Mga Leyon—Halangdong May-Lambungayng mga Iring sa Aprika

SINULAT SA KORESPONSAL SA “PAGMATA!” SA KENYA

MAO pay pagsubang sa adlaw sa Serengeti Plain sa Aprika. Sa bugnawng hangin sa kabuntagon, nanglingkod kami sa among Land Rover ug nagsud-ong sa usa ka pundok sa mga bayeng leyon uban sa ilang mga itoy. Ang ilang kapehon nga mga balhibo sinaw ug bulawanon, nga maanindot nga mibagay sa tag-as, uga nga kasagbotan. Ang mga itoy nagduladula ug tugob sa kalagsik. Sila nagluksolukso ug nagduladula palibot sa dagkong mga lawas sa mga baye, nga morag wala kaayo magtagad sa ilang pinayasong pag-iktin-iktin.

Sa kalit lang ang pundok wala molihok. Ang tanang mata miliso, nga nagtutok ngadto sa halayo. Gikan sa among tan-awanan sa ibabaw, among gisunod ang direksiyon sa ilang pagtutok ug nakita ang ilang gitan-aw. Ang kahayag sa kadlawon nagpadayag sa ambongan nga hitsura sa usa ka dakong laki nga leyon. Nagkatinutokay kami samtang siya nagtan-aw kanamo. Gibati namong nangurog ang among lawas, dili tungod sa kabugnaw sa kabuntagon, kondili sa pagkaamgo nga kami maoy iyang gitutokan. Siya makalilisang, apan ambongan, sa panagway. Ang usa ka labong bulawanong lambungay nga may pat-ak-pat-ak nga itom makita palibot sa iyang dako nga ulo. Ang iyang dagkong mga mata dalagon ug kolor ug alisto. Apan, nabutad ang iyang pagtagad sa iyang pamilya, ug hinayhinay siyang miliso sa iyang pagtutok ngadto kanila ug nagpaingon sa ilang nahimutangan.

Ang iyang lakang halangdon, harianon pa gani. Nga wala na mopasiplat kanamo pag-usab, miagi siya sa atubangan gayod sa among sakyanan ug miduol sa mga baye ug sa ilang mga itoy. Nanindog silang tanan sa pagsugat kaniya ug ang matag usa midip-ig sa ilang mga nawong sa iyang lig-on nga simod sa naandang pagbag-id-sa-aping nga timbaya sa mga iring. Miduol ngadto sa kinataliwad-an sa pundok, ang laki mibundak sa iyang lawas nga daw gikapoy sa iyang pagsuroysuroy ug mihayang. Makatakod ang iyang kaluya, ug sa wala madugay ang tibuok pundok mitagpilaw sa unang mga bidlisiw sa mainit-init nga adlaw sa kabuntagon. Nakita namo ang hulagway sa kalinaw ug katagbawan nga gipalibotan sa bulawanon, gihuyop sa hangin nga kasagbotan sa patag.

Usa ka Linalang nga Makapainteres ug Makalingaw

Tingali walay mananap nga nagpaukyab sa handurawan sa tawo nga labi pa kay sa leyon. Dugay na kanhi, ang Aprikanong mga dibuhista nag-adorno sa mga nawong sa bato pinaagig dibuho sa mga hulagway sa mga leyon nga nangita sa ilang tukbonon. Ang karaang mga palasyo ug mga templo gidayandayanan sa dagkong mga estatwang bato sa labong kaayog lambungay nga mga leyon. Karon, ang mga tawo maghugop ngadto sa mga zoo aron makita kining makalingawng mga iring. Ang leyon gihatagag importansiya diha sa mga libro ug mga pelikula, sama sa Born Free, usa ka tinuod nga sugilanon bahin sa usa ka nailong itoy sa leyon nga gipadako nga binihag ug sa kataposan gibuhian. Ug ang leyon gihimong kontrabida diha sa mga sugilanon—bahin tumotumo, bahin tinuod—ingong daotan nga tigkaon ug tawo. Dili ikahibulong nga ang leyon nagpabiling usa ka linalang nga makapainteres ug makalingaw!

