Epwe Wesewesen Tufich Manau Esemuch?
“Sense, meeta mi murinno upwe fori pwe upwe kuna manau esemuch?”—MATEUS 19:16.
1. Met sipwe tongeni apasa ussun ttamen manauen aramas?
EWE kingen Persia, Xerxes I, a pwal iteni Ahasuerus lon ewe Paipel, a cheki noun kewe sounfiu mwen eu maun lon ewe ier 480 B.C.E. (Ester 1:1, 2) Me ren ewe soumak uruwo Herodotus seni Kriis, ewe king a kechiu lupwen a atola noun kewe sounfiu. Met popun? “Ua letipechou,” alon Xerxes, “lupwen ua ekieki ussun mwochomwochen manauen aramas. Pun seni ekkeei mwan meinisin, esor emon leir epwe chuen manau ipuku ier seni ikenai.” Neman en mi pwal kuna mwochomwochen manauach me esor emon a mochen chinnapelo, semwennilo, me malo. Oo, ika sipwe chok tongeni pwapwaiti manau fan pochokkul me pwapwa!—Hiop 14:1, 2.
2. Ifa apilukulukun chommong aramas, me met popun?
2 A mmen amwarar pwe The New York Times Magazine minen September 28, 1997, a makkei ei poraus “They Want to Live.” A aloni alon emon scientist mi apasa: “Ua fokkun luku pwe kich ewe ita aewin tappin epwe tongeni manau feilfeilo!” Neman pwal en mi luku pwe sipwe tongeni manau esemuch. Neman ka eani ena ekiek pokiten ewe Paipel a pwon pwe sipwe tongeni manau feilfeilo ikei ie won fonufan. (Kol Fel 37:29; Pwarata 21:3, 4) Nge, ekkoch aramas ra luku pwe sipwe tongeni manau esemuch nge ren pwal och popun ese mak lon ewe Paipel. Ach ekieki ussun ruu lein ekkeei popun epwe alisikich le miritiiti pwe sipwe tongeni wesewesen manau esemuch.
Foruta Pwe Sipwe Manau Esemuch
3, 4. (a) Met popun ekkoch ra luku pwe sipwe ita manau esemuch? (b) Ifa alon Tafit ussun lapalapan we?
3 Eu popun chommong ra luku pwe aramas repwe ita tongeni manau tori feilfeilo a longolong won lapalapach mi amwarar. Awewe chok, a wesewesen amwarar lupwen inach a pwopwoesinikich lon an leenien monukol. Emon mi sileilap ussun ewe popun aramas ra chinnapelo a makkei: “Mwirin a fis ekkewe manamanen an kolu tori uputiu me mwirin ngeni an emon watteta, a mmen solap pwe ekkena manaman esap chok sopwosopwolo tori feilfeilo.” Ewer, lupwen sia ekieki ussun lapalapach mi amwarar, sipwe chuen ekieki ussun ewe kapas eis, Met popun sia malo?
4 Fite ngerou ier loom ewe soumak Paipel Tafit a ekieki ussun ekkena manaman, inaamwo ika ese tongeni kuna lon ewe leenien monukol ussun ekkewe scientist ra fori ikenai. Tafit a ekieki ussun lapalapan kewe, lupwen a makkei pwe a ‘chok apachafengenni kinikinin inisin kewe me leluken inan.’ Lon ena fansoun, a apasa, ‘a forata masouen inisin.’ A pwal fos ussun forutaan “chuun” lupwen, an kuna, “Ua for le monomon.” Mwirin Tafit a pwal fos ussun “inisin nge esaamo unus” me a makkei ussun ena sosoicha lon an inan we leenien monukol: “Meinisin a fen mak lon noum puk.”—Kol Fel 139:13-16.
5. Met sokkun manaman a fis lupwen inach a pwopwoesinikich lon an leenien molukol?
5 A ffat pwe ese wor wesewesen eu puken awewe ussun forutaan Tafit lon luken inan we. Nge lupwen Tafit a ekiekifichi ussun forutaan an we “leenien chuuchu,” “chuun kewe,” me pwal ekkewe kinikinin inisin we, me ren a ussun ita maaritaan ekkeei mettoch a loom fan eu kokkot—a ussun ita “a fen mak.” A ussun ita ewe kifetin inis mi nonnom lon inan we a wor eu rumw watte lon mi ur ren puk mei wor sokkopaten emmwen won ifa ussun epwe fori emon monukol me ekkeei emmwen epwe tori eu me eu minefo kifetin inis. Ina popun, ewe chassi Science World a nounou eu kapas awewe ussun ‘epwe wor eu leenien iseis fan iten ekkewe taropween awewe lon iteiten kifetin inis mi nonnom lon ewe sosoicha.’
