Met Popun Ka Manau?
“Ua emmweni letipei ren mirit . . . tori ai tufichin kuna met sokkun mettoch mi murinno a nom ren noun aramas kewe . . . ren ekkewe ukukun ranin manauer.”—ÄN SALOMON AFALAFAL 2:3.
1, 2. Pwata esap mwaal ach sipwe ekkekieki manauach?
EN mi kan ekkekieki manauom, ika met? Ururun om kopwe ina ussun. Ina minne, sia kan mongo iteiten ran, onnut lupwen sia pekkus, me sia efich ach sipwe nom ren chienach kewe me attongach kewe. Fan ekkoch sia urumot, tukken, are fori pwal ekkoch mettoch sia efich, iwe, ena mettoch a pwarata pwe sia kan ekkekieki manauach.
2 Ena memmeef a tipeeu ngeni minne Kot a amwokutu Solomon an epwe makkei: “Iwe, a murinno seni meinisin pwe emon aramas epwe mongo o un, epwe pwal pwapwa lon an angang weires.” Me ren minne a kuna, Solomon a pwal makkei: “Nge ua kuna pwe pwal ei a chok feito seni le poun ewe Kot mi enlet. Pun ita io a kan mongo me un ekkewe mettoch mi murinno seni minne a nom rei?”—Än Salomon Afalafal 2:24, 25.
3. Chommong rese silei poluen menni kapas eis?
3 Iwe nge, ka silei pwe sap minne sipwe chok mommongo, ukun, okonnut, me foffori ekkoch mettoch mi murinno lon manauach. Sia kan mefi cheuch, lichipung, me aurek. Iwe, a ussun ita nge sia kon okosukosuk, ina minne, sise kan ekieki ika met popun sia manau. Esap ita ina ussum? Iei makkeien Vermont Royster, emon mi pin wisen editor ren The Wall Street Journal, mwirin an kuna lapaloon sileiach me ach kewe tufich: “Iei eu mettoch sia mairu ren. Lupwen sia ekieki manauen aramas, ach kewe osukosuk, lamotach lon unuselapen lang me fonufan, ese lien lapalo ach weweiti mettoch ussuch seni popun lom. Esaamwo polu ekkeei kapas eis: Ita io kich me pwata sia manau me met epwe fis ngenikich lon mwach kkan?”
4. Pwata sipwe ita mochen ach sipwe tufichin polueni ekkewe kapas eis mi weneiti manauach?
4 Ifa ussun om kopwe polueni ekkeei kapas eis: Ita io kich? Pwata sia nonnom won fonufan? Met sia feffeil ngeni? Lon ewe ier fan July, Mr. Royster a malo. Ka ekieki pwe a fen kuna poluen an kewe kapas eis? Nge a wor och mettoch epwe tongeni polueni ekkena kapas eis reom? Me ifa ussun ena mettoch epwe tongeni alisuk pwe epwe lapalo pwapwaan me aucheaan manauom? Sipwe pi.
Eu Mettoch mi Atoto Weweoch
5. Pwata sipwe pi an Kot emmwen lupwen sipwe kutta poluen ekkewe kapas eis mi weneiti ewe popun sia manau?
5 Ika sipwe pwisin kutta ewe popun sia manau, eli esap pwa ngenikich poluan, pwe a ina ussun chommong mwan me fefin, inaamwo ika a watte ar kaeo me sileilaper. Nge sap minne esor alillis ngenikich. Ewe Chon Forikich a fen awora alillis. Lupwen sia ekieki ena mettoch, sap pwe i ewe mi eani sokkun weweoch me mirit meinisin, pokiten i a nom “seni fansoun esepop tori fansoun esemuch” me a unusen silei mettoch meinisin mi fen for me sokkun uruwo meinisin? (Kol Fel 90:1, 2) A forata aramas me a fen kuna mettoch meinisin mi fis ngeni aramas, ina minne, ina i ewe Emon sipwe ita kutta fan iten weweoch, nge esap aramas pun rese unusoch me mi kauk sileier me miritir.—Kol Fel 14:1-3; Rom 3:10-12.
6. (a) Ifa ussun ewe Chon Forikich a fen awora emmwen mi lamot fan iten ach sipwe weweoch? (b) Ifa ussun Solomon a kapachelong lon ena mettoch?
