Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran

Tun-anan Numero 10​—Ang Bibliya​—Kasaligan ug Matuod

Ang pagkobre sa Bibliya sa kasaysayan, geograpiya, ug tawhanong sinugdan; ang kasibu niini sa siyensiya, kultura, ug kustombre; ang kaprangka, harmonya, ug integridad sa mga magsusulat niini; ug sa tagna niini.

1. (a) Ingon unsa ang Bibliya naandan gidawat? (b) Unsa ang mipaluyong rason sa pagkalabaw sa Bibliya?

ANG Bibliya sagad gidawat ingon dakong obra maestra sa literatura sa talagsaong katahom sa balak ug kahibudnganang kahimoan sa mga tawo kinsa mga magsusulat niini. Apan kini kapin pa kay sa niana. Ang mga magsusulat mismo testigo nga ang ilang gisulat gikan ni Jehova, ang labing gamhanang Diyos mismo. Mao kini ang mipaluyong rason alang sa katahom sa pahayag sa Bibliya ug, mas importante, sa labaw nga bili ingon basahon sa naghatag-kinabuhi nga kahibalo ug kaalam. Si Jesus, ang Anak sa Diyos, testigo nga ang mga pulong iyang gipamolong “espiritu ug kinabuhi,” ug siya makadaghan mikutlo sa karaan Hebreohanong Kasulatan. “Ang tibuok Kasulatan dinasig sa Diyos,” matod ni apostol Pablo, kinsa namolong sa Hebreohanong Kasulatan ingon “sagradong pulong sa Diyos.”—Juan 6:63; 2 Tim. 3:16; Roma 3:1, 2.

2, 3. Sa unsang paagi ang mga magsusulat sa Bibliya testigo sa kadinasig niini?

² Si apostol Pedro testigo nga ang mga manalagna sa Diyos gipalihok sa balaang espiritu. Si Haring David misulat: “Ang espiritu ni Jehova mao ang namolong kanako, ug ang iyang pulong naa sa akong dila.” (2 Sam. 23:2) Gipasidungog sa mga manalagna ang ilang gipamolong kang Jehova. Si Moises mipasidaan batok sa bisan unsang pagdugang o pagkuha sa sagradong mga pulong gihatag kaniya ni Jehova. Giisip ni Pedro ang mga sinulat ni Pablo ingon dinasig, ug gikutlo ni Judas ang pahayag ni Pedro ingon dinasig nga awtoridad. Sa kaulahian, si Juan, ang magsusulat sa Pinadayag, misulat samtang siya gitultolan sa espiritu sa Diyos ug mipasidaan nga si bisan kinsa nga modugang o mokuha niining matagnaong pinadayag may tulobagon, dili sa tawo, apan direkta sa Diyos.—1 Ped. 1:10-12; 2 Ped. 1:19-21; Deut. 4:2; 2 Ped. 3:15, 16; Jud. 17, 18; Pin. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Kining debotadong mga ulipon sa Diyos tanan testigo nga ang Bibliya dinasig ug matuod. Dunay daghan ubang pruweba sa pagkakasaligan sa Balaang Kasulatan, uban kanila among hisgotan ubos sa 12 ka ulohan nga mosunod.

4. Sa unsang paagi ang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan kanunay gilantaw sa mga Hudiyo?

⁴ (1) Sibu sa Kasaysayan. Gikan sa kinasayohang panahon, ang kanonikal nga mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan gidawat sa mga Hudiyo ingon dinasig ug bug-os kasaligan nga mga dokumento. Busa, sa panahon ni David, ang mga hitabo nga girekord gikan sa Genesis ngadto sa Unang Samuel bug-os gidawat ingon matuod nga kasaysayan sa nasod ug sa pagpakiglabot sa Diyos kanila, ug kini giilustrar sa ika-78 ka Salmo, nga mipunting sa kapin 35 niining detalye.

5. Unsa ang testigo sa karaang mga magsusulat labot kang Moises ug sa kodigo sa Kasugoan sa mga Hudiyo?

⁵ Ang mga opositor sa Bibliya kusganong miataki sa Pentateuko, labi na sa pagkakasaligan ug sa awtor. Bisan pa, sa pagdawat sa mga Hudiyo kang Moises ingon magsusulat sa Pentateuko mahimong idugang ang testimonyo sa karaang mga magsusulat, pipila kanila mga kaaway sa mga Hudiyo. Sila Hecataeus sa Abdera, Egiptohanong historyador si Manetho, Lysimachus sa Alejandria, Eupolemus, Tacitus, ug Juvenal tanan mipasidungog kang Moises sa institusyon sa kodigo sa kasugoan nga mipalahi sa mga Hudiyo gikan sa ubang kanasoran, ug ang mayoria klarong minotar nga siya misulat sa iyang mga balaod. Si Numenius, ang Pythagorean nga pilosopo, mihisgot ngani nila Janes ug Jambres ingon Egiptohanong mga saserdote nga misupak ni Moises. (2 Tim. 3:8) Kining mga awtor mikobre sa yugto gikan sa panahon sa Alejandro (ikaupat ka siglo W.K.P.), sa dihang ang mga Grego unang nahimong mapakisayron sa Hudiyong kasaysayan, ngadto ni Emperador Aurelian (ikatulong siglo K.P.). Daghan uban karaang mga magsusulat mihisgot kang Moises ingon lider, magmamando, o maghahatag-balaod.a Ingon sa atong nakita sa unang tun-anan, ang mga diskobre sa arkiyolohiya sagad misuporta sa kasibu sa kasaysayan sa mga hitabo nga girekord sa Bibliya diin ang katawhan sa Diyos nalambigit uban sa palibot nga kanasoran.