6. Ussun Tafit a makkei, ifa ewe pisekin annet pwe kich mi “fen for lon eu lapalap mi amwarar me aniuokkus”?
6 En mi fen ekieki ussun mwokutukutun inisich mi amwarar? Emon biologist Jared Diamond a apasa: “A siwili ekkewe kifetin inisich lon tarach fan eu iteiten fitu ran, ekkewe ra nonnom lon ewe leenien chuuchu fan eu iteiten ruu maram, me ach red blood cells fan eu iteiten ruaanu maram.” A ekieki: “Inisich a parasfesen me chufengensefal iteiten ran.” Met weween ena mettoch? Weween pwe ese lifilifil ifa ttammen ach sipwe manau—inaamwo ika 8, 80, are pwal mwo 800—inisich ese wesewesen chinnapelo. Emon scientist a ekieki pwe: “Lon eu ier arapakan 98 percentin ekkewe atom lon inisich epwe siwil ren pwal ekkoch atom sipwe eani seni ewe asapwal, anach mongo, are unumach.” Iwe, ussun Tafit a fen era, inisich mi for ren an “aniuaniu o pwal amwarar.”—Kol Fel 139:14.
7. Aramas ra ekieki met pokiten lapalapen inisich?
7 Pokiten lapalapen inisich, emon sou silei ussun an aramas chinnapelo a apasa: “Ese ffat ewe popun aramas repwe ita chinnapelo.” Nge, ita uruuruun sipwe manau esemuch. Me iei ewe popun aramas ra achocho le fori ei mettoch ren ar tipatchem. Kanoto chok, Dr. Alvin Silverstein a makkei ren lukuluk lon noun we puk Conquest of Death: “Sipwe weweiti lapalapen manauach. Sipwe weweiti . . . ifa ussun emon aramas a chinnapelo.” Ifa mwiriloon? A oesini: “Esap chuen wor aramas mi ‘chinnap’, pokiten ach angei ewe silei mi amoielo malo epwe pwal wato manau esemuch.” Lupwen sipwe ekieki ussun met science a fen achocho le kaeo ussun lapalapen inisin aramas, sipwe tipemwaramwar pwe aramas ra tongeni manau esemuch? Mei pwal wor eu popun mi lap seni ena pwe sipwe luku pwe aramas mi tongeni manau esemuch.
Ewe Mochen Pwe Sipwe Manau Esemuch
8, 9. Seni chok loom, aramas ra fen tipeni met?
8 Ka fen kuna pwe a nom ren aramas ewe mochen pwe repwe manau esemuch? Emon tokter a makkei lon eu chassi lon Tois: “Eli an aramas ttan ussun manau esemuch a fen nonnom seni poputaan aramas.” Lupwen a awewei ussun met ekkoch Chon Iurop loom ra luku, The New Encyclopædia Britannica a apasa: “Aramas mi fich ngeni repwe manau tori feilfeilo lon eu leeni mi for seni kolt.” Aramas ra fokkun achocho le sotuni sokkopaten mettoch pwe repwe pwakini ar mochen manau esemuch!
9 The Encyclopedia Americana a kuna pwe lon Saini lap seni 2,000 ier loom, “ekkewe king me aramasen pwul, fan nemenemen ekkewe samol felin Tao, ra likitalo ar kewe angang fan iten ar kukkutta ewe safeiin manau”—ewe ra eita ngeni puachen manau esemuch. Pwungun pwe, seni loom aramas ra luku pwe ika ra eani sokkopaten mettoch, are pwal mwo ika ra unumi och sokkun konik, repwe tongeni manau esemuch.
10. Aramas ikenai ra fen sotuni met pwe repwe attammalo manauer?
10 Tori ikenai, mi amairu an aramas achocho le apwonueta ar mochen manau esemuch. Awewe chok, ra sotun apata inisin emon mi malo seni samau tori a fou. Ra fori ei mettoch pokiten ra luku pwe repwe tongeni amanauasefalli emonnewe lon mwach kkan lupwen ra kuna ewe safei fan iten ewe samau a malo ren. Emon mi apochokkula ei angang, itan cryonics, a makkei: “Ika ach apilukuluk a pwonueta me a ffatelo ifa ussun sipwe tongeni apochokkula are forsefalli mettoch mi talo—kapachelong apwangapwangen chinnap—iwe, chokkewe mi fen ‘malo’ iei repwe manau esemuch lon mwach kkan.”
