Meroë​—Pamatuod sa Nakalimtang Kahalangdon

Sinulat sa Koresponsal sa Pagmata! sa Kenya

ANG kalibotan halos nakalimot na sa karaang siyudad sa Meroë. Nahimutang sa sidlakang tampi sa Subang Nilo nga duolan sa 210 ka kilometros sa amihanang-sidlakan sa Khartoum, Sudan, ang Meroë maoy magarbohon niadto nga kaulohan sa Etiopianhong Imperyo. Apan karon kini maoy usa na lamang ka pagtuon sa kagun-oban. Ang gun-ob nga mga templo niini, ang bakanteng mga palasyo, ug buak nga mga obra sa arte maoy usa na lamang ka handumanan sa usa ka mahimayaong kagahapon. Tan-awon nato ang ubang karaang mga kagun-oban niini.

Dinhi mao ang lugar sa templo ni Amon. Niadto kini maoy 150 ka metros ang gitas-on. Bisan karon ang kagun-oban niini mituybo lamang ug diyutay sa mga balas sa disyerto. Ang granito nga mga estatuwa sa mga toro nga karnero, diin ang uban makita pa, sa usa ka panahon naglinya diha sa halapad nga agianan sa prosesyon ngadto sa entrada sa templo.

Diha mismo sa luna sa templo, imong makita gihapon ang ubang mga estatuwa, mga kinulit, ug mga dibuho nga tugob nga nadayandayan sa harianong mga palasyo. O tingali gusto kang modayeg sa matahom kaayong pagkakulit nga mga haliging bato nga naglibot sa duol nga swimming pool. Ang sistema sa pagbutang sa tubo nga nagpaagos sa tubig ngadto sa pool diha sa nagbukang mga baba sa gagmay, liyon-ug-ulo nga mga estatuwa binatid kaayong pagkagama bisan sa ika-20ng siglo nga mga sukdanan. Ang pagdaot sa panahon, sa adlaw, ug sa mga balas sa disyerto wala sa bug-os makalubad sa mahayag nga mga kolor nga nadayandayan sa mga haliging bato nga naglibot sa pool.

Diha sa sidlakang tampi sa Meroë nagbarog ang Templo sa Adlaw, nga niadto bantog kaayo sa pagsimba sa mga molupyo sa siyudad. Bisag dili kaayo dako sama sa templo ni Amon, apan kini tugob nga gidayandayanan ug asul ug dalag nga mga baldosa sa salog ug bungbong, ug kinulit nga mga talan-awon nga naglarawan sa mga kadaogon sa militar.

Ang labing dakong pamatuod sa kahalangdon sa Meroë mao ang sementeryo. Tabok sa dakong patag nga disyerto, apan duol ra sa lungsod, mao ang mga piramide. Bisag dili-makaparang sa sukod ug sa kahalangdon sa dagkong mga piramide sa Ehipto, kining mga lubnganan talagsaon usab. Dunay igong ebidensiya dinhi sa usa ka nakalimtang harianong paagi sa kinabuhi. Sa adlaw sa kabantogan ang Meroë maoy usa ka siyudad nga talagsaon​—usa ka karaang Paris, Washington, o Moscow.

Apan kinsa ang nagpuyo o nagtrabaho dinhi? Ug unsay hinungdan sa pagkalaglag sa siyudad?

Ang mga Tawo ug ang Ilang Kasaysayan

Ang mga tigtukod sa Meroë maoy mga Cusihanon, o mga Etiopianhon. Ang mga dibuho sa bungbong ug mga kinulit yanong nagpakita sa ilang Aprikanong kinaiyahan. Ang kulturang Ehiptonan nagbilin ug timaan diha sa Meroë, apan sa hinapos sa ikaduhang milenyo W.K.P., mibulag ang Etiopia gikan sa pagmando sa Ehipto.

Sa ulahing bahin sa ikawalong siglo W.K.P., gibuntog sa Etiopia ang Ehipto ug gimandoan kini duolan sa 60 ka tuig. Busa samtang maghunahuna ang uban nga ang Ehipto lang ang bugtong imperyo nga mitungha gikan sa Aprika, kini dili tinuod. Ang usa sa mga hari sa Etiopia sa panahon sa ikawalong siglo W.K.P., mao si Haring Tirhakah, siya gihisgotan pa gani sa Bibliya.