6. Unsang testimonyo misuporta sa kasaysayanhong kasibu sa Gregong Kasulatan?

⁶ Apan unsa na man ang Kristohanon Gregong Kasulatan? Wala lamang sila milig-on sa talaan sa Hebreohanong Kasulatan apan sila mismo namatud-ang sibu sa kasaysayan ingon man kasaligan ug susamang dinasig uban sa Hebreohanong Kasulatan. Gipahayag kanato sa mga magsusulat ang ilang nadunggan ug nakita, kay sila saksing-nakakita ug sagad sumasalmot sa mismong mga hitabo nga ilang girekord. Gituohan sila sa linibo sa ilang kadungan. Ang ilang testimonyo nakakaplag sa abundang paglig-on sa mga reperensiya sa karaang mga magsusulat, lakip kanila sila Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny nga Batan-on, Lucian, Celsus, ug sa Hudiyong historyador Josephus.

7. (a) Unsang argumento ang gipresentar ni S. A. Allibone sa superyor nga pangangkon sa pagkakasaligan sa Bibliya? (b) Unsa ang iyang giingon nga sayop niadtong midumili sa ebidensiya?

⁷ Misulat sa The Union Bible Companion, si S. Austin Allibone miingon: “Si Ginoong Isaac Newton . . . halangdon usab ingon kritiko sa karaang mga sinulat, ug gisusi ang Balaang Kasulatan uban ang dakong pag-amping. Unsa ang iyang hukom niining punto? ‘Akong nakaplagan,’ matod niya, ‘ang mas daghan seguradong mga marka sa pagkakasaligan sa Bag-ong Testamento kay sa bisan unsa dibalaan [sekular] nga kasaysayan.’ Si Dr. Johnson miingon nga kita duna sa mas daghang ebidensiya nga si Jesu-Kristo namatay sa Kalbaryo, ingon sa gipahayag sa mga Ebanghelyo, kay sa kang Julius Cesar nga namatay sa Kapitolyo. Kita duna, sa matuod, sa daghan pa. Suknaa si bisan kinsang miangkon nga duda sa kamatuoran sa kasaysayan sa Ebanghelyo kon unsa ang iyang katarongan sa pagtuo nga si Cesar namatay sa Kapitolyo, o nga si Emperador Karlomagno gikoronahan nga Emperador sa Kasadpan ni Papa Leo III. sa 800 . . . Sa unsang paagi nahibalo ka nga ang usa ka tawo ingon ni Carlos I. sukad nabuhi, ug gipunggotan sa ulo, ug nga si Oliver Cromwell nahimong magmamando puli kaniya? . . . Si Ginoong Isaac Newton gipasidunggan uban sa diskobre sa balaod sa grabitasyon . . . Kita mituo sa tanang pahayag nga bag-o pa gihimo labot niining mga tawo; ug nga tungod kita duna sa ebidensiya sa kasaysayan sa ilang kamatuoran. . . . Kon, sa pagpatungha sa maong pruweba ingon niini, dunay modumili sa pagtuo, atong biyaan sila ingon masungiong estupido o waypaglaom nga ignorante. Unsa ang atong ikaingon, nan, niadtong kinsa, waysapayan sa abundang ebidensiya nga karon gipatungha sa pagkakasaligan sa Balaang Kasulatan, miangkon sa ilang kaugalingon nga dikumbensido? . . . Dayag kita may katarongan sa pagtiklop nga ang kasingkasing inay kay ang ulo mao ang sayop;—nga dili sila buot motuo nianang mopaubos sa ilang garbo, ug mopugos kanila sa pagpadayon sa lahi nga mga kinabuhi.”b

8. Sa unsang paagi gipakita ang Kristiyanidad sa Bibliya lahi gikan sa tanan uban nga relihiyon?

⁸ Ang kasuperyor sa Kristiyanidad ingon relihiyon kansang mga sumusunod misimba sa kamatuoran gipasiugda ni George Rawlinson, kinsa misulat: “Ang Kristiyanidad—lakip ang sistema sa Daang Testamento, nga mao ang unang ang-ang—lahi kay sa ubang relihiyon sa kalibotan tungod sa tinuod o kasaysayanhong kinaiya niini. Ang mga relihiyon sa Gresya ug Roma, Egipto, Indiya, Persiya, ug sa Silangan naandan, ispikulatibo nga mga sistema, nga wala ngani sa seryoso nangayo sa kasaysayanhong sukaranan. . . . Apan lahi kini sa relihiyon sa Bibliya. Didto, bisan kon kita motan-aw sa Daan o Bag-ong Testamento, sa Hudiyong sistema o sa Kristohanon, makaplagan nato ang usa ka laraw sa doktrina nga gipaluyohan sa kamatuoran; nga depende sa bug-os kanila; nga nada ug waybili kon wala sila; ug mahimong isipon sa tanan praktikal nga katuyoan ingon gitukod na kon sila angay sa pagdawat.”c