11. Met popun aramas ra tipeni ar repwe manau tori feilfeilo?
11 Iwe, eli kopwe eis, met popun a nom ren ekiekin aramas ei mochen manau esemuch? Pokiten “[Kot] a pwal atolonga ekiekin fansoun esemuch lon letipen aramas”? (Ecclesiastes 3:11, Revised Standard Version) A lamot ach sipwe ekieki ussun ei mettoch! Ekieki mwo: Met popun epwe nonnom rech ewe mochen pwe sipwe manau esemuch—feilfeilo—ika esap an Kot kokkot pwe epwe pwonuta ei mochen? Me ika pwe Kot mi tong, iwe, epwe forikich pwe sipwe tipeni ach sipwe manau esemuch, iwe nge mwirin, an epwe otupukich ren an pinei senikich ach kuna pwonuetaan minne sia tipeni?—Kol Fel 145:16.
Io Sipwe Ita Eani Lukuluk Ren?
12. Ifa lukuen ekkoch, nge mei wor popun ar luku me reom?
12 Sipwe eani lukuluk won met ika sia mochen kuna manau esemuch? Lon tipatchemen aramas lon ei 20en are 21in senturi? Ewe poraus lon The New York Times Magazine “They Want to Live” a apasa pwe an aramas tipatchem a ussun eu “kot” me a awewe won an aramas “apilukulukoch ren met tipatchemen aramas epwe atufichi.” A pwal mak pwe emon scientist a apasa ren “lukukoch . . . pwe, lon mwach kkan, an aramas angang won ekkewe kifetin inis epwe angasakich seni ach chinnapelo, eli pwal mwo nge ekkewe chinnap repwe wiliiti aluwol sefal.” Pwungun pwe, aramas ra sopwongau lon ar achocho le awesi chinnapelo me malo.
13. Ifa ussun lapalapen forun tupuwach a pwarata pwe sia for pwe sipwe manau esemuch?
13 Weween pwe sisap tufichin kuna manau esemuch? Aapw, esap ina! Sipwe tongeni! Lapalapen tupuwach mi amwarar, mi tufichin kaeo sokkopaten mettoch, epwe ita alukulukukich ussun ei mettoch. Emon scientist James Watson a eita ngeni tupuwach “ewe mettoch mi tokorara seni meinisin sia fen kuna won unusen lang me fonufan.” Me emon tokter mi kaeo ewe tupuw Richard Restak a apasa: “Esor och mettoch won unusen lang me fonufan epwe ussun chok tupuwach.” Met popun epwe wor rech eu tupuw mi tongeni isoni me weweiti sokkopaten poraus me eu inis mi for pwe epwe tongeni manau feilfeilo ika Kot ese akkota pwe sipwe manau esemuch?
14. (a) Ekkewe soumak Paipel ra pwarata met ussun manauen aramas? (b) Met popun sipwe eani lukuluk won Kot nge esap ren aramas?
14 Iwe, ifa mwiriloon ach ekkekieki unusen ei poraus? Kopwe tipeeu pwe emon Chon Forata mi tipatchem me unusen manaman a alapalapa me forikich pwe sipwe tongeni manau esemuch? (Hiop 10:8; Kol Fel 36:9; 100:3; Malakai 2:10; Fofor 17:24, 25) Ina popun, sisap ita pwarata tipatchem me auseling alon ewe soumak kol seni ewe Paipel: “Ousap apilukuluku ekkewe samol, are emon aramas, pun esor alillis me rer”? Met popun sisap eani apilukuluk won aramas? Pokiten, ussun ewe soumak kol a makkei, “ar ngasangas a feil seni ir, repwe liwinlo ngeni en me an pwul; lon ewe chok ran ekiekin letiper kewe repwe poutmwalilo.” Pwungun pwe, inaamwo ika aramas ra ekieki pwe repwe tongeni manau esemuch, ra lipwakingau lupwen a toriir malo. Ewe soumak kol a amuchalo ren an era: “Pwapwa i mi apilukuluku ewe Samol, an we Kot.”—Kol Fel 146:3-5.
Ina Wesewesen An Kot We Kokkot?
