Kinsa ang Makahatag ug Kalinaw nga Walay Kataposan?

“Ang ilang mga espada himoon nilang mga punta sa daro, ug ang ilang mga bangkaw himoon nilang mga galab: ang nasod dili na mobakyaw ug espada batok sa nasod, ni makakat-on pa sila ug gubat.”

ANG teksto sa itaas maoy gikan sa Isaias kapitulo 2, bersikulo 4, sa King James nga bersiyon sa Bibliya. Ang Human Development Report 1994, nga gipatik sa United Nations Development Programme (UNDP), mikutlo niining mga pulonga ug unya midugang: “Mopatin-aw nga ang katumanan niining tagnaa miabot uban sa kataposan sa bugnawng gubat [sa 1990]. Apan hangtod karon kini napamatud-ang usa ka maikyasong paglaom.”

Pagpakunhod sa Militar

Usa ka hinungdan nga nagpangitngit sa mga paglaom alang sa kalinaw mao nga ang kausaban sa internasyonal nga kahimtang sa politika wala duyogi ug dagkong mga pagkunhod sa gastos sa militar. Tinuod, dihay pipila ka pagkunhod. Sumala sa kuwenta sa HK, ang gastos sa militar sa tibuok kalibotan mius-os gikan sa kinatas-an sa tanang panahon nga $995 bilyones sa 1987 ngadto sa $815 bilyones sa 1992. Sa gihapon, ang $815 bilyones maoy usa ka dako kaayong kantidad. Kini gibanabana nga katumbas sa hiusang kita sa katunga sa populasyon sa kalibotan!

Ang laing hinungdan nga nagalihok batok sa pagkunhod sa armas mao ang panglantaw nga ang gahom sa militar mohatag ug kasegurohan. Busa, bisag natapos na ang Bugnawng Gubat, daghan sa industriyalisadong mga nasod nangatarongan nga ang nasodnong gastos nga pangseguridad kinahanglang magpabiling dako. Si James Woolsey, sa dihang direktor sa U.S. Central Intelligence Agency, miingon sa Kongreso niadtong Pebrero 1993: “Atong napatay ang dakong dragon [ang U.S.S.R.], apan kita nagkinabuhi karon sa usa ka lasang nga puno sa makalibog nagkadaiyang malala nga mga bitin.”

Diha sa nagakaugmad nga mga nasod ang dakong galastohan sa militar gipangatarongan usab ingong usa ka paagi sa pagsanta sa pag-atake sa mga nasod nga gilantaw nga mahimong mga dragon ug malalang mga bitin. Apan ang tinuod, matod pa sa UNDP, “ang nagakaugmad nga mga nasod nakigsangka ug pipila ka internasyonal nga mga gubat, ug daghan ang migamit sa ilang mga puwersa militar sa pagdaogdaog sa ilang katawhan.” Ngani, ang taho sa UNDP nag-ingon: “Diha sa nagakaugmad nga mga nasod, ang purohan nga mamatay tungod sa di-pagtagad sa katilingban (gikan sa malnutrisyon ug sa masanta nga mga sakit) maoy 33 ka beses nga mas dako kay sa purohan nga mamatay sa usa ka gubat tungod sa pag-atake sa langyawng nasod. Bisan pa, sa aberids, adunay mga 20 ka sundalo sa matag usa ka doktor. Apan, ang mga sundalo ang may dakong posibilidad nga magpakunhod sa personal nga kasegurohan kay sa magdugang niana.”

Ang Internasyonal nga Negosyo sa Armas

Sa panahon sa Bugnawng Gubat, ang duha ka gamhanan kaayong mga nasod namaligyag mga hinagiban sa mga kaabin aron mapalig-on ang panag-abinay, makabatog mga base militar, ug mamentinar ang gahom. Ang kasundalohan sa daghang nasod midako nga gamhanan. Sa pagkakaron, pananglitan, 33 ka nasod ang nakapanag-iyag kapin sa 1,000 ka tangke de giyera matag usa.

Karon nga wala na ang Bugnawng Gubat, ang politikanhon ug estratehikong pangatarongan sa pagpamaligyag mga armas mikunhod. Bisan pa, ang mga pangagda nga makasapi nagpabiling malig-on. Anaa ang dakong oportunidad nga makasapig dako! Busa, samtang nagkamenos ang panginahanglag mga hinagiban sa kaugalingong nasod, awhagon sa mga tighimog armas ang ilang mga gobyerno nga ang paagi aron adunay mga trabaho ug huptang malig-on ang ekonomiya mao ang pagbaligyag mga armas sa gawas sa nasod.

