Ekkewe Lamalam Meinisin Ra Kan Apwapwai Kot?
Ka kan mefi pwe lamalam meinisin ra apawapwai Kot? Neman ekkewe lamalam meinisin ka silei ussun ra peppesei aramas ar repwe fofforoch ika pwe ir mi tufich ngeni. Nge epwe naf ena ukukun fan iten an epwe apwapwai Kot?
EKKOCH ra kan apasa, ‘Kopwe chok fel ngeni Kot seni letipom, iwe, Kot epwe pwapwa ren. A wor mettoch mi murinno lon lamalam meinisin.’ Ren chok awewe, ewe lamalam itan Bahai a eani ena ekiek, ina minne, a fen angei me pwal achifoua ekkoch afalafal seni ekkewe tiu lamalam mi watte me lein ekkewe lamalam meinisin won fonufan. Ena pekin lamalam a luku pwe ekkewe lamalam meinisin ra fisita pokiten letipen lang me ir meinisin keangen eu chok kokkot mi enlet. Epwe ita ifa ussun ena mettoch epwe pwung?
Pwal eu, a pwung om kopwe asuku ika pwata eu lamalam epwe tongeni apwapwai Kot lupwen a ereni ekkewe mi fiti pwe repwe anomu ewe sokkun gas (nerve gas) mi efeiengau lon leenien chulap, nge ena gas a tufichin nnielo chommong aramas? Ina ewe mettoch ra tipi ngeni eu pekin lamalam lon Japan. Are, Kot a ita pwapwa ren eu lamalam mi amwokutu ekkewe mi fiti pwe repwe pwisin nnirelo? Ekkoch ier lom, ina ewe mettoch mi fis ngeni ekkewe mi fiti ewe sou emmwen lon lamalam itan Jim Jones.
Ika sipwe nesefal ngeni ekkewe fansoun lom, eli epwe pwung ach sipwe eis, Ekkewe lamalam ra tongeni apwapwai Kot lupwen ra apochokkula maun, awewe chok ren ewe Thirty Years’ War, ewe mi fis lefilen 1618 me 1648? Me ren The Universal History of the World, ena maun lon pekin lamalam lefilen chon Catholic me chon Protestant “eu me lein ekekwe maun mi kon aniuokkus lon uruwoon Europe.”
Ekkewe maun lon pekin lamalam mi iteni Crusades a pwal efisata watte ninniloon aramas, nge ra fis lefilen ewe engol me aewin me engol me aulungatin senturi. Awewe chok, lon ewe aewin Crusade, ekkewe sounfiu lon ita pekin Kraist ra awatalo ekkewe chon Muslim me chon Jus mi nonnom lon Jerusalem.
Pwal ekieki mwo minne a fis atun ewe Fansoun Atikinlou (Inquisition), ewe mi poputa lon ewe engol me aulungatin senturi, nge ukukun ttaman a 600 ier. Fite, fite ngerou ra kawet me nninniilo ren ar karelo lon ekkei fan allukun ekkewe nouwisen lamalam. Lon makkeian we puk itan Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy, iei makkeien Peter De Rosa: “Fan iten ewe papa pin, [ekkewe chon atikinlou] ra efisata ewe sokkun kaweten me nninniiloon aramas mi kkolo watten me ngauan lon meinisin uruwoon chon fonufan.” Iei makkeien De Rosa ussun ewe chon atikinlou lon Spain itan Torquemada, nge i emon chon ewe mwich itan Dominican: “A seikita lon 1483, me a nemenemengau ukukun engol me limu ier. A nnielo lap seni 114,000, nge 10,220 leir ra nninniilo ren ar karelo.”
Pwungun pwe sap minne ekkewe chok lamalamen Kristendom ra tipisin nni manau. Lon makkeian we itan Pensées, ewe sou ekiek seni France itan Blaise Pascal a apasa pwe “Aramas ra kon tiniken me mmeseik le fori mettoch mi ngau fan iten angangen lamalam.”
Sia kan Sinnenir ren Uwaar
Me ren ekiekin Kot, sap minne eu lamalam a pwung pokiten eu chok mettoch. Ren an epwe pwapwa ren eu lamalam, an kewe afalafal me foffor epwe tipeeu ngeni an we Kapas enlet mi fen makketiu, ewe Paipel. (Kol Fel 119:160; Jon 17:17) Uwaan ewe lamalam mi apwapwai Kot epwe tipeeu ngeni ekkewe alluk seni Jiowa Kot.