15. Met a pwarata pwe Kot a akkota pwe sipwe manau esemuch?
15 Nge eli kopwe eis, A wesewesen ina an Jiowa we kokkot pwe sipwe pwapwaiti manau esemuch? Ewer! Pun a fen pwonetiu lon an we Kapas fan chommong. “Liffangen ewe chenin Kot manau esemuch lon Kraist Jises ach Samol,” ewe Paipel a alukulukukich. Noun Kot we chon angang Jon a makkei: “Iei ewe pwon [Kot] a fen pwonei ngenikich: manau esemuch.” Ina popun emon sarafo aluwol a eisini Jises: “Sense, meeta mi murinno upwe fori pwe upwe kuna manau esemuch?” (Rom 6:23; 1 Jon 2:25; Mattu 19:16) Ren enletin, ewe aposel Paul a makkei ussun “ach apilukuluku ewe manau esemuch, ewe manau Kot mi enlet a pwonetiu seni chok me lom.”—Taitos 1:2.
16. Eli met weween an Kot pwonen manau esemuch “seni chok me lom”?
16 Met weween pwe Kot a pwonetiu manau esemuch “seni chok me lom”? Ekkoch ra ekieki pwe ewe aposel Paul a apasa pwe mwen forutaan ewe aewin pea, Atam me If, Kot a akkota pwe aramas repwe ita manau tori feilfeilo. Iwe nge, ika Paul a fos ussun ewe atun mwirin Kot a forata aramas me lupwen Kot a apasata an we kokkot, a chuen ffat pwe a kapachelong lon letipen Kot manau esemuch fan iten aramas.
17. Met popun Atam me If ra katowu seni ewe malamalen Ichen, me met popun Kot a anomu ekkewe kerop lon ewe leenien tolong?
17 Ewe Paipel a apasa pwe lon ewe malamalen Ichen, “Kot ewe Samol mi Lapalap a amarata . . . ewe iran manau.” Ewe popun Atam a katowu seni ewe malamal pwe esap “pwal aitiela poun o angei seni uan ewe iran manau o mongo pwe epwe manau”—ewer, feilfeilo chok! Mwirin an atowu Atam me If seni ewe malamalen Ichen, Jiowa a anomu “Keropim otiuen ewe tanipi Eten, pwal efoch ketilas mi pulopulen ekkei o marakul, pwe repwe mamasa ewe al a ale ngeni ewe iran manau.”—Keneses 2:9; 3:22-24.
18. (a) Ika Atam me If ra fen mongo seni ewe iraan manau, iwe, met epwe fis ngeniir? (b) Met weween an emon mongo seni ewe ira?
18 Ika a mumuta an Atam me If mongo seni ewe iraan manau, met epwe fis lon manauer? Iwe, repwe fen manau esemuch lon Paratis! Emon sou sileilap lon ewe Paipel a ekieki pwe: “Neman mei wor och manaman lon ewe iraan manau pwe epwe tumunu inisin aramas seni ewe apwangapwangen chinnap, are ewe tter mi alelo ngeni malo.” A pwal mwo nge apasa pwe “mei wor och sokkun ira lon ewe paratis mi wor manaman lon pwe epwe pinei” an aramas chinnapelo. Iwe nge, ewe Paipel ese apasa pwe mei wor manaman lon ewe iraan manau epwe amanaua aramas. Nge, ewe ira a chok wewe ngeni an Kot pwonen manau esemuch ngeni chokkewe mi mumuta le mongo uwaan.—Pwarata 2:7.
An Kot We Kokkot Ese Siwil
19. Met popun Atam a malo, me met popun kich, mwirimwirin kewe, sia pwal malo?
19 Lupwen Atam a tipis, a poutalo ewe apilukulukun manau esemuch fan itan me fan iten mwirimwirin kewe meinisin resaamwo uputiu. (Keneses 2:17) Lupwen a wiliiti emon chon tipis pokiten an alleasolap, a wiliiti emon mi tter, ese unusoch. Seni ena atun, inisin Atam a poputa le malo. Ussun ewe Paipel a apasa, “liwinin tipis malo.” (Rom 6:23) Pwal och, mwirimwirin Atam kewe rese unusoch ra pwal poputa le malo, sap manau esemuch. Ewe Paipel a awewei: “Iei minne, usun chok tipis a tolong lon fonufan ren emon aramas [Atam], o pwal malo ren tipis; iei usun malo a pwal tori aramas meinisin, pun aramas meinisin ra tipis.”—Rom 5:12.