9. Iilustrar ang kasibu sa geograpikong reperensiya sa Bibliya.

⁹ (2) Sibu sa Geograpiya ug Geolohiya. Daghang magsusulat mikomento sa talagsaong kasibu sa hubit sa Bibliya sa Yutang Saad ug kanait nga teritoryo. Pananglitan, usa ka Silanganong magpapanaw, si Dr. A. P. Stanley, miingon maylabot sa panaw sa mga Israelita sa kamingawan: “Bisan pa kon ang ilang tukmang ruta wala hibaloi, apan ang talagsaong kinaiya sa yuta kumon kaayo nga ang kasaysayan sa gihapon modawat sa daghan talagsaong ilustrasyon. . . . Ang okasyonal nga tubod, ug atabay, ug sapa, sumala sa mga pahibalo sa ‘mga tubig’ sa Mara; ‘mga tubod’ sa . . . Elim; ‘sapa’ sa Horeb; ‘atabay’ sa mga anak-babaye ni Jetro, uban sa ‘pasungan’ o mga tanke, sa Midian. Ang katanoman mao ra gihapon ingon sa giangkon sa kasaysayan ni Moises.”d Sa talaan sa Egipto, ang kasibu makita dili lamang sa naandang hubit sa teritoryo—sa tabunok nga kayutaan sa lugas, sa Suba Nilo ug sa kabugangan sa daplin (Gen. 41:47-49; Ex. 2:3), sa katubigan niini sa ‘kasubaan, kakanalan, kadanawan, ug pundong katubigan’ (Ex. 7:19), sa ‘lino, sebada, trigo, ug senteno’ (Ex. 9:31, 32)—apan usab sa mga ngalan ug mga dapit sa lungsod.

10. Sa unsang paagi ang modernong mga siyentista gigantihan sa pagsunod sa rekord sa Bibliya?

¹⁰ Mao kana ang pagsalig nga gipahaluna sa rekord sa geolohiya ug geograpiya sa Bibliya sa pipila ka moderno-adlaw nga mga siyentista nga ilang gisunod kini ingon giya ug maayo kaayong gigantihan. Pipila ka tuig kanhi, usa ka bantogang geologo, si Dr. Ben Tor, misunod sa kasulatan: “Kay si Jehova nga imong Diyos modala kanimo sa usa ka maayong yuta, . . . yuta nga ang mga bato puthaw.” (Deut. 8:7, 9) Pipila ka milya gikan sa Berseba, iyang nakaplagan ang dagkong pangpang nga dasok sa pula-itom nga mineral. Nia ang gibanabana 13.6 ka milyon metrika tonelada sa ubos-grado nga mineral. Sa ulahi, ang mga inhenyero nakadiskobre sa gitas-on 1.5 ka kilometro sa ekselente nga mineral sa ibabaw-bato, 60 ngadto 65 porsiyento sa puro puthaw. Si Dr. Joseph Weitz, iladong awtoridad sa balik-lasang sa Israel, miingon: “Ang unang kahoy nga gitanom ni Abraham sa yuta sa Berseba mao ang tamarisko.” “Misunod kaniya, upat ka tuig kanhi among gitanom ang duha ka milyon sa samang dapit. Husto si Abraham. Ang tamarisko usa sa pipila ka kahoy nga among nakaplagan nga mabuhi sa habagatan diin ang tinuig nga ulan ubos sa unom ka pulgada.”e Ang basahon Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, ni Nogah Hareuveni, midugang: “Dayag nga ang Patriarka Abraham wala lamang sa yano mitanom sa bisan unsang kahoy pag-abot sa Berseba. . . . Iyang gipili ang kahoy kansang landong mas bugnaw kay sa nianang ubang kahoy. Dugang pa, ang [tamarisko] makalahutay sa init ug hataas nga hulaw pinaagi sa pagpadala sa mga gamot niini lalom sa pagkaplag sa ubos-yuta nga tubig. Dili katingalahan, ang [tamarisko] mipabilin hangtod niining adlawa sa palibot sa Berseba.”f—Gen. 21:33.

11. Sa unsang paagi si Propesor Wilson testigo sa kasibu sa Bibliya?

¹¹ Mahitungod sa mga detalye ingon sa mga pahayag sa kronolohiya ug geograpiya sa Bibliya, si Propesor R. D. Wilson misulat sa A Scientific Investigation of the Old Testament, panid 213-14: “Ang mga pahayag sa kronolohiya ug geograpiya mas sibu ug kasaligan kay niadtong gitagana sa uban karaang mga dokumento; ug ang mga asoy sa biyograpiya ug ubang kasaysayan kahibudnganan nga harmonya sa ebidensiya nga gitagana sa gawas-biblikal nga mga dokumento.”

