Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 12​—100-476 K.P.​—Pagpalong sa Kahayag sa Ebanghelyo

“Nadiskobre sa mga tawo nga mas kombenyente ang pagsambog sa kamatuoran kay sa pagdalisay sa ilang kaugalingon.”​—Charles Caleb Colton, ika-19ng siglong Ingles nga klerigo

SUGOD niadtong 33 K.P., sa dihang gipatay sa Roma ang Magtutukod sa Kristiyanidad, kanang ika-unom nga gahum sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya kanunay nagkasungi sa mga Kristohanon. Kini nagbilanggo kanila ug naglabay sa pipila kanila sa mga liyon. Apan bisan pa gihulga sa pagkamartir sa pag-alagad isip tawhanong mga sulo sa paghayag sa mga tananman ni Nero, ang mga Kristohanon sa Roma sa unang siglo nagpadayon sa pagpadan-ag sa ilang espirituwal nga kahayag.(Mateo 5:14) Sa dagan sa panahon, bisan pa, ang kahimtang nausab.

“Sa sayong bahin sa ikatulong siglo,” matod sa librong From Christ to Constantine, “ang iglesya, misugod sa pagkahimong tinahod.” Apan ang pagkatinahod dunay iyang bili, “ang pagkunhod sa mga sukdanan.” Tungod niana, “ang Kristohanong kinabuhi dili na kinahanglanon sa Kristhohanong pagtuo.”

Ang kahayag sa ebanghelyo nagkaawup-awup. Ug “sa ikaupat ka siglo,” nagkanayon ang librong Imperial Rome, “ang Kristohanong mga magsusulat miangkon nga dili lamang kini posible nga mahimong Kristohanon ug sa samang panahon Romanhon, kondili ang hataas nga kasaysayan sa Roma sa pagkamatuod mao ang sinugdan sa Kristohanong epiko. . . . Ang gipasabot mao nga ang Roma langitnong pagkaordinado.”

Uyon niining panlantaw mao ang Romanhong imperador Constantino nga Bantogan. Niadtong 313 K.P., gihimo ni Constantino nga legal nga relihiyon ang Kristiyanidad. Pinaagi sa pagtapo sa Simbahan ug Estado, sa paggamit sa relihiyosong mga lider sa pag-alagad sa Estado, ug sa pagtugot sa Estado sa pagkontrolar sa relihiyosong kalihokan, dakong kadaot ang nahimo ni Constantino.

Sayo sa ikaduhang siglo, si Ignatius, obispo sa Antioquia, nagpailaila ug bag-ong metodo sa pangagamhanan sa kongregasyon. Inay sa grupo sa mga ansiano, ang monarka nga episkopado mitagana alang sa usa ra ka tawo sa iglesya nga mahimong magdumala sa matag kongregasyon. Sa mga usa ka siglo sa ulahi, si Cyprian, obispo sa Cartago, mipadako niining herarkiya sa klerigong sistema ngadto sa usa ka monarka sa siyete-gradong herarkiya, ang supremong puwesto nga giokupar sa obispo. Ubos kaniya mao ang mga pari, mga diakono, mga subdiakono, ug ubang grado. Ang Kasadpang iglesya sa kaulahian midugang sa otso grado, samtang ang Silangang iglesya nagpabilin sa singko-gradong herarkiya.

Diin kining porma sa pagpangulo sa iglesya, uban sa pag-uyon sa Estado, misangko? Ang librong Imperial Rome nagpatin-aw: “Sa 80 ka tuig lamang human sa kataposan dakong balod sa paglutos sa mga Kristohanon, ang Iglesya mismo misugod sa pagpatay sa mga erehes, ug ang mga klerigo niini naghupot ug gahum halos katumbas nianang sa mga imperador.” Dayag na lamang dili kini ang anaa sa hunahuna ni Kristo sa dihang siya miingon nga ang iyang mga disipolo “dili bahin sa kalibotan” ug kinahanglan dag-on nila kini, dili pinaagi sa puwersa, kondili pinaagi sa ilang pagtuo.​—Juan 16:33; 17:14; itandi ang 1 Juan 5:4.

