Jiowa A Ammonlata Ewe Aal
“Ei kapas allim usun ewe mu epwe esineifeili won unusen fonufan.”—MATEUS 24:14.
1. Met a fen fis seni ewe angangen afalafal lon ewe aewin me 20en senturi?
POKITEN Jiowa emon Koten tong, alon letipan “sokkun aramas meinisin repwe kuna amanauen manauer me angei sile mi pwung ussun ewe enlet” (1 Timoti 2:4, New World Translation) Ina ewe popun a wor eu angangen afalafala me asukula aramas lon ekkewe muu meinisin. Lon ewe aewin senturi, ewe mwichefelin Kraist a wiliiti “uralapen o pwal longolongun ewe enlet” pokiten ei angangen afalafal. (1 Timoti 3:15) Atun eu fansoun rikilo mi langattam saramen ewe enlet a apwangapwangelo. Lon ach ei fansoun, atun ‘ekkewe ran le sopwoloon,’ ‘sile mi enlet’ a wattelo sefal, me a tori fite milion aramas ar apilukulukun amanau mi longolong won ewe Paipel.—Taniel 12:4.
2. Ifa ussun Jiowa a fen alisata ewe angangen afalafal?
2 Inaamwo ika Setan a akkangang ngeni an epwe eppeti fisitaan letipen Kot nge, a fen sopwoch ei angangen afalafal lon ewe aewin me ewe 20en senturi. Sopwochun ewe angangen afalafal a achema ngenikich an Aisea we oesini. Aisea a makkei ussun an Chon Jus mi eolo liwinlo Jerusalem lon ewe wonuen senturi B.C.E.: “Lemolun chuk meinisin repwe irela, nge ekewe chuk meinisin repwe tekisonola. Iwe, mine a sonongau epwe sonosonoch, nge ekewe leni mi pukopuk repwe wiliti eu maasies.” (Aisea 40:4) Fansoun meinisin Jiowa a fen ammonlata me amecheresi ewe aal fan iten ewe angangen afalafal lon ewe aewin me 20en senturi.
3. Ifa ussun Jiowa a tongeni apwonueta alon an we kokkot?
3 Esap minne Jiowa a angolong lon mettoch meinisin won fonufan ren an epwe alisata ewe afalafal ussun ewe kapas allim; esap pwal pwung pwe Jiowa epwe anganga an tufichin kuna met epwe fis lon mwach kkan ren an epwe sile titchikin mettoch meinisin epwe fisita. Pwungun pwe Jiowa mi tongeni kuna me efisata met epwe fis lon mwach kkan. (Aisea 46:9-11) Nge a pwal tufichin angolong lon ekkewe mettoch atun ar ra fisita. Ussun emon chon masen siip mi silei ifa ussun epwe emmweni me tumunu noun pwin siip, Jiowa a emmweni noun kewe aramas. A emmweniir ngeni ar amanau, a tumunur lon pekin ngun me a amwokutuur le alamota met a fiffis me mettoch mi fo ren alisataan ewe angangen afalafala ewe kapas allim won unusen fonufan.—Kol Fel 23:1-4.
Eu Wiis Mi Weires
4, 5. Ikkefa ekkewe popun a weires ewe angangen afalafala ewe kapas allim?
4 Ussun ar falei ewe waaimw lon ranin Noa we, ewe angangen afalafala ewe Muu a wewe ngeni eu angang mi fokkun watte—lon ewe aewin senturi me iei. Eu angangen appioni och poraus ngeni aramas meinisin mi weires nge, a fokkun weires le afalafaleer porausen ewe Muu. Lon ewe aewin senturi a chok kisikis ekkewe chon afalafal. Ar we sou emmwen, Jises, a fen nninniilo pokiten aramas ra apasa pwe a u ngeni ewe muu. Ewe lamalamen Jus a pochokkul. Mei wor ar imwen fel mi amwarar lon Jerusalem. Ekkewe ekkoch lamalam orun ewe saat Mediterranean ra pwal pochokkul ren ar kewe imwen fel me mwichen nouwis. Ussun we chok, le poputaan ‘ekkewe ran le sopwoloon’ lon 1914, chochoon ekkewe chon Kraist mi kepit mi chok kisikis, nge mi chommong ekkewe aramas mi mochen angang ngeni Kot lon pwisin ar kewe lamalam.—Taniel 12:9.