12. Sa unsang paagi ang kamatuoran haom sa rekord sa Bibliya sa sinugdan sa katawhan?

¹² (3) Rasa ug Pinulongan sa Katawhan. Sa basahon After Its Kind, si Byron C. Nelson miingon: “Ang gihimo mao ang tawo, dili ang Negro, Intsik, Europeano. Duha ka tawo kinsa gipaila sa Bibliya ingon Adan ug Eva gilalang, gikan kanila pinaagi sa natural nga kagikan ug kalahian ang tanan nagkadaiyang tawo nga naa sa nawong sa yuta. Ang tanang rasa sa katawhan, waysapayan sa kolor o gidak-on, usa ka natural nga matang. Tanan sila samag hunahuna, samag pagbati, samag pisikal nga katukoran, sayong makaminyoay, ug takos sa pagpatunghag liwat uban sa samang kinaiya. Ang tanang rasa gikan sa duha ka kumon nga ginikanan kinsa hingpit-giporma sa kamot sa Maglalalang.”g Kini ang testimonyo sa Genesis 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Buh. 17:26; ug Roma 5:12.

13. Unsa ang giingon sa usa ka arkiyologo mahitungod sa sentrong punto diin mikatap ang karaang mga pinulongan?

¹³ Mahitungod sa talaan sa Bibliya sa sentro diin misugod ang pagkatap sa karaang pinulongan, ang arkiyologo si Sir Henry Rawlinson miingon nga “kon kita giyahan sa yanong kinasang-an sa mga dalan sa pinulongan, ug independiyente sa tanang reperensiya sa kasulatanhong rekord, kita sa gihapon tultolan sa kapatagan sa Sinar, ingon sentro diin ang lainlaing linya mikatay.”h—Gen. 11:1-9.

14. (a) Unsa lamang ang mopahaluna sa Bibliya nga aparte ingon dinasig sa Diyos? (b) Unsang makataronganong panlantaw ang gipresentar lamang sa Bibliya, ug sa unsang paagi ang kapraktikal niini abot sa tagsa ka aspeto sa matag adlaw nga kinabuhi?

¹⁴ (4) Praktikalidad. Kon wala nay laing pruweba sa pagkakasaligan nga mabatonan, ang matarong mga prinsipyo ug moral nga mga sukdanan sa Bibliya mopalahi niini ingon produkto sa langitnong hunahuna. Dugang pa, ang praktikalidad niini abot sa tanang aspeto sa matag adlaw nga kinabuhi. Walay laing basahon mihatag kanato sa makataronganong panlantaw sa sinugdan sa tanang butang, lakip ang katawhan, ug sa katuyoan sa Maglalalang nganha sa yuta ug tawo. (Gen., kap. 1; Isa. 45:18) Ang Bibliya mitug-an kanato ngano ang tawo mamatay ug ngano ang pagkadaotan milungtad. (Gen., kap. 3; Roma 5:12; Job, kap. 1, 2; Ex. 9:16) Gipahaluna niini ang kinatas-ang sukdanan sa hustisya. (Ex. 23:1, 2, 6, 7; Deut. 19:15-21) Mihatag kini sa hustong tambag sa kalabotan sa negosyo (Lev. 19:35, 36; Prov. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); hinlo moral nga paggawi (Lev. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Heb. 13:4); relasyon sa uban (Lev. 19:18; Prov. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); kaminyoon (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Cor. 7:2, 9, 10, 39); relasyon sa pamilya ug katungdanan sa bana, asawa, ug kabataan (Deut. 6:4-9; Prov. 13:24; Efe. 5:21-23; 6:1-4; Col. 3:18-21; 1 Ped. 3:1-6); hustong tinamdan sa mga magmamando (Roma 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Ped. 2:13, 14); matinud-anong buhat ingon man relasyon sa agalon-ulipon ug amo-empliyado (Efe. 4:28; Col. 3:22-24; 4:1; 1 Ped. 2:18-21); hustong panag-uban (Prov. 1:10-16; 5:3-11; 1 Cor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Heb. 10:24, 25); paghusay sa kasungian (Mat. 18:15-17; Efe. 4:26); ug daghan ubang butang hinongdanong miapektar sa atong matag adlaw nga kinabuhi.

15. Unsang tambag sa Bibliya sa mental ug pisikal nga kahimsog ang nakit-an nga praktikal?

¹⁵ Gitagana usab sa Bibliya ang bililhong mga pahimangno mahitungod sa pisikal ug mental nga kahimsog. (Prov. 15:17; 17:22) Sa bag-o pang mga tuig, gidemostrar sa panukiduki medikal nga ang pisikal nga kahimsog sa tawo sa matuod apektado sa iyang mental nga tinamdan. Pananglitan, gipakita sa mga pagtuon nga ang mga tawo daling mopahayag sa kasuko sagad duna sa kinatas-ang nibel sa prisyon sa dugo. Gitaho sa uban nga ang kasuko mopatungha sa kapugwat sa kasingkasing, labad sa ulo, sunggo, kalipong, o kawalay katakos sa paglitok. Bisan pa, ang Bibliya dugay na kanhi misaysay: “Ang usa ka kalmang kasingkasing mao ang kinabuhi sa unodnong organismo.”—Prov. 14:30; itandi ang Mateo 5:9.

