En Mi Tongeni “Esinna Lefilen Minne Mi Murinno O Minne Mi Ingau”?
“Ami oupwe achocho le kaeo minne ewe Samol epwe pwapwa ren.”—EFISUS 5:10.
1. Ifa ussun manauach ikenai a tongeni aosukosukakich, me met popun?
“AI SAMOL mi Lapalap, ua silei pwe aramas resap pusin nemeni manauer, resap pwal tongeni akota mine repwe fori.” (Jeremaia 10:23) Ei poraus mi lamot Jeremaia a miritiiti a weneitikich ikenai nge lamotan a watte seni me loom. Met popun? Pokiten sia manau lon “fansoun weires,” ussun chok ewe Paipel a fen oesini. (2 Timoti 3:1) Iteiten ran, a torikich chommong osukosuk mi efisata chommong kefil. Inaamwo ika watte are kukkun, met sia filata epwe tongeni kku ach pochokkul—lon pekin aion, pekin memmeef, me pekin ngun.
2. Ikkefa ekkewe kefil aramas ra ekieki pwe mi lamot kisikis, nge mei fet meefien Chon Kraist mi fen fangelo manauer ngeni Kot ussuur?
2 Sipwe tongeni ekieki pwe ekkewe chommong mettoch sia foffori iteiten ran ina kokkotun manauach nge rese kon lamot watte. Awewe chok, iteiten ran sia filata ekkewe uf sipwe ufouf, ewe mongo sipwe ani, ekkewe aramas sipwe chuuri, me metakkan. Sia chok fori ekkeei mettoch, me fan chommong sise pwal kon ekiekiir. Nge ekkeei mettoch mi lamot kisikis? Pokiten kich Chon Kraist mi fen fangelo manauach ngeni Kot, sia fokkun tumunu pwe filiach ren ufach me foutach, met sipwe ani me unumi, me ach kapas me foffor ra pwarata pwe kich noun Jiowa Kot chon angang, ewe Mi Tekia Seni Meinisin. A achema ngenikich an ewe aposel Paul kewe kapas: “Ika ami oupwe mongo are un, are fori och mettoch, oupwe chok fori mettoch meinisin pwe oupwe alinga Kot ren.”—1 Korint 10:31; Kolose 4:6; 1 Timoti 2:9, 10.
3. Ikkefa ekkewe kefil mi lamot watte?
3 Iwe, mei pwal wor ach kewe kefil mi watte lamoter. Awewe chok, ach filata ika sipwe pupulu are sipwe lipich epwe fokkun kku manauach tori feilfeilo. Pwungun pwe, a fokkun lamot ach sipwe filiochu io sipwe puluweni, ewe emon sipwe nonnomfengen tori feilfeilo.a (An Salomon Fos 18:22) Pwal och, kefilin chiechiach me chiechiach lon sukul, angang, me kunou epwe tongeni efeiengaua are efeiochukich lon pekin ngun—lon manauach tori feilfeilo.—Rom 13:13, 14; Efisus 5:3, 4.
4. (a) Aramas ra mochen eani met sokkun tufich? (b) Ikkefa ekkewe kapas eis sipwe kapas ussun?
4 Pokiten ekkeei kefil mi chommong, a fokkun lamot pwe epwe nonnom rech ewe tufichin esinna lefilen minne mi pwung me minne mi mwaal are lefilen minne mi nikinikin pwung me minne mi wesewesen pwung. “Eman aramas a tongeni ekieki pwe ewe al a fetal won a pwung, nge lesopolan ewe al a ale ngeni mala,” ewe Paipel a ouroura. (An Salomon Fos 14:12) Ina popun, eli sipwe kapas eis: ‘Ifa ussun sipwe amaaraata ach tufichin esinna minne mi pwung me minne mi mwaal? Ia sipwe kuna me ie ewe emmwen mi lamot pwe sipwe filioch? Met aramas, loom me iei, ra fori, me met mwiriloon?’
‘Tipatchemen Fonufan Me Otuputup-mwal’
5. Ifa lapalapen ewe leeni ekkewe Chon Kraist loom ra nonnom ie?
5 Ekkewe Chon Kraist lon ewe aewin senturi ra nonnom lon eu fonufan fan nemenien lukuen me ekiekin Kriis me Rom. Aramas ra pwapwaiti manauen Chon Rom mi kinamwe me pisekisek, eu sokkun manau chommong aramas ra aneanei. Ekkewe sou silelap rese chok ingelo ren tipatchemen Plato me Aristotle nge pwal ren tipatchemen ekkewe minefoon sukul an chon Epikurus me Stoik. Lupwen ewe aposel Paul a feilo Atens lon an oruuen sai, a kuna ekkewe souak lon ekkewe mwichen Epikurus me Stoik mi meefi pwe ir mi lapalap seni ewe “sou kapas,” Paul.—Fofor 17:18.