5 Jises a fen ouroura noun kewe chon kaeo pwe aramas repwe eriaffour. A apasa: “Lon ewe fansoun, repwe afangema ami lon riaffou, o repwe nielo ami; o ekkewe einang meinisin repwe oput ami pokiten itei.” (Mattu 24:9) A pwal wor an Chon Kraist osukosuk, lape ngeni lon “ekkewe ran le sopolon,” ren ewe “fansoun weires.” (2 Timoti 3:1) Watteen ewe angang, ewe riaffou repwe kuna, me fitikokoon ewe fansoun a fen aweiresi ewe angangen afalafal. Mi lamot luku mi pochokkul.
6. Ifa ussun Jiowa a alukuluku noun kewe aramas pwe ar angang epwe sopwoch?
6 Jiowa a silei ussun ekkewe osukosuk nge a pwal silei pwe esap wor och mettoch epwe tongeni unusen eppeti ewe angang. A fen oesini pwe ewe angang epwe sopwoch lon eu oesini mi itefoulo a fen pwonueta lon ewe aewin me 20en senturi: “Ei kapas allim ussun ewe mu epwe esineifeili won unusen fonufan.”—Mattu 24:14.
7. Ifa watteen ewe afalafal lon ewe aewin senturi?
7 Noun Kot kewe chon angang lon ewe aewin senturi mi ur ren luku me ngun mi fel ra feilo ren ar repwe apwonueta wiiser. Ar sopwoch a lap seni minne ra ekieki pokiten Jiowa a nonnom rer. Paul a mak ngeni ekkewe Chon Kraist lon Kolose orun 27 ier mwirin an Jises malo. A apasa pwe ewe kapas allim a fen “afalafalafeili ekis meinisin fan lang.” (Kolose 1:23) Le muchuloon ewe 20en senturi, aramas ra afalafala ewe kapas allim lon 233 fonu.
8. Ifa ussun chommong ra fen etiwa ewe enlet? Awewei mwo.
8 Fite milion aramas ra fen etiwa ewe kapas allim lon ekkewe ier a lo. Chommong leir ra fen fori fan osukosuk—atun fansoun maun, an eu muu pinei ewe angang, are riaffou watte. A pwal ina ussun atun ewe aewin senturi. Fan eu aramas ra awatta Paul me Silas ren wok me oturuurelong lon kalapus. Ika ina ussuch, eli sisap ekieki ifa ussun sipwe fori chon kaeo. Nge, a ina met Jiowa a efisata. Paul me Silas ra ngaselo me ewe mwan a nemeni ewe kalapus fengen me an famili ra wiliiti chon luku. (Fofor 16:19-33) Ena esin poraus a pwarata pwe chon u ngeni rese tongeni unusen eppeti ewe afalafal ussun ewe kapas allim. (Aisea 54:17) Iwe nge, uruwoon ewe lamalamen Kraist ese awewe won eu fansoun osukosuk me riaffou chok. Sipwe nennengeni ekkoch ekkewe mettoch ra fen amecheresi me alisata ewe afalafal ussun ewe muu lon ewe aewin me 20en senturi.
Met A Fiffis lon Pekin Lamalam
9, 10. Ifa ussun Jiowa a fen efisata an aramas ekieki ussun eu angangen afalafala ewe kapas allim lon ewe aewin me 20en senturi?
9 Ekieki ewe fansoun a fisita ekkewe campaign fan iten afalafal won unusen fonufan. Eu mettoch aramas ra ekieki lon pekin lamalam, ina ewe oesini ussun 70 wiiken ier, lon Taniel 9:24-27, mi affata ineet atun Messaia epwe pwalo—29 C.E. Inaamwo ika ese titchik ar weweiti menni ier epwe fis nge, ekkewe chon Jus lon ewe aewin senturi, ra chuen wikkitiwiti pwaloon ewe Messaia. (Luk 3:15) Eu puk lon fosun Franis itan Manuel Biblique a apasa: “Aramas ra luku pwe ra arap ngeni sopwoloon ekkewe fiik wiiken ier Taniel a fen awewe won; rese mairu lupwen Jon Papatais a esilefeili pwe ewe Muun Kot a arapoto.”