16. Unsa ang pipila sa mga pahayag sa kamatuoran sa Bibliya nga mas una sa ilang pagkadiskobre sa siyensiya?

¹⁶ (5) Sibu sa Siyensiya. Bisan pa ang Bibliya dili pamatbat sa siyensiya, diin kini mitandog sa siyentipikonhong mga butang, kini nakaplagan nga sibu ug harmonya sa matuod siyentipikonhong diskobre ug kahibalo. Ang rekord niini sa han-ay sa paglalang, lakip ang kinabuhing mananap (Gen., kap. 1); ang kalingin, o bolahon sa yuta (Isa. 40:22); ug ang pagbitay sa yuta sa “wala” mas una kay sa siyentipikonhong diskobre niining kamatuoran. (Job 26:7) Gidemostrar sa modernong pisiolohiya ang kamatuoran sa Kasulatanhong pahayag nga “dili ang tanang unod samang unod,” ang estruktura sa selula sa unod sa usa ka matang lahi gikan nianang sa lain, ang tawo duna sa iya mismong unikong “unod.” (1 Cor. 15:39)i Sa natad sa soolohiya, giklase sa Levitico 11:6 ang kuneho uban sa mousap nga mga mananap. Kini kanhi giyam-iran, apan karon nakaplagan sa siyensiya nga hilison usab sa kuneho ang pagkaon niini.j

17. Sa unsang paagi ang Bibliya gipakita nga husto sa medikal?

¹⁷ Ang pahayag nga ang ‘kinabuhi sa unod naa sa dugo’ sa modernong panahon giila ingon sukaranang kamatuoran sa siyensiya medikal. (Lev. 17:11-14) Gipaila sa Kasugoan ni Moises kon unsang mananap, langgam, ug isda ang “hinlo” sa tawhanong pagkaon, ug wala gilakip niini ang peligrosong pagkaon. (Lev., kap. 11) Gipangayo sa Kasugoan nga sa kampamento militar, ang tawhanong hugaw kinahanglan tabonan, sa ingon mitagana sa dakodakong proteksiyon sa dala-langaw makatakod nga balatian, ingon sa disenteriya ug tipos-hilanat. (Deut. 23:9-14) Bisan karon, sa pipila ka kayutaan ang grabeng mga suliran sa kahimsog milungtad tungod sa dihustong pagpahiluna sa tawhanong biya. Ang katawhan sa maong kayutaan mahimong mas himsog kon ilang sundon ang tambag sa Bibliya sa kahindikan.

18. Unsang laing ilustrasyon sa siyentipikonhong kasibu sa Bibliya ang gihatag?

¹⁸ Girekumenda sa Bibliya ang diyotay nga bino “alang sa imong tiyan” ug “balatian.” (1 Tim. 5:23) Si Dr. Salvatore P. Lucia, propesor sa medisina sa Tunghaan sa Medisina sa Unibersidad sa California, misulat: “Ang bino mao ang labing karaang ilimnon sa pagkaon ug labing importante nga ahente sa medisina nga padayon gigamit latas sa kasaysayan sa katawhan.”k

19. Sa unsang paagi ang kasibu sa mga sinulat ni Lucas ikailustrar?

¹⁹ (6) Kultura ug Kustombre. Si A. Rendle Short misulat sa Modern Discovery and the Bible, mahitungod sa basahon sa Mga Buhat: “Romanhon nga kustombre ang pagmando sa mga probinsiya sa ilang halayo-halapad nga imperyo pinaagi sa pagpadayon taman sa luwas nga mahimo nila sa lokal nga sistema sa administrasyon, ug ingon sangpotanan ang mga awtoridad sa lainlaing distrito duna sa daghan lainlaing ngalan. Walay mausa, gawas kon siya maalinggatong pumapanaw o makugihong estudyante sa mga rekord, ang posible nga makahatag niining tanan sa hataas nga katilingban sa ilang husto nga titulo. Usa kini sa labing matukiong pagsulay sa sentido sa kasaysayan ni Lucas nga siya kanunay nakamaniho sa pagbaton sa hingpit nga kasibu. Sa daghang kaso ang ebidensiya lamang sa usa ka salapi, o inskripsiyon, ang mihatag kanato sa kinahanglanong impormasyon sa pagmatuod kaniya; ang ilado Romanhong mga historyador wala mangahas sa ilang kaugalingon sa mao kalisod nga natad. Busa gitawag ni Lucas sila Herodes ug Lisanias nga mga tetrarka; mao man si Josephus. Si Herodes Agripa, kinsa mipatay kang Santiago sa espada ug mibalhog kang Pedro sa bilanggoan, gitawag hari; gisuginlan kita ni Josephus sa unsang paagi siya nahimong mahigalaon sa Roma kang Gaius Cesar (Caligula) ug gigantihan sa harianong titulo sa dihang si Caligula nahimong emperador. Ang gobernador sa Sipro, si Sergio Paulo, gitawag prokonsul. . . . Didugay sa una, ang Sipro nahimong probinsiya sa imperyo, ug gimandoan sa proprætor o legatus, apan sa panahon ni Pablo, ingon gipakita sa mga salapi sa Sipro, sa Grego ug Latin, ang hustong titulo mao ang prokonsul. Usa ka Gregong inskripsiyon nga nakaplagan sa Soloi sa amihanang baybayon sa Sipro gipetsahan ‘sa pagkaprokonsul ni Paulo’ . . . Sa Tesalonica ang dungganong mga tawo sa siyudad nagbaton sa daw talagsaong titulo sa mga politarka [mga magmamando sa siyudad, Buhat 17:6, nota sa ubos], ngalan nga wala hiilhi sa klasikal nga literatura. Mahimong dili kita sinati niini, gawas sa paggamit ni Lucas niini, kon dili pa sa kamatuoran nga kini makita sa mga inskripsiyon. . . . Ang Akaya ubos ni Augustus usa ka senado probinsiya, ubos ni Tiberio kini direkta ubos sa emperador, apan ubos ni Claudio, ingon sa gitug-an kanato ni Tacitus, mibalik kini sa senado, ug busa ang hustong titulo ni Gallio [Buhat 18:12] mao ang prokonsul. . . . Si Lucas samang malipayon, samang sibu, sa iyang geograpiya ug sa iyang kasinatian sa pagpanaw.”l