6 Sisap ekieki pwe ewe Chon Forikich epwe mongunungunulong lon selingach ren an epwe awewei ngenikich ewe popun sia manau, nge a fen awora eu mettoch mi awora weweoch, iwe, ina an Kapas mi fel. (Kol Fel 32:8; 111:10) A akkaewin auchea ewe puken Än Salomon Afalafal fan iten ena mettoch. Kot a emmweni ewe emon mi wisen makkei, ina minne, “an Solomon tipatchem a lapalap seni an ekkewe aramasen otiu meinisin.” (1 Kings 3:6-12; 4:30-34) Emon finesamol mi chuuri i a kon ingeiti “an Solomon tipatchem,” ina minne, neminewe a apasa pwe esaamwo tori esopwun minne a rong ussun me ekkewe mi auseling ngeni an tipatchem repwe wesewesen pwapwa.a (1 Kings 10:4-8) Kich sipwe pwal tongeni kuna weweoch me pwapwa seni ewe tipatchem mi fel ewe Chon Forikich a awora ren an nounou Solomon.
7. (a) Met Solomon a apwungalo ussun chommong mettoch mi fiffis fan lang? (b) Ifa ewe mettoch mi awewei pwe a pwung minne Solomon a apwungalo?
7 Än Salomon Afalafal a pwarata ewe sokkun tipatchem mi popu seni Kot, iwe, a kku letipen me tupuwen Solomon. Pokiten an a nom ren Solomon ewe fansoun, pisek, moni, me weweoch, a tufichin nengeniochu “mettoch meinisin mi fen for fan lang.” A kuna pwe a kon lap me lein ekkena mettoch ra “poon, a ussun chok turufi asapwal,” nge ina eu mettoch lang a affata, iwe, sipwe ita chechemeni ena lupwen sipwe ekieki ussun ewe popun sia manau. (Än Salomon Afalafal 1:13, 14, 16) Solomon a eani fos mi wenechar me enlet. Awewe chok, ekieki mwo alon lon Än Salomon Afalafal 1:15, 18. Ka silei pwe seni chok lom lom, aramas ra sotuni sokkopaten nemenem, me fan ekkoch ra wesewesen achocho ngeni ar repwe pwakini ekkewe osukosuk me amurinnolo nonnomun aramas. Iwe nge, a fen ita wor eu muu mi enletin awenechara ekkewe mettoch mi “ppwor” lon ei otot ese mi unusoch? Iwe, eli ka fen kuna pwe lupwen epwe lapalo sileien emon, epwe lapalo an mirititi pwe lon manauen aramas mi kan moch, ese pwak ar repwe unusen awenechara mettoch mi mwaal. An aramas mirititi ena mettoch a kan alichipungu chommong, nge esap ita ina ussuch.
8. Ikkefa ekkewe mettoch mi rokopwel mi fen nomottam?
8 Pwal eu mettoch sipwe ekieki, iei porausen ekkewe mettoch mi rokopwel mi kku manauach, awewe chok ren totaan me tuputiuen ewe akkar are mwokutukutun ewe asapwal me konik. Rokopwellin ekkena mettoch ra fis lon fansoun Moses, Solomon, Napoleon, me semelapach kewe. Iwe, ir mi chuen sopwosopwolo. Pwal ussun chok, “eu tappin aramas ra morolo, eu tappin ra fisita.” (Än Salomon Afalafal 1:4-7) Me ren ekiekin aramas, ese lien wor siwilin mettoch. Mi wewefengen minne ekkewe aramasen lom me aramasen ikenai ra fori, apilukuluk ngeni, achocho ngeni, me apwonueta. Inaamwo ika me ren aramas ekkoch ra itefoulo are mi kkolo watten lingochur are ar kewe tufich, nge mei fet ekkena aramas iei? Ra fen malo me neman aramas ra fen monukir. Sap minne sia apasa ena ren ita och minen aletipechou. A kon lap me lein aramas ar rese tongeni chechemeni iten semelaper me inelaper kewe are affata ia ra uputiu ie are peias ie. En mi tongeni weweiti ewe popun Solomon a kuna pwe mi poon are lamot mwaal met aramas ra kan forata me achocho ngeni.—Än Salomon Afalafal 1:9-11.