10 Met a fiffis lon ei fansoun? Iwe, eu mettoch mi lamot ina poputaan an Jises nemenem lon lang, poputaan an nonnom ussun emon king. Alon eu oesini lon Paipel, a fisita lon 1914. (Taniel 4:13-17) Pokiten ar ekkekieki ena Muu, ekkoch chon lamalam ra fokkun apilukulukoch ussun met epwe fisita. Apilukulukoch a pwalo lein ekkewe Chon Kaeo Paipel mi fen poputa le peresei ei chassi lon 1879, itan lon ena fansoun Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence. Iwe, lon ewe aewin senturi me lon ei fansoun, an aramas ekkekieki mettochun lamalam a ussun ita ammonlata ewe fonufan fan iten ewe afalafal ussun ewe kapas allim.a
11. Ifa ussun ewe afalafal ussun ewe kapas allim a alongolong won angangen ekkewe lamalam?
11 Me loom me lon ei fansoun, an chommong aramas silei porausen Paipel a fen alisata angangen ekkewe Chon Kraist. Lon ewe aewin senturi, mei wor mwichen Chon Jus mi toropasfeil lon ekkewe muun Jentail. Mei wor sinakok lon leenier kewe ikkewe repwe mwichefengen ie fan iten ar repwe fos ussun me auseling ngeni alleaan Paipel. Iwe, ekkewe Chon Kraist mi tongeni alamota ewe sile lon pekin lamalam a piin nom ren ekkewe aramas. (Foffor 8:28-36; 17:1, 2) Le poputaan ach ei fansoun, a pwal ina ussun lon chommong leeni. Ewe Paipel a fen kawor lon unusen Kirisentom, lape ngeni lon ekkewe fonuen Pirostan. Aramas ra alleani lon chommong fel, fite milion aramas ra nouni ewe Paipel. A fen nom rer nge ra osupwangen alillis fan iten ar repwe weweiti.
Feiochun Alluk
12. Ifa ussun allukun Rom a awora tumun lon ewe aewin senturi?
12 Fan chommong, allukun ekkewe muu a fen alisata an Chon Kraist angangen afalafal. Muun Rom a nemeni fonufan lon ewe aewin senturi me an kewe alluk mi fen makketiu a fokkun kku manauen aramas ran me ran. Ekkewe alluk ra tumunu aramas me ekkewe Chon Kraist ra kuna alillis seniir. Ren chok awewe, pokiten allukun Rom, Paul a tongeni towu seni kalapus me ese kawet. (Foffor 16:37-39; 22:25, 29) An achema ngeni eu pwin aramas mi song lon Efisus ussun allukun Rom a akinwamweerelo. (Foffor 19:35-41) Fan eu, Paul ese kawet are nninniilo pokiten i wiliposun Rom. (Foffor 23:27) Mwirin, pokiten allukun Rom, a fis an Paul kapwung mwen mesen Sisar. (Fofor 25:11) Innamwo ika ekkoch ekkewe Sisar mi rochongau nge, allukun ewe aewin senturi a kan atufichi “tumunun me lukuchareloon ewe kapas allim pokiten ekkewe alluk.”—Filipai 1:7, NW.
13. Ifa ussun ewe angangen afalafal lon ei fansoun a kuna alillis seni alluk?
13 A ussun we chok ikenai. Inaamwo ika mei wor chokkewe mi mochen “efisata minne mi mwaal ren ar kewe alluk” nge, ekkewe alluk lon lape ngeni ekkewe fonu meinisin mi fen makketiu ra kan affata pwe aramas mi tongeni filata pwisin ar lamalam. (Kol Fel 94:20) Pokiten ar silei pwe Chon Pwarata Jiowa resap aosukosukeer, chommong muu ra fen mut ngeni ach angang me ena mumu a fen kapachelong lon ekkewe alluk. Lon Merika, ewe leeni ia a peres ie chommong nouch kewe puk me chassi, ekkewe alluk a fen atufichi forien ewe Watchtower ren 120 ier me aramas won unusen fonufan mi tongeni alleani.