“Mga Santo” ug Gregong mga Diyos

Dugay na una pa sa panahon ni Constantino, ang paganong mga ideya nakasambog na sa Kristohanong relihiyon. Ang mga diyos sa mitolohiya sa Gresya nga kanhi miimpluwensiya sa relihiyon sa Roma nakaimpluwensiya usab sa Kristohanong relihiyon. “Sa panahon nga ang Roma nahimo nang imperyal nga gahum,” matod sa librong Roman Mythology, “si Jupiter nahimong Gregong Zeus . . . Sa ulahi si Jupiter gisimba ingon nga Optimus Maximus, ang Kinamaayohan ug Kinadak-an, usa ka titulo nga gidala sa Kristiyanidad ug makita sa daghang kinudlit sa monyumento.” Midugang ang The New Encyclopædia Britannica: “Ubos sa Kristiyanidad, ang Gregong mga bayani ug bisan mga diyos nagpabilin isip mga santo.”

Ang awtor nga si M. A. Smith nagpatin-aw nga kini nagkahulogan nga “ang daghang hut-ong sa mga diyos nagkasagol, ug ang rehiyonal nga kalahian nagkahanap. . . . Dunay hilig sa katawhan sa paghunahuna nga ang nagkalainlaing mga diyos sa pagkamatuod nagkalainlaing mga ngalan lamang alang sa usa ka dakong gahum. . . . Ang Egiptohanong Isis, si Artemis sa mga taga-Efeso ug ang Siryanhong Astarte pareho ra. Ang Gregong Zeus, ang Romanhong Jupiter, ang Egiptohanong Amon-Re ug bisan ngani ang Hudiyong Yahweh mahimong sangpiton isip mga ngalan sa usa ka dakong Gahum.”

Samtang gisagol uban sa Grego ug Romanhong panghunahuna sa Roma, ang Kristiyanidad usab nagkausab sa ubang mga dapit. Ang Alexandria, Antioquia, Cartago, ug Edessa, tanan mga sentro sa teolohikanhong kalihokan, nakaugmad ug nagkalahing mga tunghaan sa relihiyosong panghunahuna. Si Herbert Waddams, kanhi Anglikanong Kanon sa Canterbury, miingon nga ang Alexandrianhong tunghaan, pananglitan, “ilabinang naimpluwensiyahan sa mga ideya ni Plato,” nga mihatag sa masambingayong mga kahulogan sa kadaghanan sa mga pahayag sa “Daang Tugon.” Ang Antioquianhong tunghaan misagop sa mas literal, mas kritikal nga tinamdan sa Bibliya.

Ang distansiya, kakulang sa komunikasyon, ug dipagsinabtanay sa pinulongan nag-alagad sa pagpadako sa kalahian. Panguna nga responsable sa kahimtang, hinunoa, mao ang independiyente nga espiritu ug hakog nga ambisyon sa relihiyosng mga lider nga andam sa pagsambog sa kamatuoran alang sa personal nga kaayohan, sa ingon niana nagpalong sa kahayag sa ebanghelyo.

“Dili Tinuod nga ‘Kahibalo’”

Sayo sa unang siglo, ang Kristiyanidad naimpluwensiyahan na sa dili tinuod nga relihiyosong mga pagtulon-an, nga nagpahibalo kang Pablo sa pagpasidaan kang Timoteo sa pagpahilayo “sa mga pagsupak sa dili tinuod nga ‘kahibalo.’” (1 Timoteo 6:20, 21) Kini mahimong nagtumong sa kalihokan nga ginganlag Gnosticismo nga nabantog sayo sa ikaduhang siglo apan dayag nga misugod sa unang siglo, posible uban sa usa ka Simon Magus. Ang ubang mga awtoridad miangkon nga kini tingali mao ang samang Simon nga gihisgotan sa Bibliya sa mga Buhat 8:9.

Ang Gnosticismo nakabaton sa ngalan niini gikan sa Gregong pulong gnoʹsis, nga nagkahulogan “kahibalo.” Ang Gnostikong mga grupo nangatarungan nga ang kaluwasan depende sa espesyal tulugkarong kahibalo sa lalom nga mga butang wala mahibaloi sa ordinaryong mga Kristohanon. Mibati sila nga ang pagbaton niining kahibalo nagpahinabo kanila sa pagtudlo, sama sa giingon sa The Encyclopedia of Religion, “sa tinagong kamatuoran nga gibutyag ni Jesus.”