9. Ifa ussun sipwe tongeni kuna alillis ren ach enletin weweiti minne a kan fiffis ngeni aramas?
9 Sap minne ena mirit seni lang ussun minne a kan fiffis ngeni aramas epwe efisata ach lichipung, nge epwe tongeni amurinnolo kich, pwe epwe tufichin tumunukich pwe site aucheani ekkewe mettoch aramas ra kan achocho ngeni are chei, iwe nge, repwele muttir morolo me aramas repwe muttir monukirelo. Epwe ita alisikich le pi met sokkun mettoch mi auchea sia kukkuna lon manauach, me met sia kan ekiekin apwonueta. Awewe chok, sap minne sipwe likitalo ekkewe mettoch mi apwapwa meinisin, nge sipwe tongeni kuna pwapwa lon ach mommongo me met sia kan ekiekin apwonueta. Awewe chok, sap minne sipwe likitalo ekkewe mettoch mi apwapwa meinisin, nge sipwe tongeni kuna pwapwa lon ach mommongo me ukun fan mirit. (Än Salomon Afalafal 2:24) Iwe, ussun sipwele kuna, minne Solomon a apwungalo le sopwolon a pwarata ekiekoch me apilukulukoch. Ena poraus mi moch a affata pwe sipwe wesewesen aucheani ach ririfengen me ewe Chon Forikich, ewe mi tongeni alisikich pwe manauach epwe auchea me ur ren pwapwa tori feilfeilo chok. Iei ewe mettoch Solomon a menlapei: “Iwe, oupwe rong ei kapasen le sopwolon: Oupwe niueiti Kot o alleasochisi an kewe alluk, pun iei unusen wisen aramas.”—Än Salomon Afalafal 12:13.
Ewe Popun Sia Manau ren Ach Nengeni Ekkewe Mettoch Mi Rokopwel lon Manauen Man me Aramas
10. Ifa ussun Solomon a alollofengenni man me aramas?
10 Ewe tipatchem seni won mi pwalo lon Än Salomon Afalafal epwe pwal tongeni alisikich le ekieki ewe popun sia manau. Ifa ussun? Solomon a menlapei ekkewe poraus mi enlet eli kich sise lien ekkekieki ussun. Eu leir a weneiti ifa ussun aramas me man ra wewefengen. Jises a apasa pwe noun kewe chon kaeo ra ussun chok siip, iwe nge, aramas rese kan efich an emon apasa pwe ir mi ussun man. (Jon 10:11-16) Nge Solomon a affata ekkoch poraus mi enlet: “Ewe Kot mi enlet epwe filireta [noun aramas kewe] pwe repwe kuna nge pwal ir ra chok wewe ngeni man. Pun sopwolon manauen aramas me sopwolon manauen man a wewe chok. Ussun aramas ra malo, ina ussun man ra pwal malo; . . . ina minne, aramas rese lap seni man ren och mettoch, pun mettoch meinisin poon chok. . . . Ir meinisin ra for seni ppwul, iwe, ir meinisin repwe pwal liwiniti ppwul.”—Än Salomon Afalafal 3:18-20.
11. (a) Ifa ussun sipwe tongeni awewei ekkewe mettoch mi rokopwel lon manauen emon man? (b) Met meefiom ussun ena awewe?
11 Ekieki mwo emon man ka efich om kopwe katol, eli emon rock badger are emon usangi. (Tuteronomi 14:7; Kol Fel 104:18; Proferpis 30:26) Are nengeni mwo ewe squirrel, nge a wor 300 sokkun won unusen fonufan. Mei fet manauan? Mwirin uputiuan, inelapan epwe ffoleni fitu wiik. Ekiselo mwirin a ppwuk unounan me a tongeni towu lukun. Eli kopwe tongeni kuna an a kaeo ifa ussun an epwe kut anan. Nge fan chommong, a ussun ita nge a chok ukurumot fan pwapwaan le kukkunun. Mwirin an maarita ukukun eu are ruu ier, a kut puluwan. Iwe, epwe fori fasan are leenian me tumunu noun kewe. Ika a kunakun nafochun foun me uwaan ira, eli chon ewe famili repwe kitinupulo, iwe, repwe tongeni awattei leenier. Nge mwirin ekkoch chok ier, ena man a kan chinnapelo me epwe mecheres an epwe feiengau are uri samau. Ttamen manauan, ina epwe ukukun engol ier. A chok ekis sokkofesen manauen ekkewe fitu sokkun squirrel, nge a chok ikina ussun lapalapen manauer meinisin.