Lon an we Afalafal won ewe Chuuk, Jises Kraist a pwarata pwe epwe wor ekkewe soufos chofona mi apasa pwe ra tupuni Kot. Iei alon Jises: “Oupwe tumunukemi seni ekkewe soufos chofona. Ra chok feito remi lon lapalapen siip, nge leluker ussun chok wolf mocho. Oupwe tongeni esinna ir ren uwar. Ifa ussun, sipwe kini apuch seni mook are faniap seni akurang? Iei ussun, iteiten ira och epwe uwaani uwa och, nge ekkewe ira ingau repwe uwaani uwa ingau. Ira och ese tongeni uwaani uwa ingau, pwal ira ingau ese tongeni uwaani uwa och. Iwe, repwe ukufatiu iteiten ira meinisin mi sap uwa och, o otururelong lon ekkei. Iei minne, oupwe tongeni esinna ir ren uwaar.” (Mattu 7:15-20) Ekkena kapas ra pwarata pwe sipwe tumunukich lon pekin ngun. Eli sipwe ekieki pwe emon nouwisen lamalam are eu mwich lon pekin lamalam a kan apwapwai Kot me Kraist, nge epwe tongeni an epwe mwaal ach ekiek.
A Wor Popun Sipwe Mammasoch
Inaamwo ika eu lamalam epwe apasa pwe an Kot feioch a nom ren me noun kewe chon afalafal ra akallea seni Paipel, nge esap weween pwe ina eu lamalam mi apwapwai Kot. Eli ekkewe sou emmwen lon ena lamalam repwe pwal mwo nge fori mettoch mi amwarar pwe epwe ussun ita nge Kot a kan aea ena lamalam pwe epwe apwonueta letipan. Iwe nge, epwe tongeni an epwe chofona ena lamalam, weween, ese kan ukuwaani uwa mi apwapwai Kot. Ekkewe samol fel lon Isip mi sileilap rong lon fansoun Moses ra tufichin fori mettoch mi amwarar, nge a ffat pwe Kot ese pwapwaitir.—Ekistos 7:8-22.
Ikenai, ussun chok me lom, chommong lamalam ra kan atekiatai ekiekin me kokkotun aramas, nge rese akamwochu minne Kot a apasa pwe mi enlet. Ina minne, a akkaewin fichitikich ei ourour seni Paipel: “Oupwe tumunukemi pwe esap wor emon epwe liapenikemi ren tipatchemen fonufan are otupotup mwaal, ussun chok uruwoon re lom, are ekkewe popun anuun fonufan, nge esap ussun Kraist.”—Kolose 2:8.
Iei alon Jises mwirin an kapas ussun uwa mi murinno me uwa mi ngau: “Esap iteiten aramas meinisin mi apasa ngeniei, ‘Samol, Samol,’ epwe tolong lon muun lang, pwe ir chok mi fori letipen Semei mi nonnom lang. Chommong aramas repwe apasa ngeniei lon ewe ran, ‘Samol, Samol, esap pwe am chon afalafal fan itom? Esap pwe am chon asulo ekkewe timon fan itom? Esap pwe am chon fori chommong manaman fan itom?’ Iwe, upwe chok pwar ngenir, Use mwo sileikemi. Oupwe chok su seniei, ami mi fori minne mi ingau!”—Mattu 7:21-23.
Chosani ewe Uwa
Iwe, a ffat pwe mmen lamot ach sipwe pi uwaan eu lamalam mwen ach sipwe apasa pwe a apwapwai Kot. Awewe chok, ewe lamalam a kan angolong lon angangen muun? Iwe, nengeni mwo ekkeei kapas mi mak lon Jemes 4:4: “Are emon epwe chiechi ngeni fonufan, iwe, a foralo pwisin i emon chon oput Kot.” Pwal och, iei alon Jises ussun noun kewe chon kaeo mi enlet: “Esap ir seni fonufan, ussun chok ngang usap seni fonufan.” (Jon 17:16) Ewe lamalam mi murinno me ren Kot ese kan angolong lon angangen ekkewe muun fonufan, pwe ei fonufan “a nonnom fan nemenien ewe mi ngau,” weween, ewe ngun mi monomon itan Setan ewe Tefil. Nge, ewe lamalam mi apwapwai Kot a kan tuppwol le peppeni an we Muu fan nemenien Jises Kraist me a ekesileifeili ewe poraus allim ussun ena muu mi nemenem seni lang.—Mark 13:10.
Eu lamalam epwe apwapwai Kot ika a tipeeu ngeni an aramas u ngeni allukun muun? A ffat poluen ena kapas eis ika sipwe auseling ngeni ei fon seni ewe aposel Paul: “Kopwe achema ngenir pwe repwe nonnom fan nemenien ekkewe muu o ekkewe samol; repwe alleasochik, o ammolnata pwisin ir ngeni sokkun angang murinno meinisin.” (Taitos 3:1) Pwungun pwe Jises a pwarata pwe noun kewe chon kaeo repwe “ngeni Sisar minne an Sisar, nge repwe ngeni Kot minne an Kot.”—Mark 12:17.
