Mga Kanal sa Britanya—Makaiikag Gihapon
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA
Sa sayong bahin sa ika-19ng siglo, adunay mga 6,000 kilometros nga mga kanal nga nagtadlas sa Inglaterra, Scotland, ug Wales. Nganong gihimo man kining mga kanala, ug kinsay naggamit niini karon?
TUNGOD sa pag-uswag sa industriya sa Britanya sa ika-18ng siglo, gikinahanglan ang barato ug paspas nga sistema sa paghatod sa mga materyales ug mga produkto. Una pa niana, daghang kabayo ang gigamit sa paghakot sa mga produkto o pagguyod sa mga karomata agi sa libaongon ug lapok kaayong mga dalan nga halos dili maagian kon tingtugnaw. Sa laing bahin, usa lang ka kabayo ang gamiton sa pagguyod sa usa ka sakayan nga may kargang 30 ka tonelada diha sa kanal, ug hanoy ug paspas pa ang biyahe.
Sa 1761, ang Duke sa Bridgewater nagpahimog kanal aron mahatod ang karbon gikan sa iyang minahan ngadto sa mga mamalitay sa Manchester, nga mga 16 kilometros ang gilay-on. Tungod niini nakaganansiya siyag dako ug miubos pa gyod ug katunga ang presyo sa karbon sa Manchester. Pagka-1790 gihimo ang Grand Cross, ang makuti apan mas maayong sistema sa mga kanal, nga sa ngadtongadto nagkonektar sa upat ka dagkong mga suba, ang Severn, Mersey, Humber, ug Thames. Kini nagkonektar usab sa sentro sa industriya sa Inglaterra ngadto sa mga pantalan. Niining yugtoa sa panahon nga gigamit pag-ayo ang mga kanal sa Britanya.
Ang Pagtukod sa mga Kanal ug ang Katuyoan Niini
Ang batid nga mga inhenyero, lakip na si James Brindley, usa ka tawong may kinaiyanhong katakos kinsa mihimo sa tanan niyang trabaho bisag walay sinulat nga mga kalkulasyon o drowing, nakahunahunag epektibong mga paagi sa pagpanukod aron makalapos ang tubig ngadto sa layo agi sa lainlaing porma sa yuta. Ang ilang nahimo nga mga tubong agianan sa tubig, mga tunel, mga sampong sa kanal, ug mga tulay nga gihimo sa grupo sa mga trabahador nga gitawag ug mga navvy, maoy ebidensiya sa maong talagsaong kalamposan.
Ang yagpis ug way-atop nga mga sakayan nga gama sa kahoy (narrow boat), nga mga 20 metros ang gitas-on ug mga 2 metros ang gilapdon, gigama aron kargahag bug-at nga mga produkto, sama sa karbon, apog, anapog, kaolin, minerales sa puthaw, mga tisa, ug harina. Guyoron kinig mga kabayo nga magsubay sa mga dalan-dalan ubay sa mga tampi sa kanal. Ang dinalian o daling madaot nga mga produkto ikarga diha sa paspas nga mga sakayan (fly boat), nga dili mohunong panahon sa biyahe ug may mga trabahante nga mangamas sa tibuok gabii.
Diha sa pipila ka kanal, ang mga grupo sa kabayo magpulipulig guyod sa mga sakayang depasahero, nga kakargahag mga 120 ka tawo, sa aberids nga gikusgong 15 kilometros kada oras. Sama sa mga fly boat, paunahon kinig biyahe diha sa kanal kay sa ubang mga sakayan ug, diha sa Bridgewater Canal, may dako kining sulab sa dulong nga moputol sa pisi sa ubang sakayan nga ilang malabyan! Tungod sa mga kanal, makaadto na sa lagyong mga dapit ang mga tawo nga barato na ug komportable pa.
Kinabuhi Diha sa Yagpis ug Way-Atop nga Sakayan
Dili sayon ang kinabuhi sa mga bangkero. Bug-at ug kanunayng peligroso ang ilang trabaho. Kay magsigeg biyahe, wala kaayo silay kahigayonan sa pag-eskuyla ug pagpakighugoyhugoy sa ubang tawo.
Ang mga bangkero nakaugmad ug talagsaong arte, nga nagdayandayan ug nagpintal sa ilang mga sakayan ug nindot nga mga talan-awon, mga bulak, ug geometrikong mga disenyo, gikan sa gawas hangtod sa sulod sa kamarote nga nahimutang sa ulin. Ang kamarote, nga mga tres por dos metros lang ang gidak-on, mao ang lawak sa bangkero, sa iyang asawa, ug sa ilang mga anak. Kay gamay mag luna, sila naghimog mga butanganag gamit nga mahimong lingkoranan, mga higdaanan nga mahimong lamesa, ug uban pa. Ilang gidayandayanag mga ginansilyo ang mga estante, ug ang ilang lutoanan modan-ag tungod sa mga porselana ug bronse nga mga disenyo diha niana. Kini mopabati kanilang komportable. Daghag buluhaton ang asawa sa bangkero kay kasagarang hugaw man ang mga kargamento. Apan tungod sa iyang kakugi, iya gihapong naatiman ang kahinlo sa iyang pamilya ug sa ilang sakayan. Bisan ang kuptanan sa timon nga gidayandayanan ug nindot nga pagkatagkos nga pisi hinlo kaayo.