20. Sa unsang paagi ang mga sinulat ni Pablo sibu nga mibanaag sa panahon diin siya nagkinabuhi ug misulat?

²⁰ Sibu nga gibanaag sa mga sulat ni Pablo ang luyong impormasyon sa iyang panahon ug gipakita nga siya saksing-nakakita sa mga butang gisulat. Pananglitan, ang Filipos usa ka kolonya militar kansang mga lungsoranon labi na garboso sa ilang Romanhong pagkalungsoranon. Gitambagan ni Pablo ang mga Kristohanon didto nga ang ilang pagkalungsoranon sa mga langit. (Buh. 16:12, 21, 37; Fil. 3:20) Ang Efeso siyudad nga nabantog sa mga arte sa madyik ug mga buhat espiritistikanhon. Gitudloan ni Pablo ang mga Kristohanon didto kon sa unsang paagi sila moarmas sa ilang kaugalingon aron dili mahimong tukbonon sa mga demonyo, ug sa samang panahon, iyang gihatag ang sibu nga hubit sa armadura sa Romanhong sundalo. (Buh. 19:19; Efe. 6:13-17) Ang kustombre sa Romanhong mga mananaog sa pagpanguna sa madaogong martsa uban sa prusisyon sa mga bihag, uban kanila hubo, gigamit sa ilustrasyon. (2 Cor. 2:14; Col. 2:15) Sa 1 Corinto 1:22, ang nagkalahi nga panlantaw sa mga Hudiyo ug mga Grego gipakita. Sa maong mga butang gibanaag sa Kristohanong mga magsusulat ang kasibu ni Moises, magsusulat sa Pentateuko, diin si George Rawlinson miingon: “Ang etolohiyanhon nga kasibu sa Pentateuko labot sa mga batasan ug mga kustombre sa Silangan sa naandan, wala kwestiyona sukad masukad.”a

21. (a) Hatag mga panig-ingnan sa kaprangka sa mga magsusulat sa Bibliya. (b) Sa unsang paagi kini milig-on sa kumpiyansa sa Bibliya ingon kamatuoran?

²¹ (7) Kaprangka sa mga Magsusulat sa Bibliya. Latas sa Bibliya, ang wala managanang kaprangka sa mga magsusulat niini kusganong pruweba sa pagkakasaligan niini. Si Moises, pananglitan, madayganong mitug-an sa iya mismong sala ug sa hukom sa Diyos nga siya ug ang iyang igsoon, si Aaron, dili mosulod sa Yutang Saad. (Num. 20:7-13; Deut. 3:23-27) Ang mga sala ni David sa duha ka okasyon ingon man sa apostasiya sa iyang anak si Solomon hayag nga gihikyad. (2 Sam., kap. 11, 12, 24; 1 Hari 11:1-13) Gisulat ni Jonas ang iya mismong dikamasinugtanon ug sa resulta niini. Ang tibuok nasod sa Israel gikondenar halos sa tanang magsusulat sa Hebreohanong Kasulatan, tanan kanila mga Hudiyo, alang sa kadimasinugtanon niini sa Diyos, sa mismong rekord nga gimahal ug gidawat sa mga Hudiyo ingon mga pahayag sa Diyos ug matuod nga kasaysayan sa ilang nasod. Ang Kristohanong mga magsusulat prangka usab. Gibutyag sa tanang upat ka magsusulat sa Ebanghelyo ang paglimod ni Pedro ni Kristo. Ug gidapit sa pagtagad ni Pablo ang seryosong sayop ni Pedro sa butang maylabot sa pagtuo sa paghimog kalahian taliwala sa mga Hudiyo ug mga Hentil sa Kristohanong kongregasyon sa Antioquia. Kini milig-on sa kumpiyansa sa Bibliya ingon kamatuoran sa dihang maamgohan nato nga ang mga magsusulat niini wala mopalingkawas sa bisan usa, bisan sa ilang kaugalingon, sa intereses sa paghimo sa kasaligang rekord.—Mat. 26:69-75; Mar. 14:66-72; Luc. 22:54-62; Juan 18:15-27; Gal. 2:11-14; Juan 17:17.