6. (a) Ekkewe Chon Kraist loom ra kuna sossot le fori met? (b) Ifa ewe kapasen ourour seni Paul?
6 Ina popun, ese weires ach weweiti ewe popun ekkoch lein ekkewe Chon Kraist loom ra saani ewe manauen ekkewe mi sik ra pwelliir. (2 Timoti 4:10) Chokkewe mi pach ngeni ewe otot ra nikinikin pwapwaesini chommong feioch, me a ussun ita ra filioch ren ekkewe mettoch ra fori. A ussun ita pwe ewe fonufan a tongeni awora mettoch mi auchea emon esap tongeni angei lupwen a fangelo manauan ngeni Kot me manaueni manauen emon Chon Kraist. Iwe nge, ewe aposel Paul a ouroura: “Oupwe tumunukemi pwe esap wor emon epwe liapenikemi ren tipatchemen fonufan are otuputup-mwal, usun chok uruwoon re lom, are ekkewe popun anuun fonufan, nge esap usun Kraist.” (Kolose 2:8) Met popun Paul a apasa ena?
7. Ifa aucheaan ewe tipatchemen fonufan?
7 Paul a ouroureer pokiten a miritiiti ewe feiengau epwe tori chokkewe mi mochen chiechi ngeni ewe fonufan. A lamot an nounou ekkewe kapas “tipatchemen fonufan are otuputup-mwal.” Ewe kapas “tipatchemen fonufan” a wewe ngeni “ewe tongen me kutten tipatchem.” Ena mettoch epwe tongeni efeiochukich. Ren enletin, ewe Paipel, akkaewin lon ewe puken An Salomon Fos, a peseikich ach sipwe achocho le angei sile me tipatchem mi enlet. (An Salomon Fos 1:1-7; 3:13-18) Iwe nge, Paul, a aririfengenni “tipatchemen fonufan” ren “otuputup-mwal.” Weween pwe, Paul a luku pwe tipatchem seni ei fonufan mi poon me otuputup mwaal. Ussun chok eu fuseng mi meng, a ussun ita pwe a pochokkul, nge ese wesewesen masou ren och mettoch. Epwe fokkun solap, are pwal mwo efeiengau, ika filiach kewe ussun minne mi pwung me minne mi mwaal a longolong won och mettoch ese lukuchar ussun “tipatchemen fonufan are otuputup-mwal.”
Chokkewe Mi Eita “Ngeni Murina Mine A Ngau Nge Ngeni Ngau Mine A Murina”
8. (a) Aramas ra kutta emmwen seni io? (b) Met sokkun emmwen ra awora?
8 Manauen aramas ese kon sokkolo ikenai. Mei wor sou tipatchem fan iten arapakan angangen aramas meinisin. Chon alillisin pupulu me famili, soumak poraus, ekkewe chon alillis nge rese sukul, soufu, sou roong, me ekkoch aramas mi achocho le awora fon—nge mi kamo. Nge met sokkun fon ra awora? Fan chommong, ra tunalo alluk seni Paipel ussun pwung me mwaal fan iten ewe minefoon ekiek ussun pwung me mwaal. Ren chok awewe, lupwen ewe muu ese mochen registerini an ekkewe “mwan me mwan me fefin me fefin pupulufengen,” emon soumak lon ewe sipwung itan The Globe and Mail seni Canada a makkeei: “Lon ewe ier 2000, a mmen amangau pwe ruuemon mi tongfengen me ra mochen nonnomfengen resap tongeni apwonueta ar mochen pokiten chok ir mwan me mwan me fefin me fefin.” Eorenien aramas ikenai pwe repwe chok mut ngeni aramas ar mochen nge resap apwungu met ra foffori. Mettoch meinisin mi tongeni siwil me ren an aramas luku; esor och alluk ussun pwung me mwaal an esap tongeni siwil.—Kol Fel 10:3, 4.