Ang magasing World Watch mikomento: “Sa baliskad, samtang gikuha sa gamhanan kaayong mga nasod ang ilang dagkong nukleyar nga mga missile, sila nangita dayon ug mga paagi sa pagbaligyag daghan pa sa ilang kombensiyonal nga mga bomba ug mga posil ngadto sa halos tanang buot mopalit niana.” Ang kantidad? Sumala sa Stockholm International Peace Research Institute, ang kantidad sa kombensiyonal nga mga hinagiban nga nahalin sa internasyonal nga baligyaan sa mga tuig gikan sa 1988 ngadto sa 1992 maoy $151 bilyones. Ang labing dakong tig-eksportar mao ang Tinipong Bansa, nga gisundan sa mga nasod sa kanhing Unyon Sobyet.

Nagpabilin ang Nukleyar nga Hulga

Komosta ang bahin sa nukleyar nga hulga? Ang Tinipong Bansa ug ang Unyon Sobyet (o ang sumusunod nga mga estado niini) mipirma sa Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty sa 1987 ug sa duha ka Strategic Arms Reduction Treaties (START) sa mga tuig 1991 ug 1993.

Ang mga tratado sa START nagdili sa pinasukad-sa-yuta nga missile nga adunay kapin sa usa ka warhead ug nagsugo sa pagwagtang sa halos tres-kuwarto sa nukleyar nga mga warhead, sa pagkatuig-2003, diha sa tanang makina nga nagdala niini. Apan samtang ang hulga sa usa ka nukleyar nga Gubat sa Kalibotan III nagkahanaw, nagpabilin gihapon ang dagkong mga tipiganan sa nukleyar nga mga hinagiban​—nga igo sa paglaglag sa tanang kinabuhi sa yuta sa daghang beses.

Ang pagbungkag niining mga hinagibana magpauswag sa kahigayonan sa nukleyar nga pagpangawat. Ang Rusya, pananglitan, nagbungkag ug nagtago ug duolan sa 2,000 ka warhead sa usa ka tuig, nga gikuha gikan niini ang kumog-gidak-on nga linging plutonium nga gitawag ug mga pit. Ang usa ka warhead pit, nga nagkinahanglag dakong salapi ug teknolohiya aron himoon, mao ang pangunang sangkap sa usa ka nukleyar nga bomba. Sanglit ang mga pit sagad ibutang sa kaha sa usa ka lut-od nga puthaw nga mosanta sa paggawas sa radyoaktibidad, mahimong matago kini sa bulsa sa usa ka kawatan. Ang terorista nga makakuha niining hinimo-daang pit makataod libot niini ug pangpabuto aron makagama pag-usab ug hilabihan ka kusog nga bomba.

Ang laing gikabalak-an mao ang hulga sa pagkaylap sa nukleyar nga mga hinagiban ngadto sa daghang nasod. Lima ka nasod ang giila sa kadaghanan ingong nukleyar nga mga gahom​—Pransiya, Rusya, Tinipong Bansa, Tsina, ug United Kingdom​—ug daghang ubang mga nasod ang gituohan usab nga adunay katakos sa pagposisyon sa nukleyar nga mga hinagiban dihadiha.

Samtang magkadaghan ang mga nasod nga nakabatog nukleyar nga mga hinagiban, ang posibilidad nga adunay mogamit niini modako. Adunay katarongan nga mahadlok ang mga tawo nga gamiton kining makalilisang nga mga hinagiban. Sama sa giingon sa librong The Transformation of War, “grabe kaayo ang gahom niini nga naghimo kini sa ilang kombensiyonal nga mga hinagiban nga usa ka tiaw.”

Pagkunhod sa Armas ug Kalinaw

Apan komosta kon wagtangon sa mga nasod ang ilang modernong mga hinagiban sa kalaglagan? Mogarantiya ba kana ug usa ka malinawong kalibotan? Dili gayod. Ang historyador sa militar nga si John Keegan miingon: “Ang nukleyar nga mga hinagiban, sukad sa 9 Agosto 1945, wala makapatayg bisag usa. Ang 50,000,000 nga nangamatay sa gubat sukad niadtong petsaha, sa dakong bahin, napatay sa barato, dinaghang-paggama nga mga hinagiban ug sa gamayg-kalibreng mga hinagiban nga mobuto, nga ang kantidad gamayg diperensiya sa transistor nga mga radyo ug mga bateriya nga mibaha sa kalibotan sa samang yugto.”