22. Unsa pa ang pamatuod nga ang Bibliya tinuod Pulong sa Diyos, ug alang sa unsang katuyoan kini gisulat?

²² (8) Harmonya sa mga Magsusulat. Ang Bibliya gisulat latas sa yugto sa kapin 1,600 ka tuig sa mga 40 ka magsusulat, nga harmonya. Kini labing kanat gitagtag sa labihan ka dakong gidaghanon waysapayan sa kinabangisan nga oposisyon ug sa labihan ka kusganong paningkamot sa paglaglag niini. Kining kamatuoran motabang sa pagpamatuod nga kini mao ang giangkon niini, ang Pulong sa labing gamhanan nga Diyos, ug nga kini sa matuod “mapuslanon sa pagtudlo, sa pagbadlong, sa pagtul-id sa mga butang, sa pagmatuto sa pagkamatarong.”—2 Tim. 3:16.b

23. Unsang konsistente nga tema usab pamatuod sa kadinasig sa Bibliya? Iilustrar.

²³ Ang kadinasig niini gipakita sa bug-os nga kakonsistente sa pagpasiugda niini sa tema sa pagbalaan sa ngalan ni Jehova pinaagi sa iyang Gingharian ubos ni Kristo. Pipila sa talagsaong hitabo mao:

Job 32:2; 35:2; 36:24; 40:8 Bindikasyon sa Diyos gipasiugda

24. (a) Sa unsang paagi ang integridad sa sayong mga Kristohanon gilig-on sa kamatinud-anon sa “Kristohanong Sugilanon”? (b) Unsang uban nga pruweba ang naa nga ang mga magsusulat sa Bibliya mirekord sa kamatuoran, dili sa mito?

²⁴ (9) Integridad sa mga Saksi. Mahitungod sa gibug-aton nga mahimong ikahatag sa testimonyo sa sayong mga Kristohanon—mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ingon man sa uban—si George Rawlinson miingon: “Ang sayong mga kumbertido nahibalo nga mahimo sila sa bisan unsang panahon tawgon sa pag-antos sa kamatayon alang sa ilang relihiyon. . . . Ang matag sayong magsusulat nga milaban sa Kristiyanidad, pinaagi sa kamatuoran sa iyang paglaban, miharong sa sibil nga gahom, ug mirisgo sa iyang kaugalingon sa samang dadangatan. Sa dihang ang pagtuo usa ka butang sa kinabuhi ug kamatayon, ang mga tawo dili mosagop sa unang kredo nga nahitabong nakadapit sa ilang handuraw; ni hayag nga ibutang nila ang ilang kaugalingon sa mga ranggo sa gilutos nga sekta, gawas kon ilang gitimbang ug maayo ang mga pangangkon sa relihiyon nga ilang giangkon, ug gikumbensir ang ilang kaugalingon nga kini ang kamatuoran. Klaro nga ang sayong mga kumbertido duna sa paagi sa pagtino sa kasaysayanhong kasibu sa Kristohanong sugilanon nga dili nato mahimo; makasusi sila ug makasukitsukit sa mga saksi—makatandi sa ilang daghang talaan—makapakisayod kon giunsa pagdawat ang ilang mga pahayag sa ilang mga kaaway—makakonsulta sa mga dokumento Hetino sa panahon—bug-os ug kompleto nga ayagon ang ebidensiya. . . . Tanan kini—ug kinahanglan hinumdoman nga ang ebidensiya anam-anam—milangkob sa lawas sa pruweba nga panagsa ra mapatungha labot sa bisan unsang hitabo nga iya sa halayong panahon; ug milig-on luyo sa tanan rasonable nga duda sa kamatuoran sa Kristohanong Sugilanon. Wala bisan sa usa ka bahin . . . nga kanang sugilanon duna sa mistikong kinaiya. Kini usa ka sugilanon, gisugilon nga waykalainan, samtang ang mga mito kunokuno ug daghan-porma; kini gisambog nga dimatangkas uban sa sibil nga kasaysayan sa panahon, diin kini bisan diin girepresentahan sa talagsaong kasibu, samtang ang mga mito mituis ug mihalili sa sibil nga kasaysayan; kini puno sa yanong detalye, nga tinuyong gilihayan sa mga mito; kini dagaya sa praktikal nga instruksiyon sa kinatin-awan ug kinayanohang matang, samtang ang mga mito mitudlo sa pasumbingay. . . . Ang yanong kahinangop, kamaunongon, maampingong kasibu, puro nga gugma sa kamatuoran, mao ang labing tataw nga kinaiya sa mga magsusulat sa Bag-ong Testamento, kinsa dayag mihisgot sa kamatuoran, dili sa handurawan . . . Sila misulat ‘aron kita mahibalo sa kapihoan niadtong mga butang’ nga ‘labing seguro gituohan’ sa ilang adlaw.”c—Itandi ang Lucas 1:1, 4.