Sumala pa sa asoy sa Bibliya, ang Asiryanhong hari si Sennacherib nakiggubat sa Libnah samtang sa samang panahon nangandam sa pagsulong sa Jerusalem. Sa kalit, may pulong nga miabot nga si Haring Tirhakah nagpaingon na sa pakiggubat sa mga Asiryanhon. (2 Hari 19:8, 9; Isaias 37:8, 9) Ang mga kinulit nga Asiryanhon, hinunoa, nag-ingon nga si Tirhakah napildi sa Eltekeh. Sa tunga sa siglo sa ulahi, ang pagmando sa Etiopia sa Walog sa Nilo natapos sa dihang bug-os nga gipildi sa Asirya ang Ehipto.​—Nahum 3:8-10; Isaias 20:3-6.

Nianang yugtoa ang siyudad sa Napata nagsilbing kaulohan sa Etiopia. Apan sa 540 W.K.P., gisugdan sa Meroë ang 800-ka-tuig nga pagmando niini isip kaulohan sa imperyo. Ug bisan pag mihuyang ang gahom ug impluwensiya sa imperyo, ang Meroë may gahom gihapon.

Sa panahon sa pagmando sa Roma, usa ka Etiopianhong eunoko gitabangan ni Filipe nga ebanghelisador aron mahimong usa ka Kristohanon. (Buhat 8:26-29, 38) Ang Bibliya nag-ingon nga kining tawhana mao ang tresuro ubos ni Candace, ang rayna sa mga Etiopianhon. Ang ngalang Candace mopatim-aw nga usa ka titulo nga nagpunting sa mga rayna nga nagmando gikan sa Meroë. Busa ang Meroë tingali adunay epekto bisan sa Kristohanong kongregasyon.

Kilomkilom sa Usa ka Imperyo

Nan, nganong ang Meroë nabutang na lamang sa kalimot? Diyutay lamang ang impormasyon. Dugang nakakomplikar niini mao ang kamatuoran nga ang karaang pinulongang Cusihanon kinahanglan pang sabton. Ang Meriotikanhong paagi sa pagsulat nga sumpaysumpay makita sa mga agianan sa mga templo, sa mga palasyo, ug ubang bato nga mga tinukod nga nakatag sa tibuok nga kagun-oban, apan ang inusab nga bersiyon sa hieroglyphics sa Ehipto ang gigamit sa mas sayo nga yugto. Ang Meriotiko nga mga pulong mabasa ug malitok apan, pagkaalaot, dili masabtan. Busa maoy saligan na lamang nato ang mga pamanabana sa pagtino kon unsay nahitabo.

Tingali gihukasag gahom sa komersiyo ang Meroë sa pagtungha sa gingharian sa Axum, nga maoy miresulta sa paghuyang sa imperyo. Bisan unsa pay nahitabo, giatake ug gilaglag sa Axum ang Meroë sa mga 350 K.P. Ang Meroë, ang iyang igsoong mga siyudad, ang iyang sibilisasyon, ug ang iyang kultura nawala gikan sa kasaysayan hangtod nga ang bag-ong arkeolohikal nga mga pagpangalot mohatag kadan-agan sa ilang miaging himaya.

Ang dagkong bungdo sa tinunawng metal nakatag sa yuta duol sa karaang Meroë nga nagpaila nga ang mga tawo didto nahibalo sa sekreto sa pagtunaw ug puthawng ore, ug sa dako nga sukod. Diha sa mga kagun-oban sa Meroë, makita nimo ang mga gamit sa pag-uma ug sa gubat nga hinimo sa puthaw. Ang lokasyon sa Meroë sa pangunang komersiyal nga rota tali sa Sidlakan ug Kasadpan maoy nakadala sa daghang mga negosyante ug mga karaban ngadto sa gingharian niini. Sanglit adunay agianan sa Indian Ocean sa mga bukid sa Etiopia ug sa Aprika pakasadpan sa habagatan sa Sahara, napakaylap sa Meroë ang kahibalo ug impluwensiya niini ngadto sa ubang bahin sa Aprika.

Bisan pa, ang Meroë naapil karon sa listahan sa dili-maisip ubang mga gingharian nga nakatilaw ug diyutay sa kabantogan ug gahom ug unya nahanaw. Alang sa tanang buhat sa arte ug bahandi niini, ang siyudad karon maoy bungdo na lamang sa mga kagun-oban. Bisan pa, sa walay duhaduha kining Etiopianhong siyudad sa nakalimtang kahalangdon naghatag ug klarong timaan sa pagtubo ug pagkaylap sa sibilisasyon sa tibuok Aprika.

[Hulagway sa panid 24 ]

Alsadong hulagway sa piramideng lubnganan

[Map/Mga hulagway sa panid 25]

Ibabaw: Mga kagun-oban sa templo sa Meroë

Ubos: Piramideng mga lubnganan sa Meroë

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

SUDAN

Meroë

Pulang Dagat

EHIPTO

SAUDI ARABIA