Ang dili pa dugayng pananglitan sa paggamit sa dili-modernong mga hinagiban mao ang pinatyanay sa Rwanda, usa ka nasod diin ang The World Book Encyclopedia (1994) miingon: “Ang kadaghanan sa mga tawo maoy mga Romano Katoliko. . . . Ang Romano Katoliko ug ubang Kristohanong mga iglesya maoy nagpalakaw sa kadaghanang tunghaang elementarya ug hayskul.” Bisan pa, sa Rwanda moabot ug tunga sa milyong tawo ang gipamatay sa mga tawong armado ug mga sundang. Tin-aw, aron mapatungha ang kalinaw sa kalibotan, labaw pa ang gikinahanglan kay sa pagkunhod sa kombensiyonal ug nukleyar nga mga hinagiban. Lain pa, aduna pay laing butang ang gikinahanglan gawas sa mga pagtulon-ang gitagana sa mga relihiyon sa kalibotan.

Nagdaghan ang Etnikong Panag-away

Si Sadako Ogata, ang hataas nga komisyonado sa HK alang sa mga kagiw, miingon dili pa dugay: “Human gayod sa Bugnawng Gubat, kita nagtuo nga ang tanang problema masulbad. Wala kami maghunahuna nga ang Bugnawng Gubat adunay laing bahin​—nga ang gamhanan kaayong mga nasod nagtaganag kahusay ug nagpugos sa kahusay diha sa ilang tagsatagsa ka teritoryo sa impluwensiya. . . . Busa karon, tapos sa Bugnawng Gubat, kita nagpakakitag pagdagsang sa mas tradisyonal, hilom, tingali una-Gubat-sa-Kalibotan-I nga mga matang sa etnikong panag-away.”

Si Arthur Schlesinger, usa ka historyador ug magsusulat nga nakadaog sa ganting Pulitzer, mihatag ug samang komento: “Usa ka hugpong sa pagdumot mipuli sa lain. Ang pagkawala sa estriktong ideolohikal nga paghawid sa Sidlakang Uropa ug sa kanhi Unyon Sobyet nagpagawas sa napugngan niadto nga mga pagbatokay sa etniko, nasodnon, relihiyoso, ug pinulongan nga dulot nga nakagamot diha sa kasaysayan ug sa panumdoman. . . . Kon ang ika-20ng siglo nahimong siglo sa panaggubat sa mga ideolohiya, ang ika-21ng siglo nagsugod ingong siglo sa panaggubat sa mga rasa.”

Tali sa 1989 ug 1992, sumala sa ihap sa Hiniusang Kanasoran, dihay 82 ka armadong mga panag-away, ang kadaghanan niini gisangka sulod sa nagakaugmad nga kanasoran. Sa 1993, 42 ka nasod may dagkong mga panag-away ug laing 37 ka nasod ang nakasinatig politikal nga kapintasan. Kasamtangan, ang Hiniusang Kanasoran​—nga naglisod pagpaigo sa badyet niini​—nakigbisog nga wala kaayoy kalamposan sa pagpatunghag kalinaw sa 17 lamang ka misyon. Tin-aw, ang katawhan kinahanglang mangita sa laing dapit alang sa usa ka malinawon nga kalibotan.

Umaabot nga mga Problema

Dugang pa, imbes magatan-aw sa umaabot nga may pagkamalaomon, daghan ang nagpahayag nga matahapon. Ang hapin sa Pebrero 1994 nga isyu sa The Atlantic Monthly nagsumaryo sa usa ka panagna sa mga dekada nga umaabot: “Ang mga nasod mabungkag tungod sa padayong pagdagsang sa mga kagiw gumikan sa katalagman sa kalikopan ug katilingban. . . . Ang mga gubat isangka tungod sa pagkanihit sa mga kahinguhaan, ilabina sa tubig, ug ang gubat mismo mahimong magpadayon duyog sa krimen, samtang ang armadong mga pundok sa walay-nasod nga mga kriminal magsangka batok sa pribadong mga puwersa sa seguridad sa mga sapian.”