Ang mga leyon mahimong bangis kaayo ug, usahay, sama ka lumo ug maduladulaon sa mga kuting. Sila modaguok nga hilom sa dihang tagbaw apan mahimong mongulob ug kusog nga madungog sa gilay-on nga otso kilometros. Usahay maora silag tapolan ug luya, apan duna silay katakos sa paglihok uban ang makapatingalang gikusgon. Ang tawo nagpasidungog sa leyon tungod sa kaisog niini, ug ang usa ka tawong isog gikaingon nga samag leyon ug kasingkasing.

Simbaa—Usa ka Makihugoyhugoyong Iring

Ang leyon nalakip sa labing makihugoyhugoyon sa tanang iring. Mosanay sila diha sa dagkong mga yunit sa pamilya nga gitawag ug mga pride o pundok, nga mahimong mokabat ug gikan sa pipila ka membro ngadto sa kapin sa 30. Ang pundok gilangkoban sa usa ka grupo sa mga baye nga magparyente tingali. Magkinabuhi, mangayam, ug manganak sila nga magkauban. Kining suod nga bugkos, nga mahimong molungtad sa tibuok kinabuhi, nagtaganag pundasyon sa yunit sa pamilya sa leyon ug nagseguro sa pagkinabuhi niini.

Ang matag pundok dunay usa o kapin pang hingkod nang laki nga mga leyon nga nagsuroysuroy ug nagtimaan pinaagig baho sa teritoryo sa pundok. Gikan sa tumoy sa ilang itom nga mga ilong ngadto sa tumoy sa ilang ikog nga may pungpong sa balhibo, kining ambongang mga hayop mahimong moabot sa gitas-on nga kapin sa tulo ka metros, ug mahimo kining motimbang ug kapin sa 225 kilos. Bisan tuod ang mga laki maoy nagdominar sa pundok, ang mga baye ang nagpasundayag ug pagpanguna. Ang mga baye mao ang kasagarang magsugod sa kalihokan, sama sa pagbalhin ngadto sa landong o pagsugod sa pagpangayam.

Ang mga baye kasagarang manganak matag duha ka tuig. Ang mga itoy matawo nga wala gayoy mahimo. Ang pagmatuto sa mga itoy maoy proyekto sa komunidad, ug ang tanang baye manalipod ug magpasuso sa mga itoy sulod sa pundok. Kusog motubo ang mga itoy; sa edad nga duha ka bulan, sila nagadagandagan ug nagaduladula. Nagabobalintong samag mga kuting, sila manglayog, mokupog sa ilang mga kadula, ug magluksolukso diha sa tag-as nga kasagbotan. Malingaw sila sa bisan unsa nga nagalihok ug molukso ngadto sa mga alibangbang, manggukod ug mga insekto, ug makiglayog sa gagmayng mga sanga ug mga bagon. Ang labing madanihon mao ang lihok sa ikog sa ilang inahan, nga gituyo niya paglabtiklabtik, nga naghaylo kanila sa pagdula.

Ang matag pundok nagpuyo sulod sa pihog-utlanan nga teritoryo nga mahimong mosakop sa daghang ektarya. Ang mga leyon gusto sa bungtorong mga dapit diin daghan ang tubig maingon man ang landong gikan sa hilabihang kainit sa adlaw sa udtong-tutok. Dinha sila nagpuyo kauban sa mga elepante, mga giraffe, bupalo, ug ubang mga mananap sa kapatagan. Ang paagi sa pagkinabuhi sa usa ka leyon gibahin tali sa daghang oras sa pagkatulog ug mugbong mga yugto sa pagpangayam ug pagsanay. Ang tinuod mao, ang mga leyon mahimong makaplagan nga namahulay, nangatulog, o nanaglubog sa dili-katuohang 20 ka oras sa usa ka adlaw. Kon hinanok nga natulog, sila malinawon ug anad tan-awon. Apan, ayaw palimbong—ang leyon maoy usa sa labing bangis sa tanang ihalas nga mga linalang!

