Tawhanong Pagmando Gitimbang
Bahin 5—Walay-Kinutobang Gahom—Panalangin o Tunglo?
Awtokrasya: kagamhanan pinaagi sa usa ka tawong may walay-kinutobang gahom; Awtoritaryanismo: paggamit sa gahom sa pagmando nga walay pagtugot sa gimandoan, dili kaayo hingapin kay sa totalitaryanismo; Diktadura: kagamhanan nga may magmamando kansang absolutong gahom wala limitahi sa balaod o pioti sa usa ka opisyal nga hunta; Totalitaryanismo: sentralisadong paggahom pinaagig awtokratikong hunta, nga nagahimo sa mga lungsoranon nga halos bug-os nailalom sa awtoridad sa Estado.
ANG awtoritaryanhong mga kagamhanan, nga dugay sa gahom ug daklit sa indibiduwal nga kagawasan, mopahinumdom dayon sa mga adhetibo sama sa “malupigon,” “daogdaogan,” ug “hariharion.” Kay nasyonalistiko kaayo, sila maoy mga pagmando nga nagagahom sa matag sanga sa kagamhanan, estriktong nagabantay sa tanan nilang lungsoranon, ug nagadili sa mga kalihokan, bisan pag tingali dili gayod makadaot, nga dili mopausbaw sa intereses sa nasod. Ikasubong isulti, ang kasaysayan sa tawo wala makulangi sa ikataho nga awtoritaryanhong mga kagamhanan.
Butang Maylabot sa Grado
Ang The World Book Encyclopedia nagaingon: “Ang Rusong kagamhanan ilalom sa mga czar duolduol sa absolutong awtokrasya.” Apan dili tanang awtoritaryanhong pagmando ang absoluto; kini kasagarang butang maylabot sa grado. Ug ang tanang awtoritaryanhong mga kagamhanan dili mga awtokrasya, nga mao, mga kagamhanan nga gipangulohan sa usa ka magmamando, diktador, o czar. Ang pipila tingali gamhan sa usa ka grupo, tingali sa usa ka militaryong hunta, o pinaagi sa oligarkik o plutokratikong mga tawo.
Bisan ang mga demokrasya mahimong awtoritaryanhon. Tinuod nga sila may politikanhong mga partido, nagahimog mga eleksiyon, nagahupot sa mga korte, ug nagapasigarbo sa usa ka parliamento o lehislatura. Bisan pa niana, sa gidak-on nga gikontrolar sa kagamhanan kining lainlaing mga institusyon, nga gipugos sila sa pagbuhat sa ilang gusto, sa maong gidak-on kini awtoritaryanhon, bisan unsa pa ang estruktura. Dili ingon nga kini gituyo sa pagdesinyo sa ingon. Panahon sa gubat o sa mga yugto sa kasamok sa nasod, tungod sa kahimtang tingalig kinahanglan ihatag sa kagamhanan ang emerhensiyang mga gahom. Tingalig kalmado na ang emerhensiya; bisan pa niana, ang emerhensiyang mga gahom dili pa kalmado.
Ang mga monarkiya sa lainlaing gidak-on maoy awtoritaryanhon. Apan ang absolutong mga monarkiya kasagaran pulihan sa limitadong mga monarkiya. Ang mga pundok lehislatibo ug lagmit sinulat nga mga batakang-balaod nagalimite sa awtoridad nga magamit sa maong mga monarkiya, nga makapaus-os sa ilang natagong-kagahom sa awtoritaryanismo. Busa, ang pagpahimulos sa indibiduwal nga kagawasan sa limitadong mga monarkiya karong adlawa makaabot sa mga lebel nga labaw kaayo kay sa hikaplagan sa absolutong mga monarkiya sa kagahapon.
Bisan pag kasagaran ang absolutong mga monarkiya, ang ilang gahom limitado. Ang propesor sa kasaysayan nga si Orest Ranum mipatin-aw nga “ang kadaghanan sa mga hari nakulangan sa kinaiya ug aktuwal nga gahom sa paggalong sa bug-os sa ilang mga ginsakpan o sa pagpuo sa rasanhon ug kultural nga mga minoriya sama sa usa ka Hitler o Mussolini o Stalin.” Dayag, ang hatag-as nga mga moral ug maayong mga hiyas sa usa ka hari—o kakulang niana—mahukmanon. Sa bisan unsang paagi, si Ranum miingon: “Walay absolutong monarkiya ang nahisama sa totalitaryanhong estado diha sa kadako sa iyang paggahom sa kultura ug ekonomiya niini.”