25. Unsa ang talagsaon mipasundayag sa pagkakasaligan sa Bibliya?

²⁵ Ang makabibihag nga natad nga gikobrehan sa Bibliya mao kanang sa balaang tagna. Ang pagkakasaligan sa Bibliya sa dakong paagi gipasundayag sa katumanan sa daghang tagna, tanan mipakita sa talagsaon pasiunang panan-awon ni Jehova sa pagtagna sa umaabot. Kining matagnaong Pulong sa matuod “usa ka lamparahan nga midan-ag sa mangiob nga dapit,” ug ang pagmatngon niini molig-on sa pagtuo niadtong naninguha sa paglabang buhi hangtod ang tanang tagna sa Gingharian matuman sa walay kataposan bag-ong kalibotan sa Diyos sa pagkamatarong. Ang tulo ka talaan nga misunod dugang pruweba sa pagkakasaligan sa Bibliya sa pagpakita sa daghan niining matagnaong katumanan, ingon man sa harmonya sa tibuok Hebreohanon ug Gregong Kasulatan. Uban sa paglabay sa panahon, ang Bibliya misidlak nga mas dan-ag ug mas dan-ag pa sa kasanag ingon matuod “dinasig sa Diyos ug mapuslanon.”—2 Ped. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Mga footnote]

(10) TALAGSAONG MGA TAGNA MAYLABOT KANG JESUS UG SA ILANG KATUMANAN

Tagna Hitabo Katumanan

Miq. 5:2 Matawo sa Betlehem Luc. 2:4-11; Juan 7:42

Ose. 11:1 Tawgon gawas sa Egipto Mat. 2:15

Isa. 61:1, 2 Gikomisyon Luc. 4:18-21

Mga Pangutana sa tsart “Talagsaong mga Tagna Maylabot kang Jesus ug sa Ilang Katumanan”:

(a) Unsang mga tagna labot sa iyang pagkatawo ang mipahaluna kang Jesus sa linya sa pagka-Mesiyas?

(b) Unsang mga tagna ang natuman sa sinugdan sa ministeryo ni Jesus?

(c) Sa unsang paagi gituman ni Jesus ang tagna pinaagi sa iyang ministeryo?

(d) Unsang mga tagna ang natuman sulod sa kataposan pipila ka adlaw una sa husay ni Jesus?

(e) Sa unsang paagi ang tagna natuman sa panahon sa iyang husay?

(f) Unsang mga tagna mitimaan sa iyang aktuwal nga paglansang, kamatayon, ug pagkabanhaw?

[Chart sa panid 344-346]

(11) MGA PANIG-INGNAN SA UBANG MGA TAGNA SA BIBLIYA NGA NATUMAN

Tagna Hitabo Katumanan

[Mga footnote]

(a) Unsang gitagnang mga hitabo ang nahitabo human ang nasod sa Israel misulod sa yuta sa Kanaan?

(b) Unsang mga tagna sa paghukom batok sa Israel ug Juda ang natuman, ug kanus-a?

(c) Unsa ang gitagna mahitungod sa pagpasig-uli? Natuman ba kini?

(d) Unsang mga nasod ang gilista nga batok kanila ang ispisipikong mga mensahe sa hukom miabot, ug sa unsang paagi kining matagnaong mga hukom natuman?

(e) Unsa ang pipila sa talagsaong mga hitabo sa kasaysayan ang gitagna ni Daniel? ni Jesus?

(12) PIPILA KA PAGKUTLO UG PAGPADAPAT SA HEBREOHANONG KASULATAN SA MGA MAGSUSULAT SA GREGONG KASULATAN

(MATIKDI: Kining listahan wala molakip sa mga reperensiya nga gilista sa “Talagsaong mga Tagna Maylabot kang Jesus,” sa unang mga panid.)

Tagna Hitabo Katumanan

Sal. 14:1-3 “Walay matarong tawo” Roma 3:10-12

Sal. 24:1 Ang yuta iya ni Jehova 1 Cor. 10:26

Sal. 82:6 “Kamo mga diyos” Juan 10:34

Mga Pangutana sa tsart “Pipila ka Pagkutlo ug Pagpadapat sa Hebreohanong Kasulatan sa mga Magsusulat sa Gregong Kasulatan”:

(a) Sa unsang paagi ang mga reperensiya sa Genesis sa Gregong Kasulatan misuporta sa talaan sa paglalang niini?

(b) Unsang pagpadapat ang gihimo sa mga reperensiya sa Genesis kang Abraham ug sa binhi ni Abraham?

(c) Unsang mga pagkutlo ang gihimo gikan sa basahon sa Exodo labot sa Napulo ka Sugo ug ubang aspeto sa Kasugoan?

(d) Diin nato makaplagan ang orihinal nga deklarasyon sa duha ka dakong kasugoan, sa paghigugma kang Jehova uban sa tibuok kasingkasing ug kalag sa usa ug sa paghigugma sa silingan sa usa ingon sa kaugalingon?

(e) Nganli ang pipila ka sukaranang prinsipyo nga gipahayag sa Pentateuko nga gikutlo sa Gregong Kasulatan. Sa unsang paagi sila gipadapat?

(f) Unsang mga pasahe sa Mga Salmo, nga gikutlo sa Gregong Kasulatan, mipadako kang Jehova ⁽¹⁾ ingon Maglalalang ug Tag-iya sa yuta? ⁽²⁾ ingon Usa kinsa mipakitag interes sa matarong ug may pagtagad kanila?

(g) Sa unsang paagi gipadapat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang mga pasahe gikan sa Isaias ug sa ubang mga manalagna ⁽¹⁾ sa pagwali sa maayong balita? ⁽²⁾ sa pagsalikway sa maayong balita sa uban? ⁽³⁾ sa katawhan sa kanasoran, dugang pa sa usa ka nahibilin sa Israel, nga nahimong mga magtotoo? ⁽⁴⁾ sa mga kaayohan sa pagtuo sa maayong balita?