9. Fan chommong ifa ussun fofforun aramas mi foummong?
9 Ekkoch ra atola aramas mi tekia me sopwoch lon pekin moni—ekkewe mi wouoch me foummong—ren ar repwe appiru ifa ussun chokkena ra filata met repwe fori. Inaamwo ika ekkewe mi wouoch me foummong ra itoch lein aramas ikenai, fan chommong ra chok kapas ussun ekkewe lapalap mi murinno ussun chok wenechar me lukuluk nge rese foffori. Lon an aramas chei manaman me wou, chommong rese chuen meefi lolilen lupwen ra atai ekkewe alluk are kokkot me puratiu ekkewe alluk ussun minne mi pwung me mwaal. Ren ar repwe itoch me foummong, ekkoch ra poutalo ekkewe alluk me kokkot aramas ra fen amwochu me ra fori minne mi amairu me ingau. Iwe, a fen fisita eu mwichen aramas mi ekieki chok ar wouochulo, me rese lolileniesini och mettoch pun ra eani ewe ekiek, “Mettoch meinisin mi mumuta.” Ina popun, sipwe mairu pwe aramas ra fitikoko me rese chuen esinna lefilen minne mi murinno me minne mi ingau?—Luk 6:39.
10. Ifa ussun a pwalo pwe mei pwung an Aisea kewe kapas ussun minne mi murinno o minne mi ingau?
10 Uwa mi ngau seni ekkewe kefil mi alongolong won emmwen mi mwaal a pwelifeilikich—taloon pupulu me famili, aeamwaallin safei me sakau, sarafo mi fiti gang mi mwanesol, sikepwach, semmwenin sikepwach, ikkei ekkoch chok me leir. Iwe, ifa ussun epwe wor kinamwe lupwen aramas ra tunalo ekkewe kokkot me alluk meinisin ussun minne mi pwung me mwaal? (Rom 1:28-32) A ussun chok alon ewe soufos Aisea: “Feiengauemi, ami mi aita ngeni murina mine a ngau, nge ngeni ngau mine a murina. Oua awili rochopwak ngeni saram, nge saram ngeni rochopwak, oua pwal awili ngeni arar mine a maras, nge ngeni maras mine a arar. Feiengauemi, ami mi luku pusin ami mirit, oua pwal ekieki pwe ami chon tipatchem.”—Aisea 5:20, 21.
11. Met popun ese och ach sipwe eani lukuluk won pwisin kich lupwen sipwe filata minne mi murinno me minne mi ingau?
11 Pokiten an Kot apwungu ekkena Chon Jus loom mi ‘luku pusin ar mirit’ a lapelo ewe lamoten ngenikich ach sisap eani lukuluk lon pwisin ach tufichin filata minne mi pwung me minne mi mwaal. Ikenai chommong aramas ra tipeeu ngeni ewe ekiekin ar repwe “auseling ngeni chok minne letipom a eronuk,” are “fori chok met ka meefi pwe mi pwung.” Mi och ach fori ena mettoch? Me ren ewe Paipel esap och pun a affata: “Letipen aramas a fokun atuputup lap seni mettoch meinisin, a unusen ingau.” (Jeremaia 17:9) Kopwe eani lukuluk won emon mi otupotup me osupwang fan iten emmwen le filata met kopwe fori? Aapwi! Ren enletin, kopwe fori met emonnewe a eronuk pwe kesap fori. Ina popun ewe Paipel a achema ngenikich: “Kosap pusin ekieki pwe ka tipatchem. Kopwe niuokusiti ewe Samol mi Lapalap o kul seni mine a ngau.”—An Salomon Fos 3:5-7; 28:26.
Kakkaeo Minne Mi Fich Ngeni Kot
12. Met popun a lamot ach sipwe anneta ngeni pwisin kich ewe “letipen Kot”?
12 Ika sisap eani lukuluk lon tipatchemen fonufan are pwisin kich lupwen sia filata minne mi pwung me mwaal, iwe, met sipwe fori? Nengeni mwo ei fon mi ffat me titchik seni ewe aposel Paul: “Ousap appiru pwomen fonufan, nge oupwe wililo ren asefosefallin letipemi, pwe oupwe pwarata minne letipen Kot, minne mi murinno o fich o unusoch.” (Rom 12:2) Met popun a lamot ach sipwe anneta ngeni pwisin kich minne letipen Kot? Lon ewe Paipel, Jiowa a awora eu popun mi ffat nge mi pochokkul, a apasa: “Pun usun lang a tekia seni fanufan, iei usun ai al ra tekia seni ami al kana, nge ai ekiek seni ami ekiek kana.” (Aisea 55:9) Ina popun, sisap eani lukuluk won pwisin ach tufichin filata are meefiach ussun minne mi och, nge sipwe fori met ewe Paipel a pesekich: “Ami oupwe achocho le kaeo minne ewe Samol epwe pwapwa ren.”—Efisus 5:10.