Fansoun Kinamwe me Mumu
14, 15. Ifa ussun kinamwe lefilen aramas a alisata ewe afalafal lon ewe aewin senturi?
14 Ewe angangen afalafal a pwal maarita atun a wor kinamwe. Inaamwo ika Jises a oesini pwe “einang epwe u ngeni einang, me muu ngeni muu” lon ewe aewin me 20en senturi, nge mi chuen wor fansoun kinamwe a atufichi eu lapeloon afalafal ussun ewe Muu. (Mattu 24:7) Chon Kraist lon ewe aewin senturi ra nonnom fan ewe Pax Romana, are Kinamween Rom. Emon sou kaeo uruwo a makkei: “A kon unus an nemeni ekkewe aramas unukkun ewe saat Mediterranean pwe Rom a unusen awesalo ekkewe maun a kan fis lefiler.” Ei kinamwe a fen atufichi an ekkewe Chon Kraist loom sailo ekis meinisin lon ekkewe leeni Rom a nemeni nge esap watte ar feiengau.
15 Muun Rom a sotun le akinamweelo aramas fan ar nemenem mi pochokkul. Ei kokkot a efisata an aramas saifetal, etiwaan aramas me ekiek mi sokkolo, siwiliin poraus lefilen fonu, me eu ekiek pwe aramas meinisin ir pwipwi. Alon ewe puk On the Road to Civilization: “Ewe tipeeu a fisita fan an Rom nemenem a fen amecheresi [an Chon Kraist] afalafal. Ese chuen wor ekkewe minen eppet lefilen chommong muu. Emon wiliposun Rom a wiliposun fonufan . . . Pwal och, fan eu muu mi efisata ewe ekiek pwe meinisin fan an nemenem ir chon wilipos, a amecheresi an aramas weweiti ewe afalafal seni eu lamalam mi era pwe aramas meinisin ir pwipwi.”—Alollo ngeni Fofor 10:34, 35; 1 Piter 2:17.
16, 17. Met a fen efisi an aramas angang le alisata kinamwe lon ei fansoun, me ifa ar ekiek ussun?
16 Nge a ifa ussun lon ach ei fansoun? A fisita lon ewe 20en senturi ekkewe maun mi watte seni meinisin, me kukkun maun mi fiffis tori iei. (Pwarata 6:4) Iwe nge, mei wor fansoun a wor ekis kinamwe. Ekkewe muu watte rese fen unusen maunfengen ren lap seni 50 ier. Ei kinamwe a fokkun alisata ewe afalafal ussun ewe kapas allim lon ekkena fonu.
17 Ngauen maun lon ewe 20en senturi a fen emmwen ngeni aramas ar esinna ewe lamoten eu chok muu won unusen fonufan. Nioukkusun maun a fen emmwen ngeni fisitaan ewe League of Nations me ewe United Nations. (Pwarata 13:14) Ekkewe ruu mwicheich ra achocho ngeni tipeeu me kinamwe lifilen muu meinisin. Fan chommong ekkewe aramas mi weweochuti watteen ei osupwang repwe mochen auselinga porausen ewe muu epwe nemeni unusen fonufan me wato kinamwe enlet mi nomofoch—Muun Kot.
18. Menni ekiek ngeni lamalam a fen alisi ewe angangen afalafal?
18 Inaamwo ika ekkewe Chon Kraist ra fen kuna riaffou mwaal lon ekkewe ruu fansoun nge, a fen fis lon ewe aewin me 20en senturi ekkewe fansoun aramas mi tipemecheres le mut ngeni sokkopaten lamalam. (Jon 15:20; Fofor 9:31) Chon Rom ra tipemecheres le etiwa ekkewe anu me anu-fefin minefo lon ekkewe fonu ra liapeni. Sense Rodney Stark a makkei: “Ren chommong lapalap an muun Rom mut ngeni freedom lon pekin lamalam ese pwalo sefal tori mwirin a wes ewe American Revolution.” Lon ei fansoun, aramas ra tipemecheresilo ngeni minefoon ekiek, me ena mettoch a fen efisata ar mochen le auseling ngeni ewe poraus seni ewe Paipel Chon Pwarata Jiowa ra wato.