12. (a) Ren enletin weween, pwata manauen chommong aramas a ussun manauen ekkewe man? (b) Met sipwe tongeni ekieki ussun fansoun ach sipwe kuna ewe sokkun man sia fen ekieki?
12 Chommong aramas resap mangau ren an a ina ussun manauen emon man, me sap minne repwe ekieki pwe emon squirrel epwe ekiekieta och kokkot an epwe apwonueta lon manauan. Iwe nge, manauen chommong aramas rese lien sokko seni manauen ena man, are met? Ra uputiu me emon a kan ffolenir le monukolur. Ra kan mongo, maarita, me urumot le kukkunur. Lo, lo, ra watteta, ra kut puluwer me leenier me aner. Ika ra kunakun ekkena mettoch, eli repwe kitinupulo me awattei imwer ren ar repwe fori ar famili. Nge ekkewe ier ra chok muttir asilo, me ra kan chinnapelo. Eli repwe malo mwirin 70 are 80 ier ika esap me mwan, me manauer epwe ur ren “fitikoko me mettoch mi aletipechou.” (Kol Fel 90:9, 10, 12) Eli kopwe tongeni ekieki ekkena poraus enlet mi chou fansoun om kopwe kuna emon squirrel (are pwal och sokkun man ka fen ekieki).
13. A enlet pwe le sopwolon met a kan fis ngeni man me aramas?
13 En mi tongeni kuna ewe popun Solomon a alollofengenni manauen aramas me man. Iei makkeian: “Ren mettoch meinisin a wor an me an fansoun, . . . eu fansoun uputiu, me eu fansoun malo.” Ena mettoch malo a wewe chok ren aramas me malo, pwe “ussun aramas ra malo, ina ussun man ra pwal malo.” A pwal makkei pwe “Ir meinisin ra for seni ppwul, repwe pwal liwiniti ppwul.”—Än Salomon Afalafal 3:1, 2, 19, 20.
14. Ifa ussun ekkoch aramas ra kan sotuni le siwili ekkewe mettoch mi rokopwel lon manauen aramas, nge met mwiriloon?
14 Esor popun ach sipwe meefi pwe ena poraus mi enlet pwarata ekiekingau. Pwungun pwe ekkoch ra kan achocho le siwili nonnomur, awewe chok ren ar alapalo ar angang pwe repwe pisekisek lap seni minne semer me iner ra pisekini. Eli repwe alapalo ar fiti sukul pwe epwe murinnolo nonnomur me epwe lapelo ar mirititi ewe popun aramas ra manau. Are eli repwe achocho le taiso are tumunu aner pwe epwe pochokkulelo inisir me ekis ttamelo manauer. Iwe, eli ekkena mettoch repwe atoto ekkoch sokkun feioch. Nge io epwe tongeni wesewesen silei ika epwe pwonuta minne ra achocho ngeni? Inaamwo ika epwe pwonueta ar kewe kokkot, nge epwe ifa ukukun ttamen an epwe sopwosopwolo?
15. A pwung menni poraus mi wenechar ussun manauen chommong aramas?
15 Solomon a eis: “Pokiten a wor chommong mettoch mi efisata chommong mettoch mi chok poon, ita met sokkun feioch emon mwan a eani? Pun ita io a silei met sokkun mettoch mi murinno emon mwan a eani lon manauan ren ukukun ranin lon manauan mi poon, lupwen ekkena ran ra muttir lo seni ussun chok nurun och mettoch? Pun ita io epwe tongeni ereni emon aramas met epwe fis mwirin maloon?” (Än Salomon Afalafal 6:11, 12) Pokiten malo a muttir aukatiu an emon achocho, a ita wor lamoten an emon achocho le achommonga pisekin kewe are an fiti sukul fite, fite ier ren an epwe pisekisekilo? Me pokiten manau a wesewesen moch, weween, ussun nurun och mettoch, chommong ra weweiti pwe ese chuen wor fansoun ar repwe siwili ar kewe kokkot lupwen ra meefi pwe esap pwonuta minne ra akkota akkom, iwe, emon mwan esap tongeni silei met epwe fis ngeni noun kewe “mwirin maloon.”
