “ang pagpilig harianong manununod” usahay “dili-maayong pagkatudlo, busa motungha taliwala sa mga sakop sa harianong kaliwat ang pag-indigay. Ang yugto human sa kamatayon sa usa ka hari maoy panahon sa sosyal (ug kosmiko) nga kagubot, sa aktuwal ug sa simboliko.”

Sanglit ang pagmando sa usa, ang pagkaepektibo sa usa ka bug-os nga monarkiya nagadepende sa pagkaepektibo sa usa kinsa mao ang magmamando niini. Ang iyang mga abilidad ug nangibabawng mga hiyas hayan mobanaag sa iyang kagamhanan ug ang iyang mga kahuyangan, mga limitasyon, ug ang kakulang ug kahibalo usab. Bisan ang mga hari dili-hingpit. Ang daotang mga hari nakatukod ug daotang mga kagamhanan, ang maayong mga hari tingali nakatukod ug mas maayong mga kagamhanan, apan ang hingpit nga hari lamang ang makatukod ug matang sa kagamhanan nga dugay nang gipangandoy ug takos nga mabatonan.

Ang parliamentaryo o limitadong mga monarkiya dili usab hingpit. Sa United Kingdom, nakakita kining sigloha ug mga hari ug rayna sa Inglaterra sa ngalan lamang nga maoy nangulo sa pagtangtang gikan sa pagkamembro sa labing dako ug labing gamhanang imperyo nga nailhan sukad sa kalibotan.

Usa ka Lahi nga Matang sa Bitoon

Ang mga hari, sama sa mga bitoon, mosubang ug matagak​—walay labot sa usa. Mahitungod kaniya, si Jesu-Kristo nag-ingon nga siya mao “ang gamot ug ang kaliwat ni David, ang masidlak nga bitoon sa kabuntagon.” (Pinadayag 22:16) Kay direktang kaliwat ni Haring David sumala sa unod, si Jesus kuwalipikado nga mahimong Hari sa balaang kagamhanan sa Diyos. Ingon nga mao “ang masidlak nga bitoon sa kabuntagon,” si Jesus mao usab ang “bitoong kabugwason” nga maoy giingon ni Pedro nga mosubang ug mopabanagbanag sa adlaw.​—2 Pedro 1:19; Numeros 24:17; Salmo 89:34-37.

Sumala niining mga kamatuorana, unsa ba ka maalamon ang paglaom sa mangahulog nga mga bitoon sa tawhanong mga monarkiya alang sa pagtultol? Hinunoa, ang kaalam nagdiktar nga atong isalig ang atong paglaom sa tinudlong Hari sa Diyos, si Jesu-Kristo, “ang Hari sa mga hari ug Ginoo sa mga ginoo, nga mao lamang ang bugtong [labaw sa tanang tawhanong mga hari] nga dili mamatay.” (1 Timoteo 6:15, 16) Nagasubang na ingong dili makitang Hari sa kalangitan, siya sa dili madugay mopatungha sa kabuntagon sa usa ka bag-ong kalibotan. Siya maoy usa ka bitoon​—usa ka hari​—kinsa, karon nga siya nakasubang, dili gayod matagak!

[Hulagway sa panid 17]

Inigkamatay bisan ang labing maayong tawhanong hari magbilin sa iyang buluhaton diha sa walay-kasegurohang mga kamot