13. Ifa ussun an Jises kewe kapas mi mak lon Jon 17:3 a menlapei ewe lamoten ach sipwe silei minne a fich ngeni Kot?
13 Jises Kraist a menlapei ei mettoch lupwen a apasa: “Iwe, iei ewe manau esemuch, pwe repwe sinei en, ewe emon chok Kot mi enlet, pwal Jises Kraist ewe ka akunooto.” (Jon 17:3) Mi alolloon weween ewe kapas “pwe repwe sinei en” lon fosun Kriis. Me ren Vine’s Expository Dictionary, ewe fosun Kriis a wewe ngeni “ewe riri lefilen ewe emon mi silei me minne a silei; iei ussun silean we mi auchea are mi lamot ngeni emonnewe, me ina ewe popun a fisita eu riri lefiler.” Ika emon a ririoch ngeni pwal emon, esap chok silei ena emon are itan we. Epwe pwal silei met emonnewe a saani me met ese saani, met a aucheaani, met a lamot ngeni—me epwe pwal sufolutiir.—1 Jon 2:3; 4:8.
Emiriiti Ach Tufichin Esinna Pwung Are Mwaal
14. Met Paul a apasa a akkom asokkofesenni ekkewe monukol lon pekin ngun me aramas mi asimau?
14 Iwe, epwe ifa ussun sipwe angei ewe tufichin esinna lefilen minne mi pwung me mwaal? An Paul kewe kapas ngeni ekkewe Chon Ipru, Chon Kraist lon ewe aewin senturi a awora poluan. A makkeei: “Pun ekkewe ir mi manau ren chonun oup resap tongeni angoch lon ewe kapasen pung, pun ir mi chuen chok monukol. Nge mongo pochokkul a och ngeni aramas asimau, ngeni ir ekkewe ra fen akaoren ngeni ir pwe repwe tongeni esinna lefilen minne mi murinno o minne mi ingau.” Ikei ie Paul a asokkofesenni “chonun oup” a awewe ngeni lon ewe wokisin mwen “ekkewe kaeon le popun usun ewe kapasen Kot,” ren “mongo mi pochokkul” a och ngeni “aramas asimau,” chokkewe “ra fen akaoren ngeni ir pwe repwe tongeni esinna lefilen minne mi murinno o minne mi ingau.”—Ipru 5:12-14.
15. Met popun a lamot ach angang weires pwe sipwe angei sile mi enlet ussun Kot?
15 Weween pwe, sipwe akkom achocho le angei weweoch mi enlet ussun an Kot kewe alluk lon an we Kapas, ewe Paipel. Sise kutta eu tettelin alluk mi erenikich met sipwe fori me met sisap fori. Ewe Paipel esap ena sokkun puk. Nge, Paul a apasa: “Ekkewe puk meinisin ra pop seni Ngunun Kot, ra pwal lamot ngeni afalafal, ngeni fonou, ngeni amurinnolo, o pwal ngeni angangochun ewe manau mi pung, pwe noun Kot aramas repwe unusoch o pwal lipwakoch ngeni sokkun fofor murinno meinisin.” (2 Timoti 3:16, 17) Ika sipwe feioch seni ena afalafal, fonou, me amurinnolo, epwe lamot ach sipwe aea tupuwach me ach tufichin ekiek. Sipwe angang weires ngeni, nge uwaan—ach sipwe “unusoch o pwal lipwakoch ngeni sokkun fofor murinno meinisin”—a lamot watte.—An Salomon Fos 2:3-6.
16. Met weween ach sipwe emiriiti ach tufichin esinna lefilen minne mi murinno o minne mi ingau?
16 Mwirin, ussun Paul a fen apasa, aramas mi asimau “ra fen akaoren ngeni ir pwe repwe tongeni esinna lefilen minne mi murinno o minne mi ingau.” Iei ewe mettoch mi lamot sipwe weweiti. Ekkewe kapas “akaoren ngeni ir pwe repwe tongeni esinna” a wesewesen wewe ngeni “emiritiin ekkewe 5 tufich mi nom ren aramas (ussun chok emon chon sakas).” (Kingdom Interlinear Translation) Emon chon sakas mi angoch, awewe chok ren ewe nikamwauun mi kukkumos are won ewe aukukunun ira mi tongeni muttir amwokutu inisin me a ussun ita a u ngeni gravitiin ei fonufan. A lamot an epwe nemeni unusen kinikinin inisin fansoun meinisin, me a muttir esinna met epwele fori ren an epwe sopwoch lon an kokkot. Ekkeei mettoch meinisin a fisioch pokiten an tinikkenin le kaeo me praktis iteitan.