Ang Mangangayam

Sa ulahing bahin sa kahaponon, ang napagba sa adlaw nga kasagbotan magsugod sa pagkabugnaw. Ang tulo ka baye sa pundok nga among gisud-ong nagsugod sa paglihok gikan sa ilang pagtagpilaw sa udto. Gitukmod sa kagutom, ang mga iring misugod sa paglakawlakaw, nga nagsimhot sa hangin samtang milantaw sila latas sa nagakadalag nga kasagbotan. Kinapungkayan kadto sa paglalin sa mga wildebeest, ug tinagpulo ka libo niining bakikaw nga mga antelope ang nanibsib nga malinawon sa among habagatan. Ang tulo ka iring niining tungora mipaingon sa ilang nahimutangan. Nagkatagkatag sa dako nga luna, tinagotago silang milihok latas sa bungtorong yuta. Ang kapehong mga iring halos dili makita diha sa tag-as nga mga sagbot ug nakaabot sa gilay-on nga 30 metros gikan sa walay-kalibotang panon. Niining panahona nga ang mga iring mihukom nga molihok. Uban sa hilabihang katulin, mihasmag sila ngadto sa grupo sa nakurat nga mga wildebeest. Ang panon nagkatibulaag sa tanang direksiyon, ang nangahadlok nga mga linalang nangikyas aron maluwas. Ang gatosan ka nagtinaguktok nga mga tiil nagdugmok sa yuta, nga nagpaalimbukad sa pulang abog. Sa dihang napadpad na ang abog, nakita namo ang tulo ka baye nga nagtindog nga silasila ra, nga naghangos pag-ayo. Nakaikyas ang ilang tukbonon. Tingali dunay laing higayon sa pagpangayam karong gabii, tingali wala. Bisan tuod liksi ug abtik sila, ang mga leyon malamposon lamang ug 30 porsiyento sa panahon sa dihang mangayam. Busa ang pagkalunos mao ang usa sa kinadak-ang mga kapeligrohan nga giatubang sa mga leyon.

Ang kusog sa usa ka hingkod nang leyon maoy talagsaon. Nga mangayam kauban sa pundok, sila nahibaloan nga mopukan ug mopatay sa mga mananap nga nagtimbang ug 1,300 kilos. Sa sinugdanan sa paggukod, ang mga leyon makaabot sa mga katulinon nga hangtod sa 59 kilometros kada oras, apan dili sila makaagwantag dugay sa maong katulinon. Tungod niini, ilang gamiton ang pag-ukoy-ug-pagbanhig nga mga pamaagi aron makakuha sa ilang mga pagkaon. Ang mga baye mohimo sa 90 porsiyento sa pagpangayam, apan ang mas dagko nga mga laki ang kasagarang makakuha sa kinadak-ang bahin sa dihang magsugod na pagpangaon. Sa dihang nihit ang ayamonon, ang mga leyon usahay gutom kaayo nga ilang abogon ang ilang kaugalingong mga itoy gikan sa pinatay nga hayop.

Ang Gipangayam

Dugay na kanhi ang halangdong leyon naglaaglaag sa tibuok Aprikanhong kontinente ug pipila ka bahin sa Asia, India, Palestina, ug Uropa. Sanglit mangangayam, nagkinabuhi kini nga nakig-indig sa tawo. Nagpameligro sa mga binuhing hayop ug nagdaot sa mga tawo, ang leyon nahimong linalang nga kinahanglang pusilon kon makit-an. Ang kusog nagdaghan nga mga populasyon sa tawo nag-iban pag-ayo sa puy-anan sa mga leyon. Sa gawas sa Aprika, dunay pipila ka gatos lamang nga leyon ang nabuhi diha sa kasulopan karon. Karon ang mga leyon luwas gikan sa tawo diha lamang sa sulod sa mga utlanan sa gipanalipdang mga dapit ug mga parke sa ihalas nga mga mananap.

