Ginadaot ba sa Tawo ang Iyang Kaugalingong Abiyo sa Pagkaon?
“Ang atong tinuod nga kalisdanan karon dili ang mga utang ug mga alkanse o ang tibuok-yutang panag-indig kondili ang panginahanglan sa pagpangitag paagi nga magkinabuhing makahuloganon ug makapatagbaw nga dili magdaot sa biosphere sa planeta, nga maoy nagsustento sa tanang kinabuhi. Ang katawhan wala pa makaatubang sa maong hulga sukad masukad: ang pagkahugno sa mga elemento nga nagpatunhay sa atong kinabuhi.”—Eksperto sa henetika nga si David Suzuki.
ANG usa ka mansanas dali rang ibalewala. Kon nagpuyo ka sa dapit diin daghan kaayo ang nanubo nga mansanas, hunahunaon tingali nimo nga dali ra kining mabatonan ug, mas maayo pa gani, makapili ka sa lainlaing matang. Apan nahibalo ka ba nga tingali mas diyutay na kaayo ang kapilian karon kay sa milabayng 100 ka tuig?
Tali sa katuigang 1804 ug 1905, dihay 7,098 ka matang sa mansanas nga gipananom sa Tinipong Bansa. Karon 6,121 niana—86 porsiyento—ang napuo na. Ang mga peras susamag gidangatan. Mga 88 porsiyento sa 2,683 ka matang nga gipananom kanhi ang napuo na karon. Ug kon bahin sa mga utanon, ang gidaghanon sa napuo mas makapaguol pa. Adunay nawala, ug gitawag kini ug biodiversity o pagkadaiya sa kalalangan—dili lamang ang kadagaya sa matang sa mga espisye sa buhing mga butang kondili usab ang kadagaya sa mga matang nga makita diha sa mga espisye. Ang kadaiyahan sa lainlaing matang sa mga utanon nga gipananom sa Tinipong Bansa nakunhoran ug 97 porsiyento sulod sa duolan sa 80 ka tuig! Apan hinungdanon ba gayod ang kadaiyahan?
Daghang siyentipiko ang nag-ingon nga hinungdanon kini. Bisan tuod ang papel sa pagkadaiya sa kalalangan gilantugian pa, ubay-ubayng eksperto sa kalikopan ang nag-ingon nga hinungdanon kini sa kinabuhi dinhi sa yuta. Sila nag-ingon nga sama kini ka hinungdanon sa mga tanom nga atong gipananom aron kan-on maingon nga hinungdanon kini ngadto sa kaihalasan diha sa kalasangan, kasulopan, ug kasagbotan sa kalibotan. Ang kadaiyahan diha sa usa ka espisye hinungdanon usab. Ang daghang matang sa humay, pananglitan, magpauswag sa purohan nga ang pipila ka matang makasukol sa komon nga mga hampak. Busa, usa ka mantalaan nga gipatik sa Worldwatch Institute nag-ingon di pa dugay nga usa ka butang ang ilabina tingaling magpakita sa katawhan kon unsa ka peligroso ang pagkunhod sa kadaiyahan dinhi sa yuta—ang epekto diha sa atong abiyo sa pagkaon.
Ang pagkapuo sa mga tanom makaapektar sa mga tanom nga kan-onon sa labing menos duha ka paagi: una, pinaagi sa pagwagtang sa ihalas nga mga paryente sa tinanom nga klase sa tanom, usa ka potensiyal nga tuboran sa gene alang sa pagpaliwat sa umaabot, ug ikaduha, pinaagi sa pagpamenos sa gidaghanon sa mga matang diha sa tinanom nga espisye. Pananglitan, sa sayong bahin sa ika-20ng siglo lagmit kapin sa 100,000 ka lokal nga mga matang sa humay ang gipananom sa Asia, nga labing menos 30,000 sa India lamang. Karon 75 porsiyento sa mga tanom sa India gilangkoban lamang sa napulo ka matang. Ang 2,000 ka matang sa humay sa Sri Lanka halos napulihan ang tanan ug 5. Ang Mexico, ang dapit diin magsugod ang pagpananom ug mais, nananom ug 20 porsiyento na lamang sa mga matang nga nakita didto sa katuigan sa 1930.
Apan dili lang kay pagkaon ra ang nameligro. Mga 25 porsiyento sa mga tambal nga gigama sa komersiyal nga paagi gikuha gikan sa mga tanom, ug ang bag-ong medisinal nga mga tanom padayong nakaplagan. Bisan pa niana, ang mga tanom kanunayng misangko sa pagkapuo. Sa ingon niana, dili ba kaha kita nagagabas sa sanga nga nagsangga kanato?
Sumala sa World Conservation Union, sa mga 18,000 ka espisye sa mga tanom ug mga hayop nga gisusi, kapin sa 11,000 ang hapit nang mapuo. Sa mga dapit sama sa Indonesia, Malaysia, ug Latin Amerika, diin dagkong luna sa lasang ang gikaingin, ang mga tigpanukiduki igo lang makatag-an kon pila ka buok espisye ang hapit nang mapuo o napuo na. Bisan pa niana, ang uban nag-ingon nga ang pagkapuo nagpadayon nga “tulin kaayo,” nagtaho ang The UNESCO Courier.
Siyempre, ang yuta nagpatungha gihapon ug daghan kaayong pagkaon. Apan hangtod kanus-a nga ang nagkadaghan nga populasyon sa tawo makapakaon sa kaugalingon niini kon nagakakunhod ang kadaiyahan sa planeta? Ang lainlaing mga nasod misanong sa maong mga kabalaka pinaagi sa pagtukod ug mga tipiganag binhi ingong panalipod batok sa pagkahanaw sa hinungdanong mga tanom. Ang ubang botanikal nga mga tanaman miabaga sa tahas sa pagpreserbar sa mga espisye. Ang siyensiya nagtagana ug puwersado nga bag-ong mga galamiton sa genetic engineering, o pagmaniobra sa gene. Apan masulbad ba gayod sa mga tipiganag binhi ug sa siyensiya ang problema? Susihon kining pangutanaha sa sunod nga artikulo.