Dihang Wala na Kaayo Gamita ang Kanal, ug ang Gamit Niini Karon
Sa 1825, sa talitapos na ang proyekto sa kanal, gibuksan ni George Stephenson ang Stockton and Darlington Railway, usa sa unang mga riles nga giagian sa mga tren nga gipadagan pinaagig alisngaw. Sulod sa 20 ka tuig, mga riles na ang gigamit sa paghatod sa mga produkto, ug ang mga kanal wala na kaayo gamita ug nagkadaot na. Gipalit pa gani sa mga kompaniya sa riles ang pipila ka kanal aron wala silay kakompetensiya. Human sa Gubat sa Kalibotan I, talagsa na lang kaayong gamiton ang mga kanal tungod sa pagtungha sa bag-o ug mas maayong mga karsada. Wala na magtuo ang mga tawo nga magamit pa pag-usab ang mga kanal.
Hinunoa, tungod sa paningkamot sa pipila ka tawo ug mga kapunongan sulod sa milabayng 50 ka tuig, nabuhi pag-usab ang mga kanal. Ang pipila ka sakayan kargahan gihapog mga produkto karon, apan ang uban niana gihimo nang puy-anan o bakasyonan sa mga pasahero. Mabiyahean na karon ang mga kanal sa gilay-on nga 3,000 kilometros, latas sa maanindot ug kinaiyanhon nga mga talan-awon sa Britanya. Gibuhi sa mga mahiligon sa narrow boat ang karaang mga tradisyon pinaagi sa pag-organisar ug tinuig nga mga pista diha sa mga kanal. Tungod niini napopular pag-usab kining nindot nga mga sakayan, mao nga mas daghang sakayan karon ang anaa sa mga kanal kay sa panahon nga kini gigamit pag-ayo alang sa negosyo. Ang mga kanal karon nakahatag na usab ug kaayohan sa daghang tawo sama sa dihang gihimo kini mga 200 ka tuig kanhi.
Apan dili mga bangkero ang kadaghanan sa mga nagpahimulos karon sa mga kanal. Ngano? Tungod kay gihimo na mang mga parke ang mga dalan-dalan ubay sa kanal nga agianan lang kaniadto sa mga kabayo. Kini suroyanan ug agianan na karon sa mga tigbaktas ug tigbisikleta. Gigamit usab kini sa mga mangingisda. Ang mga pondohanag tubig nga gihimo aron mamentinar ang lebel sa tubig sa mga kanal nahimong hinungdanong puy-anan sa ihalas nga mga mananap, ug ang mga kanal mismo nagsustenir sa daghang matang sa tanom, mga langgam, ug mga hayop.
Ang paghimo sa mga kanal sa Britanya mitultol ngadto sa usa ka panahon sa dakong kausaban—apan lahi sa ilang gidahom kaniadto. Kining mao ra gihapon nga mga kanal nagtaganag kahupayan karon gikan sa mga kapit-osan sa modernong kalibotan.
[Kahon/Hulagway sa panid 14]
PAG-AGI SA MGA TUNEL SA KANAL
Kadaghanan sa mga tunel walay dalan-dalan sa kilid. Mao nga sa dihang wala pa maimbento ang demotor nga mga sakayan, ang bugtong paagi aron makalusot sa tunel ang mga sakayan mao ang peligrosong pagtindak sa bungbong. Butangan ug mga tabla ang isigkakilid sa dulong sa sakayan. Mohigda ang mga bangkero diha sa tabla ug mangupot pag-ayo aron dili mahulog, dayon ilang tindakan ang bungbong sa tunel aron moabante ang sakayan. Kandila ray ilang iiwag sa ngitngit nga mga tunel. Tungod niana dali rang maligas ang bangkero mao nga mahulog siya sa tubig, nga usahay maipit pa sa kasko sa sakayan ug sa bungbong sa tunel. Ang mga kanal sa Britanya kaniadto adunay mga tunel nga kon sumpayon moabot ug 68 kilometros, ug ang hanas ug bansay nga mga tigtindak ray patrabahoon sa tag-as nga mga tunel. Ang kinatas-an niini mao ang anaa sa Standedge, Yorkshire, nga moabot ug lima ka kilometro. Kini gigamit na pag-usab karon.