Ang sinugdan sa Gnostikong hunahuna daghan. Gikan sa Babilonya, ang mga Gnostiko misagop sa batasan sa paghatag tinagong kahulogan sa mga numero sa Bibliya, nga kuno mibutyag sa tulugkarong kamatuoran. Ang mga Gnostiko usab mitudlo nga samtang ang espiritu maayo, ang tanang butang sa kinaiyanhon daotan. “Kini ang samang talikala sa pangatarungan,” matod sa Aleman nga awtor nga si Karl Frick, “nga nakaplagan na sa Persiyanhong dualismo ug sa Halayong Silangan sa ‘yin’ ug ‘yang.’ sa Tsina.” Ang “Kristiyanidad” nga gipresentar sa Gnostikong mga sinulat tinong gipasukad sa dili-Kristohanong mga tinubdan. Busa sa unsang paagi kini “ang tinagong kamatuoran nga gibutyag ni Jesus”?

Ang eskolar nga si R. E. O. White nagtawag sa Gnosticismo nga kombinasyon sa “pilosopikanhong pagbanabana, patuotuo, bahin-mahikong mga rituwal, ug usahay panatiko ug bisan ngani malaw-ay nga mga kulto.” Si Andrew M. Greeley sa Unibersidad sa Arizona miingon: “Ang Jesus sa mga Gnostiko usahay dili makatarunganon usahay dili masabtan, ug usahay makapanlimbawot.”

Pagtuis sa Kamatuoran Bahin Kang Kristo

Ang mga Gnostiko dili lamang nag-inusara sa pagtuis sa kamatuoran mahitungod kang Kristo. Si Nestorius, usa ka sayo ika-5 ka siglong patriarka sa Constantinople, nagtudlo nga si Kristo aktuwal nga duha ka persona sa usa, ang tawhanong Jesus ug ang langitnong Anak sa Diyos. Sa pagpanganak kang Kristo, si Maria nanganak sa tawo apan dili sa langitnong Anak. Kining panlantawa wala mahauyon sa Monophysitismo (“usa ka kinaiyahan”), nga nangangkon nga ang panaghiusa taliwala sa Diyos ug sa Anak dili mabulag, nga bisan pa duha ka kinaiya, si Jesus sa pagkamatuod nanganak sa Diyos, dili lamang sa tawhanong Jesus.

Ang duruha ka teoriya maoy mga saha sa usa ka panagbangi nga miulbo sulod sa nag-unang siglo. Si Arius, usa ka pari sa Alexandria, nangatarungan nga si Kristo ubos sa Amahan. Busa siya midumili sa paggamit sa termino homoousios (usa ka pagkamao) sa pagbatbat sa relasyon ni Kristo sa Diyos. Ang Konsilyo sa Nicaea misalikway sa iyang panlantaw niadtong 325 K.P., nga nagbaod nga si Jesus sa pagkamatuod ‘samang pagkamao sa Amahan.’ Niadtong 451 C.E. ang Konsilyo sa Chalcedon nagpahayag nga si Kristo mao ang Diyos nga nagpakatawo. Ang Babilonyanhon-Egiptohanon-Gresyanhong hunahuna sa tulo-sa-usa ka Diyos nagsalikway sa pagtulon-an ni Kristo nga siya ug ang iyang Amahan diha ka separado nga indibiduwal, nga dili pareho.​—Marcos 13:32; Juan 14:28.

Sa aktuwal, si Tertullian (c. 160-c. 230 K.P.), membro sa iglesya sa Amihanang Aprika, nagpailaila sa pulong “trinitas,” nga nakasulod sa Kristohanong paggamit pipila ka panahon sa wala pa matawo si Arius. Si Tertullian, nga mao ang unang teologo nga nakasulat ug dakong bahin sa Latin inay sa Grego, mitabang sa pagpahaluna sa patuloranan sa Kasadpang teolohiya. Mao man si “San” Agustin, laing teologo sa Amihanang Aprika mga duha ka siglo sa ulahi. “[Si Agustin] sa katibuk-an giila nga labing bantogang tighunahuna sa Kristohanong kakaraanan,” matod sa The New Encyclopædia Britannica. Apan ang sugod nga mga pulong niini maoy hinungdan sa kabalaka sa tagsa ka sinserong Katoliko o Protestante: “Ang iyang hunahuna mao ang sulayanan diin ang relihiyon sa Bag-ong Tugon halos sa bug-os gisambogan sa Platonikong tradisyon sa Gregong pilosopiya; ug mao usab kini ang paagi diin ang bunga niining pagsambog gipasa ngadto sa mga Kakristiyanohan sa edad-media sa Romano Katolisismo ug sa Kabag-ohang Protestantismo.”