Alillis Seni Technology
19. Ifa ussun Chon Kraist loom ra nounou ewe codex?
19 Saingoon, sipwe ekieki ifa ussun Jiowa a fen atufichi noun kewe aramas le alamota minefoon technology. Inaamwo ika ekkewe Chon Kraist loom rese fen manau atun eu fansoun a muttir feffeita technology nge, eu mettoch mi fo ra fokkun alamota itan ewe codex are puk mei wor choon taropwe lon. Ewe codex a siwili ewe taropwe mi num. A mak lon ewe puk The Birth of the Codex: “Mwaalfesen me ifa ussun ewe fonufan a siwili taropwe mi num ren ewe codex ekis me ekis, a ussun ita pwe meinisin ekkewe Chon Kraist ra muttir etiwa ewe codex.” A pwal mak lon ei puk: “A kon choufetal an Chon Kraist nounou ewe codex lon ewe oruuen senturi pwe ar poputa le nounou epwe ita fis fite ier mwen ewe ier 100 A.D.” A fen mecheres an aramas nounou ewe codex mwen ewe taropwe mi num. A muttirilo ar kutta ekkewe wokisin. Ena mettoch a fokkun alisi ekkewe Chon Kraist loom. Ussun Paul a fori, rese chok mochen awewe won ekkewe Wokisin nge ra mochen anneta ‘seni lon Paipel’ ekkewe mettoch ra asukula aramas.—Fofor 17:2, 3.
20. Ifa ussun noun Kot kewe aramas ikenai ra fen alamota technology lon ar afalafal won unusen fonufan, me met popun?
20 Mi amwarar feffeitaan technology lon ei senturi. Ekkewe mwesin mi muttir fan iten peresin chassi a fen atufichi forun puk me chassi lon chommong kapas lon eu chok fansoun. Technology a fen amuttiri ewe angangen affouni Paipel. Ekkewe truck, kusa, sip, me sepelin ra muttir uwei ekkewe puk me chassi ekis meinisin won fonufan. Tengwa me fax ra fen atufichi ach muttir poraus me aramas. Jiowa a fen alisata an noun kewe aramas alamota ekkeei mettoch mi fo ren ngunun we. Rese chok mochen aea pisek me mwesin mi fo. Nge ra kutta minne epwe afeffetai ar apwonueta ar angangen afalafal.
21. Sipwe tongeni lukuluku met?
21 Jises a oesini pwe “ei kapas allim usun ewe mu epwe esineifeili won unusen fonufan.” (Mattu 24:14) Chon Kraist loom ra kuna pwonuetaan ena oesini, pwal mwo ikenai sia kuna watteen pwonuetaan. Inaamwo ika watteen me weiresin ewe angang, atun fansoun mi fich me ese fich, atun a sissiwili ekkewe alluk me ekiekin aramas, lon fansoun maun me kinamwe, me atun a feffeita technology, a fen fis me a fiffis ei afalafal ussun ewe kapas allim. Ka pwal mairu ren watteen an Jiowa tipatchem me tufichin silei met epwe fis lon mwach kkan? Sia sile pwe epwe wes ei afalafal lon ewe atun Jiowa a filata me epwe tori noun kewe aramas eu feioch me ren an kokkot mi tong. Repwe fonueni ewe fonufan me nonnom won tori feilfeilo chok. (Kol Fel 37:29; Apakuk 2:3) Ika sipwe atipeeufengenni manauach me an Jiowa we kokkot, sipwe nonnom leir.—1 Timoti 4:16.
[Footnote]
a Ren om kopwe kuna poraus mi titchik ussun ekkeei ruu oesini ra weneiti Messaia, nengeni ewe puk Knowledge That Leads to Everlasting Life, pekin taropwe 36, 97, me 98-107, forien ewe Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
Poraus Sipwe Enniwili
◻ Ikkefa ekkewe popun ewe afalafal ussun ewe kapas allim eu wiis mi weires?
◻ Ifa ussun angangen Chon Kraist a fen feioch seni kokkotun ekkewe muu me ewe kinamwe won fonufan?
◻ Pokiten an Jiowa efeiochu ewe angangen afalafal, met epwe fis lon mwach kkan?