[Credit Line]
Courtesy of British Waterways
[Kahon/Mga hulagway sa panid 15]
MGA SAMPONG SA KANAL UG ANG TALAGSAONG TIG-ALSAG SAKAYAN
Kay dili man makaagos ang tubig patungas, unsay himoon kon mosangko ang kanal sa usa ka tungason nga dapit? Ang sakayan makasubay sa samang lebel sa tubig apan kinahanglan kining molibot mao nga molayo ang biyahe, o mahimo kining manglaktod agi sa usa ka tunel. Ang ikatulong paagi mao ang pagpasaka sa sakayan agi sa gisampongang mga kanal. Kini adunay mga kuwarto-kuwarto nga morag hagdan tan-awon ug may mga sampong sa masigkatumoy. Sa dihang makasulod na ang sakayan sa usa ka kuwarto, sampongan kana. Dayon dugangan o kuhaan kanag tubig aron ang lebel niini motupong sa sunod nga kuwarto nga sudlan sa sakayan.
Komosta kon madaot ang mga sampong? Kana ang kahimtang sa Scotland sa dihang naguba ang mga sampong nga nagkonektar sa duha ka pinasagdang mga kanal sa Glasgow ug Edinburgh. Daw kuli nang maayo ang 11 ka sampong sa Falkirk nga nagkonektar kaniadto sa Union Canal ug sa Forth and Clyde Canal, ang labing-karaang kanal nga nagdugtong sa kasadpan ug sidlakang baybayon sa Scotland. Ang solusyon mao ang talagsaon kaayong pagkadisenyo nga Falkirk Wheel, usa ka mobiyo nga tig-alsag mga sakayan nga 35 metros ang diametro. Makabalhin kinig walo ka sakayan, upat sa masigkatumoy niini, gikan sa usa ka lebel ngadto sa lain, sulod lamang sa 15 minutos.
Ang The Times sa London nagbatbat sa Falkirk Wheel ingong “ang makapahinganghang kalamposan sa inhenyeriya,” ug anaa kini sa usa ka dakong lingin nga lanaw nga kadunggoag kapin sa 20 ka sakayan.
[Credit Line]
Top right: Courtesy of British Waterways
[Kahon/Mga hulagway sa panid 16, 17]
MALINGAW KAMI DIHA SA MGA KANAL
Ako ug ang akong asawa mga edaran na, ug sa di pa dugayng katuigan nakasinati kamig malinawon nga bakasyon sa dihang nanakayan mi diha sa mga kanal. Nganong malinawon man? Una, layo ra kami gikan sa naghuot nga trapiko ug dili kami kinahanglang magdalidali. Ang among sakayan moaginod lang sa gikusgong wala ray lima ka kilometro kada oras. Nganong hinay man kaayo? Aron dili mobalod nga lagmit makadaot sa mga tampi sa kanal. Tungod niini, kasagarang maapsan pa kami sa mga tawong nagbaktas uban sa ilang mga iro diha sa karaang mga dalan-dalan sa tampi!
Ang pag-aginod sa among sakayan makahatag usab kanamog igong panahon sa pagsud-ong sa nindot nga mga talan-awon ug sa pagtimbaya sa mga namaktas diha sa tampi. Kasagarang mangabang mig sakayan sa South Wales didto sa Monmouthshire and Brecon Canal. Mga 50 kilometros ang distansiya gikan sa utlanan sa Welsh ngadto sa kabukiran sa Brecon nga may gihabogong kapin sa 886 metros. Mahinam gayod kami inig-agi namo sa mga sampong nga maoy mopataas o mopaubos sa among sakayan.—Tan-awa ang kahon sa panid 15.
Kompleto ang mga sakayan sa among mga panginahanglan mao nga komportable kaayo ang biyahe. Aduna pa ganiy tagurha ka lawak sa ubang sakayan, nga ang matag usa mahigdaag duha ka tawo, ug may kaugalingon pang kaligoanan ug kasilyas. Kon tugnaw ra kaayo ang gabii, aduna kiniy heater. Kasagaran kami ray magluto sa among pagkaon, apan kon kapuyan na, manghunong mi ug mangaon diha sa mga kan-anan sa tampi.
Malinawon kaayo ang palibot, ilabina sa sayong buntag diin ang tubig sama ka tin-aw sa salamin nga nagbanaag sa mga kahoy ug mga bungtod. Hilom usab kaayo mao nga among madunggan ang honi sa kalanggaman. Anaa usab ang mga talabong sa mga tampi sa kanal nga hinayhinayng molabay kanamo.—Tinampo.
[Credit Lines]
Courtesy of British Waterways
Top right: By kind permission of Chris & Stelle on Belle (www.railwaybraking.com/belle)
[Picture Credit Line sa panid 13]
Courtesy of British Waterways