Ewe Fansoun Ach Sipwe Forata Itochuch
16. (a) Met sipwe ita fori, nge ina eu mettoch ekkewe man rese tongeni fori? (b) Ifa ewe pwal eu poraus mi enlet epwe ita emmweni ach ekiek?
16 Pokiten esap kich ussun man, sia tufichin ekieki ei kapas eis, ‘Met popun sia manau? Epwe ita chok rokopwel fansoun uputiu me fansoun malo lon manauen aramas?’ Fan iten ena mettoch, chemeni mwo minne mi enlet lon alon Solomon ussun aramas me man: “Ir meinisin repwe liwiniti ppwul.” Epwe ita wewe ngeni pwe malo wesewesen muchuloon manauen emon? iwe, ewe Paipel a pwarata pwe ese nom ren aramas ewe sokkun ngun (immortal soul) mi manau lukun ewe inis, nge epwe ita manau tori feilfeilo chok. Aramas, ir soul, me ewe soul mi tipis epwe malo. (Isikiel 18:4, 20) Iei pwal makkeien Solomon: “Ekkewe chon manau ra silei pwe repwe malo. Nge ekkewe sotup resap silei och mettoch, resap pwal chuen angei liwinin ar angang, pun esap wor emon a chechemenir. Kopwe achocho le angang lon mettoch meinisin ka fori, pun esap wor och angang, ekiek, sileilap ika tipatchem lon leenien sotup ewe ia kopwe feilo ie.”—Än Salomon Afalafal 9:5, 10.
17. Än Salomon Afalafal 7:1, 2 epwe ita amwokutukich ach sipwe ekieki ussun met?
17 Pokiten an a affatetiu ena kapas mi enlet, ekieki mwo ei poraus: “Itochun emon a murinno seni lo mi auchea, nge ranin an emon malo a auchea seni ranin an uputiu. A murinno pwe emon epwe eti eu mwichen letipeta lap seni an epwe eti eu kametip, pun ina sopwolon aramas meinisin; me ewe emon mi manau epwe ita lefareni ena mettoch.” (Än Salomon Afalafal 7:1, 2) Esor tipemwaramwar pwe malo “sopwolon aramas meinisin.” Esor emon aramas a fen tongeni fori och unuman are aea och mongo, are eani och taiso mi tufichin atoto manau esemuch. Me “aramas ra fen monukirelo” ekis chok mwirin ar malo. Iwe, pwata itochun emon a “murinno seni lo mi auchea, nge ranin an emon malo a auchea seni ranin an uputiu”?
18. Pwata sipwe tongeni achifoua pwe Solomon a luku ewe manausefal?
18 Ussun sia fen kuna me mwan, Solomon a makkei poraus mi enlet. A silei semelapan kewe, iter Eperiam, Aisek, me Jekop, nge ra fen wesewesen forata itochur mwen mesen ewe Chon Forikich. Pokiten an sileiochu Eperiam, Jiowa Kot a pwonei pwe epwe efeiochu i me mwirimwirin we. (Keneses 18:18, 19; 22:17) Ewer, Eperiam a itoch me ren Kot, iwe, a wiliiti chiechian. (2 Kronika 20:7; Aisea 41:8; Jemes 2:23) Eperiam a silei pwe sap minne manauan me manauen noun we ra chok kapachelong lon och rokopwelin uputiu me malo mi sopwosopwolo tori feilfeilo chok. A wesewesen nom rer pwal och mettoch mi kon auchea seni ena. Ra eani ewe apilukuluk mi lukuchar, apilukulukun ar repwe manausefal, esap pokiten ar ita eani ewe sokkun ngun esap tongeni malo, nge pokiten ar repwe manausefal. Esor an Eperiam tipemwaramwar pwe “Kot a tongeni amanauata i [Aisek] seni pwal mwo nge malo.”—Ipru 11:17-19.