Pagtinguha sa Bug-os nga Gahom
Sa katuigang 1920 ug 1930, sa Italya, sa Unyon Sobyet, ug Alemanya, mibutho sa talan-awon sa kalibotan ang usa ka bag-ong matang sa awtoritaryanhong kagamhanan, usa ka matang nga kinahanglang himoon ang bag-ong termino aron igong mabatbat kana. Sa maong mga nasod ang palaumagian sa balita gigamhan sa Estado. Ang kapolisan nahimong mga sulugoon sa nagmando politikanhong partido ug dili na mga sulugoon sa mga tawo. Ang propaganda, pagsensura, pagpanton, pagpaniid sa sekretong kapolisan, ug bisan puwersa gigamit sa pagsumpo sa pagsupak. Ang mga lungsoranon gipugos sa pagtuo sa opisyal politikanhon ug sosyal nga ideolohiya sa gobyerno. Kadtong midumili gitratar ingong mga traidor. Ang terminong “totalitaryanismo” daw haom—usa ka estado nga nangagpas sa kaugalingong mga tumong niini, nga bug-os nagagalong sa tanang lungsoranon niini.
Ang Alemang magasin nga Informationen zur politischen Bildung (Impormasyon Alang sa Edukasyon sa Politika) nagapatin-aw: “Ang estado nga nagatinguha sa bug-os nga paggahom, nga lahi sa awtoritaryan nga pagmando, dili matagbaw sa pagbanos sa opisyal gamhanang mga katungdanan. Dili kini buot mohatag sa mga lungsoranon sa limitadong gidak-on sa relatibong kagawasan apan mangayo sa pag-unong ug aktibong pagsuportar sa doktrina gikan kanila sa tanang panahon. Kining way-kinutobang mga panginahanglan magpugos nga impluwensiyahan sa usa ka totalitaryanhong estado ang mga natad nga kasagarang gawas sa pagpanghilabot sa estado, sama sa pamilya, relihiyon, ug libreng panahon. Sa pagtagana sa maong mga panginahanglan, ang totalitaryanhong estado kinahanglang magmugnag usa ka sistema sa organisasyon nga arang makadumala sa matag indibiduwal sa tanang panahon.”
Siyempre, gikan sa panglantaw sa Estado ug sa intereses niini, ang totalitaryanhong gobyerno episyente kaayo. Apan imposible ang pagpatunhay niini, matud sa magsusulat nga si Charles Krauthammer. Daghan ra kaayo ang pagagamhan. “Sa daklit nga mga pagsilaob ikaw makapriso, makapusil ganig mga tawo,” matud niya, “apan sa taudtaod ikaw mahutdag mga bala, mga prisohan, enerhiya, bisan mga biktima. . . . Permanente lang nga rebolusyon ang makatagbaw sa totalitaryanhong mithi, ug imposible ang permanenteng rebolusyon. Bisan ang diktadura nagkinahanglang sa iyang katulog.”
Gipahinabo sa ‘Katilingban sa Masa’?
Ang lainlaing mga teoriya giduso sa pagpatin-aw nganong ang awtoritaryanismo, ilabina ang hingapin kaayo ug malamposong matang, ang totalitaryanismo, nagpaila gayod sa ika-20ng siglo. Sumala sa The World Book Encyclopedia, “ang unang dos-tersiya sa katuigang 1900 maoy usa ka yugto sa dakong kausaban—tingali ang labing tulin ug kaylap nga kausaban sa tibuok nga kasaysayan.” Walay duhaduha, kini dakog kalabotan sa kiling padulong sa awtoritaryanismo.
Ang pagbuto sa populasyon, paghimog mga siyudad, ug teknolohikanhong mga kauswagan maoy modernong mga katingalahan nga nakatabang sa pagmugna sa gitawag katilingban sa masa. Kining terminoha nagapasabot sa industriyal nga katilingban nga gitiman-an sa dako, sentralisado, burokratiko, ug dili-personal nga mga institusyon. Kini usa ka katilingban diin, taliwala sa mga masa sa katawhan, ang mamingawong mga tawo kanunay nagapangita sa ilang kagikan ug sa komunidadnong salabotan.