Nagpasabot ba kini nga ang kalinaw nga walay kataposan dili makab-ot? Dili gayod! Ipakita sa sunod nga artikulo ang mga katarongan kon nganong kita makalantaw sa umaabot nga may pagsalig.

[Kahon sa panid 5]

Relihiyon—Usa ba ka Puwersa Alang sa Kalinaw?

Sa dihang makiggubat ang mga nasod, isalikway sa mga relihiyon sa kalibotan ang mga pagtulon-an sa pakigdait ug panag-igsoonay. Bahin sa kahimtang sa Gubat sa Kalibotan I, ang brigeder heneral sa Britanya nga si Frank P. Crozier miingon: “Ang Kristohanong mga Iglesya mao ang pangunang mga tigpasiugda sa pag-ulag dugo nga atong nabatonan, ug librelibreng gigamit nato kini.”

Ang papel sa relihiyon sa gubat mao ra gihapon sa daghang katuigang nanglabay. Ang Katolikong historyador nga si E. I. Watkin miadmiter: “Masakit man nga dawaton, kita dili tungod sa sayop nga pagpanudlo o malimbongong pagkamaunongon makalimod o makasalikway sa kamatuoran sa kasaysayan nga ang mga Obispo kanunayng nagpaluyo sa tanang gubat nga gisangka sa kagamhanan sa ilang nasod.” Ug usa ka editoryal sa Sun sa Vancouver, Canada, nag-ingon: “Tingali usa kini ka kahuyangan sa tanang organisadong relihiyon nga ang iglesya mosunod sa bandera . . . Unsang gubata nga gisangka sukad diin ang Diyos wala angkona nga anaa sa matag kiliran?”

Sa tin-aw, imbes mahimong usa ka puwersa alang sa kalinaw, ang mga relihiyon sa kalibotan nagpasiugdag mga gubat ug pinatyanay​—ingon sa kusganon kaayong giilustrar sa pinatyanay sa Rwanda.

[Kahon sa panid 6]

Ang Kakawangan sa Gubat

Diha sa librong I Found No Peace, nga gipatik niadtong 1936, ang langyawng koresponsal nga si Webb Miller misulat: “Sa katingalahan, ang makatalagmanong kalisang sa [Gubat sa Kalibotan I] wala kaayo makaapektar kanako uban sa tanan niining grabeng kangil-aran ug kakawangan hangtod nga milabay ang eksaktong walo ka tuig.” Nianang okasyona iyang giduaw pag-usab ang natad-panggubatan sa Verdun, diin iyang giangkon nga 1,050,000 ka tawo ang nangamatay.

“Sa panahon sa gubat ako nalimbongan, uban sa minilyon pa,” misulat si Miller. “Ang Gubat sa Kalibotan milampos lamang sa pagpasanay ug bag-ong mga gubat. Walo ug tunga ka milyong mga lalaki ang nangamatay sa walay kapuslanan, tinagpulo ka minilyon ang nag-antos sa dili-matukib nga mga kalisang, ug gatosan ka minilyon ang nakaagom ug kaguol, kawalad-on, ug kawalay-kalipay. Ug kining tanan nahitabo ubos sa grabeng panglimbong.”

Tulo ka tuig human mapatik kining libroha, nagsugod ang Gubat sa Kalibotan II. Ang The Washington Post nag-ingon: “Ang mga gubat sa atong ika-20ng siglo nahimong ‘bug-os nga mga gubat’ batok sa mga sundalo ug mga sibilyan. . . . Ang mabangis nga mga gubat sa mga siglong nangagi wala ra sa kumingking kon itandi.” Sumala sa pagbanabana sa usa ka awtoridad, 197 ka milyon ang nangamatay sukad sa 1914 sa mga gubat ug sa mga pag-alsa sibil.

Bisan pa, ang tanang gubat ug mga pag-alsa sa katawhan wala makapatunghag kalinaw o kalipay. Sama sa giingon sa The Washington Post, “walay politikanhon o ekonomikanhong sistema sukad niining sigloha ang nakahupay o nakatagbaw sa naghiwasa nga minilyon.”

[Hulagway sa panid 7]

Kining inahana maoy usa sa gatosan ka linibong mga tawong gipamatay sa Rwanda​—nga ang kadaghanan gipatay sa mga membro sa ilang kaugalingong relihiyon

[Credit Line]

Albert Facelly/Sipa Press