19. Ifa ewe alillis sipwe tongeni kuna seni Hiop fan iten ach sipwe weweiti Än Salomon Afalafal 7:1?
19 Ina eu mettoch mi suuki ngenikich ach weweiti ifa ussun “itochun emon a murinno seni lo mi auchea, nge ranin an emon malo a auchea seni ranin an uputiu.” Esor an Solomon tipemwaramwar, ussun chok Hiop, pwe ewe Emon mi forata manauen aramas a tongeni forsefalli manauen emon. Epwe tongeni amanauasefalli aramas mi fen malo. (Hiop 14:7-14) Atewe Hiop mi tuppwol a apasa: “En [Jiowa] kopwe koriei, nge ngang upwe poluenuk. Ren angangen poum kopwe mwotores ngeni.” (Hiop 14:15) Ekieki mwo ena mettoch! Ewe Chon Forikich a “mwotores” fan iten noun kewe chon angang mi fen malo. (“En mi mochen kunasefalli angangen poum.”—The Jerusalem Bible.) Ren an aea manamanen ewe asorun penmanau Jises Kraist a awora, ewe Chon Forikich epwe tongeni amanauata aramas. (Jon 3:16; Fofor 24:15) A ffat pwe aramas repwe tongeni ar repwe sokko seni ekkewe man mi kan mammalo.
20. (a) Ita inet ewe ranin malo a murinno seni ewe ranin uputiu? (b) Neman ifa ussun manausefallin Lasares a achungu letipen chommong?
20 A wewe ngeni pwe ewe ranin malo epwe tongeni an epwe murinno seni ewe ranin an emon uputiu, ika ewe emon a fen forata itochun mwen mesen Jiowa, ewe mi tongeni amanauasefalli ekkewe chon tuppwol mi malo. Ewe Solomon mi Lapalap, Jises Kraist, a anneta ena mettoch. Awewe chok, a amanauata ewe mwan mi tuppwol Lasares. (Luk 11:31; Jon 11:1-44) Ussun ka tongeni pwisin ekieki, a chung letipen chommong me lein ekkewe mi kuna manausefallin Lasares pun ra poputa le luku Noun Kot we. (Jon 11:45) Om ekiek nge ra meefi pwe esor popun ar ra manau, iwe, rese silei ika ir io me met epwe fis ngenir lon fansoun mwer? Aapw, nge ra tongeni kuna pwe esap ururun ar repwe ussun chok ekkewe man mi uputiu, manau fitu ier, iwe mwirin, ra malo. Ewe popun ar ra manau a longolong won me a riri ngeni ar sissilei Semen Jises we me ar foffori letipan. Nge ifa ussum? Ei poraus a fen ita alisuk om kopwe kuna are wewefichiti ifa ussun epwe tongeni an epwe auchea ewe popun ka manau?
21. Sia mochen kaeo menni poraus mi weneiti ach tufichin kuna ewe sokkun manau mi enletin auchea?
21 Iwe nge, sap minne ach manau fan iten eu popun mi enlet me auchea a chok wewe ngeni ach sipwe ekieki ussun malo me ach manausefal mwirin, pwe a fokkun lap seni ena. A kapachelong minne sia foffori iteiten ran ren ewe manau mi nom rech. Solomon a pwal affata ena mettoch lon Än Salomon Afalafal, ussun ach sipwele kuna lon ena eu lesen mwirin ei.
[Footnote]
a “Ewe poraus ussun ewe Kiwinen Sepa a menlapei an Solomon Tipatchem, me fan chommong aramas ra apasa pwe ina och tutunlap (1 Kings 10:1-13). Nge ititin ewe poraus a pwarata pwe neminewe a chuuri Solomon fan iten akasiwilin pisek auchea, ina minne, a ffatoch weween; iwe, esap ita wor tipemwaramwar ussun wenecharen ena poraus.”—The International Standard Bible Encyclopedia (1988), Volume IV, pekin taropwe 567.
En mi Chechemeni?
◻ Ifa ussun man me aramas ra lollofengen?
◻ Pwata malo a affata pwe mi poon chok minne aramas ra kan achocho ngeni me foffori?
◻ Ifa ussun ewe ranin malo epwe tongeni an epwe murinno seni ewe ranin uputiu?
◻ Ach tufichin kuna ewe sokkun manau mi enletin auchea a longolong won menni riri?
[Ekkewe sasing lón pekin taropwe 22]
Ifa ussun manauom a fokkun sokko seni manauen ekkewe man?