Kon sa unsang gidak-on gipausbaw sa katilingban sa masa ang pagkaugmad sa totalitaryanismo maoy lantugionon. Sumala sa anhing natawo-sa-Alemanya politikanhong siyentipiko si Hannah Arendt, ang impluwensiya niini dako. Ang iyang librong The Origins of Totalitarianism nagaingon nga ang totalitaryanismo gitukod, dili diha sa mga matang, kondili diha sa mga masa sa katawhan nga “tungod kaha sa pagkadaghan kaayo, o kawalay-pagtagad, o kombinasyon sa duruha, dili mahugpong nga usa ka organisasyon nga gipasukad sa samang interes, politikanhong mga partido o munisipal nga mga gobyerno o propesyonal nga mga organisasyon o mga unyon sa negosyo.”
Si Arendt naghisgot usab sa ubang hinungdan nga nakatabang sa pagtungha sa totalitaryanismo: ang imperyalismo, kontra-Semitismo, ug pagkabungkag sa naandang nasod-estado.
Imperyalismo?
Sa dayon nang magsugod ang siglo, misulbong ang kolonisasyon. Ang Britanikong ekonomistang si John Atkinson Hobson nagapaila sa mga petsang 1884 hangtod 1914 ingon nga usa ka yugto nga karon gitawag bag-ong imperyalismo. Kini mao lamay awtoritaryanhong paggamit sa gahom sa monarkiyanhon o demokratikanhong mga gobyerno sa tuyo nga padak-on ang ilang mga imperyo. Ang pagmando sa ubang mga nasod nahimo pinaagi sa direktang pagpanag-iya o pinaagi sa dili-direktang pagmando sa ilang kahikayan sa politika ug sa ekonomiya. Gihubad ni Hobson ang imperyalismo ingon nga sa panguna butang maylabot sa ekonomiya. Sa pagkamatuod, kining bag-ong matang sa koloniyalismo kasagarang mas dakog kalabotan sa pagpauswag sa ekonomiya ug sa pagmugnag bag-ong mga baligyaan alang sa mga manggad sa usa ka nasod inay kay sa politikanhong gahom.
Kini labaw nga dayag diha sa nailhang Pag-agaway sa Aprika. Niadtong sinugdanan sa 1880, ang Britanya, Pransiya, ug Portugal may ubay-ubay nang Aprikanhong mga koloniya. Apan sa dihang ang Belgium ug Alemanya nagsugod sa pagpasiklap nga masinahon, nagsugod paghugop ang mga tawo. Gawas sa Etiopia ug Liberia, ang tibuok Aprika sa wala madugay nailalom sa Uropanhong pagmando. Ang itom nga mga Aprikano napugos sa paghinan-aw samtang giagaw sa puting “Kristohanong” mga langyaw ang ilang yuta.
Ang Tinipong Bansa sa Amerika nahimo usab nga usa ka imperyal nga gahom. Sa hinapos sa ika-19ng siglo, napanag-iya niya ang Alaska, Hawaii, Kapupud-an sa Pilipinas, Guam, ug Samoa ug ubang kaislahan sa Pasipiko, ingon man ang Puerto Rico ug ubang kaislahan sa Caribbean. Labaw pa sa butang nga makapaikag nga temporaryo mao ang komentong gipahayag ni Henry F. Graff, usa ka propesor sa kasaysayan sa Columbia University, nga nagsulat: “Ang kalihokan sa Kristohanong mga misyonaryo maoy impluwensiyal sama ra sa kalihokan sa mga tigmantala diha sa paghimo sa modernong imperyalismo.” Apan kon ang maong mga misyonaryo sa Kakristiyanohan tinuod pang mga Kristohanon, sila magpabilin untang neyutral sa politika, diha sa pag-agaway sa Aprika ug sa ubang koloniyal nga mga imperyo, nga nahiuyon sa mga pulong ni Jesus: “Sila dili bahin sa kalibotan, maingon nga ako dili bahin sa kalibotan.”—Juan 17:16; Santiago 4:4.