17. ifa ussun sipwe ussun chok ekkewe chon sakas?
17 Sipwe pwal kaeo ussun emon chon sakas, lon pekin ngun, ika sia mochen tumunu pwe met sia fori me filata repwe murinno fansoun meinisin. Sipwe unusen nemeni ekkewe 5 tufich mi nom rech me inisich fansoun meinisin. (Mattu 5:29, 30; Kolose 3:5-10) Ren chok awewe, ka nemeni mesom pwe resap atola mettoch mi limengau are selingom pwe resap auseling ngeni kol me kapas mi ngau? Pwungun pwe ekkena sokkun mettoch mi ngau a pwellifeilikich. Iwe nge, epwe chuen filiach ika sipwe mut ngeni ekkena mettoch ar repwe maarita lon letipach me ekiekich. Sipwe tongeni appiru ewe soumak Kol Fel mi apasa: “Usap isetiu mwen mesei och mettoch mi anioput. Ua oput angangen ir mi poutmwalilo; esap pacha ngeniei. . . . Emon mi kapas chofona esap nonnom mwen mesei.”—Kol Fel 101:3, 7.
Ekkeoreni Le Emiriiti Om Tufichin Esinna Lefilen Minne Mi Pwung Me Mwaal
18. Met sipwe tongeni kaeo seni ewe poraus “akaoren” lon an Paul awewe ussun an emon emiriiti an tufichin miriititi lefilen minne mi pwung me mwaal?
18 Chechchemeni mwo pwe sipwe emiriiti ach tufichin miritiiti minne mi pwung are mwaal ren ach “akkaoren” ngenikich ena tufich. Weween pwe, iteiten fansoun sipwe filata, epwe lamot ach sipwe kaeo ifa ussun sipwe aea ach tufichin ekiek ren ach sipwe miritiiti ekkewe kapasen emmwen lon Paipel mi weneiti ewe kefil me ifa ussun sipwe apwonuureta. Achocho le kaeo lon ekkewe puken aweween Paipel “ewe chon angang mi tuppwol o tipatchem” a awora. (Mattu 24:45) Pwungun pwe, sipwe tongeni kutta alillis seni ekkewe Chon Kraist mi asimau. Nge, ach eani kaeo mi alollon an Kot we Kapas, kapachelong ach tingorei Jiowa fan iten emmwen me ngun, epwe efeiochukich.—Efisus 3:14-19.
19. Ikkefa ekkewe feioch epwe torikich ika sipwe emiriiti ekis me ekis ach tufichin esinna lefilen minne mi murinno o minne mi ingau?
19 Ewe popun sia ekis me ekis emiriiti ach tufichin miritiiti minne mi pwung o mwaal “pwe site chuen semirit, site pwal mokutukut are fitifetalei ekkewe asapwalin kapasen afalafal ren angochun aramas le afalafal, me angochun aramas le fori minen otupotup.” (Efisus 4:14) Nge, pokiten ach sile me weweoch mi alongolong won minne mi fich ngeni Kot, sipwe tongeni filioch, watte are kukkun, me ach kefil repwe efeiochukich, apochokkulata chienach chon luku, me lap seni meinisin epwe apwapwai Semach lon lang. (An Salomon Fos 27:11) A ifa me watteen ewe feioch me tumun mi kawor lon ei fansoun mi weires!
[Ppii ekkewe pwóróus fan]
a Lupwen Dr. Thomas Holmes me Dr. Richard Rahe, ra eiteita lap seni 40 mettoch a efisata osukosuk watte lon manauen aramas, ekkewe ulungat mettoch ra akkom makkeei, maloon puluwen emon, mufesen, me nomfesen. Pupulu mi nampa fisu.
Kopwe Tongeni Awewei?
• Met sokkun tufich epwe lamot ika sipwe tongeni filioch?
• Met popun ese och ach sipwe kutta alillis seni aramas mi foummong are eani lukuluk won ach memmeef lupwen sia filata minne mi murinno o minne mi ingau?
• Met popun epwe lamot ach sipwe annetata met a fich ngeni Kot lupwen sia filata met sipwe fori, me ifa ussun sipwe fori ena mettoch?
• Met weween ach ‘akaoren ngenikich pwe sipwe tongeni esinna lefilen mi murinno o minne mi ingau’?
[Picture on page 21]
Ach kutta emmwen seni ekkewe aramas mi pisekisek me foummong a lamot mwaal
[Picture on page 22]
Ussun chok emon chon sakas, a lamot ach sipwe unusen nemeni ekkewe 5 tufich a nom ren aramas me kinikinin inisich meinisin