Sipwe era pwe eu lamalam a kan pesei aramas pwe repwe fiti ekkewe maun lefilen ekkewe muu. Aewin Piter 3:11 a peseikich pwe sipwe “foffori minne mi murinno” me “kukutta kinamwe me tapwelo mwirin.” Epwe ita ifa ussun eu lamalam epwe tufichin apwapwai Kot ika ekkewe chon fiti ra kan tipeeu ngeni ar repwe nnielo chon chok ar we pekin seni pwal eu fonu lon maun? Chon ewe lamalam mi apwapwai Kot ra pwarata pwe ra eani ewe nampa eu lapalap a nom ren Kot, weween, tong. Iei pwal alon Jises: “Epwe iei ussun pwe aramas meinisin repwe silei pwe ami nei chon kaeo, are mi wor ewe tong lefilemi.” (Jon 13:35) Ena tong a wenewenen mwaalfesen me ewe oput mi lapalap ekkewe maun lefilen ekkewe muu ra akamaarata lon aramas.
Ewe lamalam mi enlet a kan siwili aramas mi eani lapalapen sounfiu pwe repwe wiliti chon tongei kinamwe. Iei ewe oesini mi weneitir: “Iwe, repwe amani nour ketilas o awili ngeni pisekin ttuw ppwul, nge wokur siles repwe awili ngeni naifen otot. Ekkewe muu resap chuen maunfengen, resap pwal chuen kaeo maun.” (Aisea 2:4) Ekkewe mi eani ewe lamalam mi enlet rese akapasa kapas mi pwarata oput, nge ra tipeeu ngeni ei alluk: “Kopwe tongei chon orum ussun chok pwisin en.”—Mattu 22:39.
Ekkewe mi eani ewe lamalam mi enlet ra akachocho ngeni ar repwe manaueni ewe sokkun manau mi tipeeu ngeni ekkewe alluk mi tekia seni Jiowa Kot, iwe, rese mochen eani ewe sokkun manau mi sikepwach are limengau. Iei alon ewe Kapasen Kot: “Iwe, ouse mwo silei pwe ekkewe aramas mi mwaal resap alemwiri ewe muun Kot? Ami oute mwaallilo; pun aramas mi fori tipis Sotom, are aramas mi sola are mochenia, are unupuch, are lalingau, are mocho, ir resap alemwiri ewe muun Kot. Iwe, a chok iei ussun ekkoch leimi me lom. Nge iei oua fan limochulo, o oua fen apinipinilo, oua fen kuna pwung fan iten ach Samol Jises Kraist, o ren ngunun ach Kot.”—1 Korint 6:9-11.
Eu Fansoun Sipwe Mwokut fan Tipeppwos
A mmen lamot ach sipwe mirititi sokkofesenin lamalam mi chofona me lamalam mi enlet. Lon ewe puken Paipel itan Pwarata, ewe mwicheichen lamalam mi chofona mi nom won unusen fonufan a iteni “Papilon mi Lapalap,” iwe, a ussun emon fin lisowu lon kapas awewe, me “ekkewe king won fonufan ra lisowu ngeni.” Neminewe a tipisin nni manau me a amwochu eu kap mi for seni gold, nge a “ur ren mettoch mi annou me ekkewe mettoch mi limengau seni an lisowu mwaal.” (Pwarata 17:1-6) Esor och mettoch ussun neminewe Kot a efich.
Iei eu fansoun sipwe mwokut fan tipeppwos. Ewe Chon Forikich mi ur ren tong a eani ei kokko ngeni ekkewe aramas mi chuen nonnom lon Papilon mi Lapalap, iwe nge, mi wenechar letiper: “Ami nei kewe aramas, oupwe towu seni neminewe, pwe oute chiechi ngeni i lon an kewe tipis, o oute pwal eti i lon an kewe riaffou.”—Pwarata 18:4.
Ika ka mochen fiti ewe lamalam mi apwapwai Kot, pwata kese pi ewe lamalam Chon Pwarata Jiowa ra eani? Suuki noum Paipel ren om kopwe pi ika minne ekkewe Chon Pwarata ra luku a tipeeu ngeni ewe Kapasen Kot. Chosani ar na lamalam ren om kopwe pi ika a uwaani ewe sokkun uwa kopwe ekiekin kuna lon ewe lamalam mi enlet. Ika kopwe kuna pwe ina ewe sokkun uwa a uwaani, iwe, kopwe fen kuna ewe lamalam mi apwapwai Kot.
[Sasing lón pekin taropwe 4]
Fite, fite ngerou aramas ra nninnilo atun ewe Fansoun Atikinlou (Inquisition)
[Sasing lón pekin taropwe 5]
Ewe Crusades a efisata watte nninniiloon aramas
[Sasing lón pekin taropwe 6]
Lamalam mi enlet a pwapwalo ren uwaan mi murinno