Ang panahon sa imperyalismo gituohang natapos sa 1914. Bisan pa niana, kini dili tinuod sa mamandoon o awtoritaryanhong espiritu. Kining espirituha gisuma pag-ayo ni Cecil Rhodes, primer ministro sa katuigang 1890 sa karon usa na ka bahin sa South Africa, sa miingon siya: “Ang pagpadako maoy labing hinungdanon.” Siya, nga usa ka nagadusong puwersa sa pagpadako sa Britanikong Imperyo, kas-a nanghambog: “Idugang ko pa ang mga planeta kon makaarang ako.” Kining espirituha sa interes-sa-kaugalingon nagatukmod gihapon sa mga nasod sa paggahom, sa labing layo nga mahimo, sa mga polisa sa politika ug ekonomiya sa ubang kayutaan sa ilang kaugalingong kaayohan. Pananglitan, ang Hapon, kay napakyas sa pagbuntog sa kalibotan sa militaryong paagi, ginaakusar usahay nga naningkamot sa pagbuntog niini sa ekonomikanhong paagi.
Ang Pagpukan sa Awtoritaryanhong Pagmando Mao ba ang Solusyon?
Ang walay-kinutobang gahom nga gamiton sa way-prinsipyo ug dalo nga mga tawo maoy tunglo, dili panalangin. Haom ang mga pulong sa karaang si Haring Solomon: “Tan-awa! ang mga luha niadtong gidaogdaog, apan sila walay maglilipay; ug sa bahin sa mga nanagdaogdaog kanila diha ang gahom, mao nga sila walay maglilipay.”—Ecclesiastes 4:1.
Ilalom sa awtoritaryanhong pagmando “ang mga luha niadtong gidaogdaog” tinuod nga daghan. Sa iyang 1987 nga librong Perestroika, hinuon, si Mikhail Gorbachev nagpasidaan: “Posible ang pagpiot, pagpugos, pagsuborno, pagbungkag o pagpulpog, apan sulod lang sa usa ka yugto.” Uyon niana, bisan pag ang gahom “anaa sa kiliran sa ilang mga tigdaogdaog,” ang mga lungsoranon subsob nangalsa aron ibalibay ang mga gapos sa awtoritaryanhong gobyerno. Ang dugoong pagpukan sa Romania sa miaging Disyembre kang Nicolae Ceauşescu ug sa iyang mga puwersa sa seguridad, ang Securitate, maoy usa ka pananglitan.
Ang pagpukan sa awtoritaryanhong pagmando tinuod nga makapatunghag kahupayan. Apan matuod usab, sumala sa ginaingon sa usa ka Burmese nga sanglitanan, nga “pinaagi lang sa usa ka bag-ong magmamando nga ikaw makaamgo sa bili sa daan.” Kinsay makagarantiya nga ang daotan dili pulihan sa labi pang daotan?
Sa katuigang 1970, sa paghisgot sa usa lang ka pananglitan, ang awtoritaryanhong pagmando sa 43-tuig-gidugayong Latin-Amerikanhong dinastiya sa Nicaragua napukan. Ang katawhan nahupong sa paglaom nga mouswag ang kahimtang, apan natuman ba kana? Sa pagkomento bahin sa kahimtang usa ka dekada sa ulahi, ang usa ka magasin sa balita miingon nga ang kinabuhing lisod ilalom sa diktadura “migrabe hinuon.” Sa paghisgot sa misulbong nga implasyon, ang magasin nagtawag sa kuwarta sa nasod nga “halos waypulos,” miingon nga “ang publikong transportasyon naglugos sa paglihok,” mimulo sa “makaulaw kulang nga pag-atiman sa panglawas,” ug miingon nga “ang kakulang sa sustansiya maoy nagadakong pumapatay.” Sa ulahi, sa gitugot na ang piliay, ang mga nagmandong awtoridad napildi nga nawad-an sa katungdanan.
Dili ba dayag kaayo nga ang tawhanong pagmando sa tanang matang niini nakaplagang kulang? Bisan pa niana ang katawhan nagapadayon sa pagpangita sa mithianong gobyerno. Ang duha ka talagsaong pananglitan sa kapakyasan nga sangkoan niini, nga magbalhog sa enterong kanasoran ngadto sa kahiladman sa kawalay-paglaom nga “walay maglilipay,” pagahisgotan sa sunod namong isyu.
[Hulagway sa panid 21]
Usa ka pananglitan sa halos absolutong awtokrasiya mao ang Rusya ilalom sa mga czar
[Credit Line]
Alexander II pinaagi ni Krüger, c. 1855