Ikalipay, dunay mga kausaban sa unahan alang niining ambongan nga mananap. Ang Bibliya naghubit sa usa ka umaabot nga panahon sa dihang ang leyon magpuyo nga malinawon uban sa mga tawo. (Isaias 11:6-9) Ang atong mahigugmaong Maglalalang sa dili madugay maghimo niini nga katinuoran. Nianang panahona ang halangdong may-lambungay nga iring sa Aprika magpuyo sa kaharmonya ug pakigdait duyog sa ubang mga linalang.

[Footnote]

[Kahon sa panid 19]

Sa Dihang MONGULOB ang Leyon

ANG mga leyon nailhan sa ilang talagsaong katakos sa pagngulob ug kusog nga madungog sa daghang kilometros. Ang ngulob sa leyon giisip nga usa sa “labing dalayegong kinaiyanhong mga tingog.” Ang mga leyon kasagarang mongulob panahon sa kagabhion ug sa kadlawon. Ang laki ug ang baye mongulob, ug usahay ang tibuok pundok duyog nga mopatugbaw sa ilang mga tingog diha sa hiniusang pagngulob.

Ang mga siyentipiko nga nagtuon sa mga leyon nagsugyot nga ang pagngulob nagpalampos sa daghang butang. Ang mga laki mongulob aron sa pag-anunsiyo sa ilang mga utlanan sa teritoryo ug, ingong pagpahayag sa pagkaagresibo, nga nagpasidaan sa ubang laking leyon nga mosulod tingali sa ilang teritoryo. Haom, gihisgotan sa Bibliya ang agresibo, mapahitas-on, ug dalo nga Asiryanhon ug Babilonyanhong mga magmamando ingong nagangulob “may-lambungay nga batang mga leyon” nga mapintas nga misupak ug mitukob sa katawhan sa Diyos.—Isaias 5:29; Jeremias 50:17.

Ang pagngulob nagtugot sa mga membro sa pundok nga makatultol sa nahimutangan sa usag usa sa dihang gibulag sa gilay-on o kangitngit. Human makapatay, kining maong pagngulob magpahibalo sa ubang membro sa pundok sa nahimutangan sa nagpaabot nga pagkaon. Naghisgot niini nga hiyas, ang Bibliya nag-ingon: “Mongulob ba diay ang usa ka bata nga may-lambungay nga leyon gikan sa tagoanan niini kon wala kiniy natukob?”—Amos 3:4.

Makapatingala, sa dihang nangayam ug ihalas nga mga mananap, ang mga leyon dili mogamit sa pagngulob ingong estratehiya sa pagpangayam aron hadlokon ang ilang tukbonon. Sa iyang librong The Behavior Guide to African Mammals, si Richard Estes nag-ingon nga “walay timailhan nga ang mga leyon tinuyong mongulob aron mangalagiw ang tukbonon ngadto sa nagbanhig nga leyon (sa akong kasinatian ang mga espisye sa tukbonon kasagarang dili magtagad sa mga ngulob sa leyon).”

Nan, nganong ang Bibliya naghisgot kang Satanas ingong ‘nagangulob nga leyon nga nangitag matukob’? (1 Pedro 5:8) Bisan tuod ang ihalas nga mga mananap morag dili mahadlok sa pagngulob sa leyon, lahi kini sa kaso sa tawo ug sa iyang ginalam nga mga hayop. Ang makahahadlok nga tingog sa ngulob sa leyon, nga molanog sa kangitngit sa kagabhion, makapahadlok ug makapakurog ni bisan kinsa nga wala mapanalipdi sa sulod sa balay. Dugay na kanhi tukmang giingon: “May leyon nga mingulob! Kinsay dili mahadlok?”—Amos 3:8.

Si Satanas batid sa paggamit sa kahadlok sa paghadlok sa mga tawo aron magpasakop. Ikalipay, ang katawhan sa Diyos dunay gamhanang katabang. Uban sa lig-on nga pagtuo diha sa pagpaluyo ni Jehova, sila malamposong makapakigbisog niining gamhanang “leyon nga nagangulob.” Ang mga Kristohanon gidasig sa ‘pagbarog batok kaniya, nga lig-on diha sa pagtuo.’—1 Pedro 5:9.