20. Met a pwarata pwe aramas repwe manau tori feilfeilo ikei ie won fonufan?
20 Nge met epwe fis ika Atam ese tipis? Met epwe fis ika ese alleasolapa Kot me a fen mumuta an mongo seni ewe iraan manau? Ia sipwe ita pwapwaiti an Kot liffangen manau esemuch ie? Lon lang? Aapw! Kot ese fos fan eu ussun an Atam feita lang. Wiisan we a nom won fonufan. Ewe Paipel a apasa pwe “seni lon ewe pwul Kot ewe Samol mi Lapalap a amarata sokun ira meinisin mi apwapwai aramas le katol o murina le mongo,” me a pwal apasa: “Murin, Kot ewe Samol mi Lapalap a alenia ewe aramas lon ewe tanipi Eten pwe epwe tanipini o tumwunu.” (Keneses 2:9, 15) Mwirin Kot a forata If pwe epwe puluen Atam, a toriir pwal och angang ikei ie won fonufan. Kot a ereniir: “Oupwe nounou o achomongakemi pwe fanufan epwe masou remi o nom fan nemeniemi. Oupwe nemeni ekewe ikenen leset me ekewe mansusu me monun won unusen fanufan.”—Keneses 1:28.
21. Ikkefa ekkewe apilukulukoch ekkewe aramas akkom mi tongeni pwapwaesini?
21 Ekieki mwo ekkewe apilukulukoch mi amwarar ekkena emmwen seni Kot a suuk ngeni Atam me If! Repwe amaaraata nour kewe at me nengngin mi pochokkul lon ewe Paratis won fonufan. Lupwen nour kewe semirit repwe wattelo, repwe fitiir le amasoua fonufan lon ewe angangen atake mi murinno pwe repwe tumunu ena Paratis. Pokiten ekkewe man meinisin epwe nom fan nemenier, aramas repwe fokkun menemenoch. Ekieki ussun ewe pwapwaan ar awatteelo ewe kiannin ewe malamalen Ichen pwe unusen fonufan epwe wiliiti eu paratis! Kopwe pwapwaiti manau ren semirit mi unusoch lon ena esin leeni mi ling won fonufan, nge esor osukosuken om kopwe chinnapelo me malo? Mut ngeni mochenin letipom an epwe polueni ena kapas eis.
22. Met popun sipwe tongeni luku pwe Kot ese siwili an we kokkot fan iten fonufan?
22 Iwe, lupwen Atam me If ra alleasolap me ra katowu seni ewe malamalen Ichen, Kot a siwili an we kokkot pwe aramas repwe manau feilfeilo chok lon paratis won fonufan? Aapwi! Ika Kot a fen fori ina ussun, a wewe ngeni pwe i ese tongeni apwonueta an we akkaewin kokkot. Sipwe tongeni lukuluk won an tufichin apwonueta minne a fen pwonei, ussun a pwisin apasa: “Iei usun ai kapas esap liwinto rei fan pon, pwe epwe afisata mine ua tipeni o apwonueta mine ua akunou ngeni.”—Aisea 55:11.
23. (a) Met a alukuluku an Kot kokkot pwe ekkewe mi pwung repwe manau tori feilfeilo won fonufan? (b) Met sipwe poraus ussun mwirin?
23 Ewe Paipel a affata pwe an Kot we kokkot ngeni fonufan ese siwil, lupwen Kot a pwonei: “Ekkewe aramas mi pwung repwe fonueni ewe fonufan, me repwe nonnom lon feilfeilo chok.” Pwal mwo nge Jises Kraist lon an we Afalafal won ewe Chuuk a apasa pwe ekkewe mi mosonoson repwe fonueni ewe fonufan. (Kol Fel 37:29, New World Translation; Mattu 5:5) Nge, ifa ussun sipwe tongeni manau esemuch, me met sipwe fori pwe sipwe tongeni pwapwaiti ena sokkun manau? Sipwe porausfengen ussun ena mettoch lon ewe lesen mwirin ei.
Ifa Ussun Kopwe Polueni?
◻ Met popun chommong ra luku pwe mi tufich ach sipwe manau esemuch?
◻ Met epwe ita alukulukukich pwe a fen akkota pwe sipwe manau tori feilfeilo?
◻ Ifa an Kot we kokkot me le poputaan fan iten aramas me ewe fonufan?
◻ Met popun sipwe tongeni lukuluk pwe Kot epwe apwonueta an we kokkot loom?