Krisis sa Katolisismo

Nganha sa kataposan sa ika-upat ka siglo, si Imperador Theodosius I mitapos sa gisugdan ni Constantino sa paghimo sa Katolisismo isip relihiyon sa Estado. Wala madugay human niini ang Romanhong Imperyo nabahin, nga maoy gikahadlokan ni Constantino nga mahitabo. Ang Roma gibihag niadtong 410 K.P. sa mga Visigoth, katawhan sa Alemanya nga dugay nang nanghasi sa imperyo, ug niadtong 476 K.P., ang Alemang heneral si Odoacer nagpalagpot sa Kasadpang imperador ug nagproklamar sa iyang kaugalingon nga hari, nga nagtapos sa Kasadpang Romanhong Imperyo.

Ubos niining bag-ong mga sirkumstansiya, kumosta na man ang mga Kristohanon? Niadtong 500 K.P., kini miangkon sa mga 22 porsiento sa populasyon sa kalibotan. Apan niining gibanabanang 43 ka milyon ka tawo, ang kinabag-an gibiktima sa relihiyosong mga lider kinsa nakakaplag niini nga mas kombenyente ang pagsambog sa kamatuoran kay sa pagdalisay sa ilang kaugalingon. Ang kahayag sa ebanghelyo sa matuod nga Kristiyanidad napalong. Apan “Giakn sa Kangitngit, Dunay Butang ‘Balaan’” nga sa dili madugay mahimugso, nga hisgotan sa among sunod nga isyu.

[Kahon sa panid 26]

Mga Panig-ingnan sa Gnostikong Tinuohan

Si Marcion (ikaduhang siglo) nagpalahi taliwala sa dili hingpit “Daang Tugon” nga Diyos nga ubos kang Jesus ug sa Amahan ni Jesus, ang wala hiilhing Diyos sa gugma sa “Bag-ong Tugon.” Ang ideya sa usa ka “wala hiilhing diyos maoy usa ka pasukaranang tema sa gnosticismo,” nagpatin-aw ang The Encyclopedia of Religion. Kining wala hiilhing diyos giila ingon nga “supremong Salabutan, nga dili matugkad sa tawhanong salabutan.” Ang maglalalang sa materyal nga kalibotan, sa laing bahin, ubos ug dili lubus nga intelihente nga nailhan nga si Demiurge.

Si Montanus (ikaduhang siglo) nagwali sa umaabot nga pagbalik ni Kristo ug sa pagtukod sa Bag-ong Jerusalem sa kon unsa karon ang Turkey. Labaw nga nabalaka sa kagawian kay sa doktrina, siya dayag nga naningkamot sa pagpasig-uli sa orihinal nga mga sukdanan sa Kristiyanidad, apan kay naghingapin ra, ang kalihokan sa kaulahian nahulog nga biktima sa mismong kahimtang sa kalugak nga gitunglo niini.

Si Valentinus (ikaduhang siglo), magbabalak sa Grego ug ang labing iladong Gnostico sa tanang panahon, miangkon nga bisan pa ang langitnong lawas ni Jesus miagi kang Maria, kini sa aktuwal wala matawo kaniya. Tungod kini kay ang mga Gnostiko naglantaw sa tanang butang nga daotan. Busa, si Jesus dili mahimong makabaton sa materyal nga lawas o kini usab mahimong daotan. Ang mga Gnostiko nga nailhang mga Docetist nagtudlo nga ang tanang butang mahitungod sa pagkatawhanon ni Jesus maoy yanong pakita ug handuraw. Kini naglakip sa iyang kamatayon ug pagkabanhaw.

Si Manes (ikatulong siglo) ginganlag al-Bābilīyu, Arabe alang sa “ang Babilonyanhon,” sanglit siya nagtawag sa iyang kaugalingon “ang mensahero sa Diyos nga miabot sa Babilonya.” Naningkamot siya sa pagpormag unibersohanong relihiyon nga nagsagol sa mga elemento sa Kristiyanidad, Buddhismo, ug Zoroastrianismo.

[Hulagway sa panid 25]

Si Constantino nagtabang sa pagpalong sa kahayag sa ebanghelyo pinaagi sa pagsambog sa Kristiyanidad sa paganong pagsimba