¿Nekʼãrẽ naʉ̃ drʉade parãbʉbara kʼãrẽta jaradiabʉ?
«Nedʉwʉrʉra widira, ãya jaradiayi akʉza widira ibanara awãbʉrabida, ãyabida jaradiayi. Adewara kĩrãkita akʉidua naʉ̃ drʉata, iya jaradiayi akʉza beda puzaranebemabida jaradiayi» (JOB 12:7, 8).
POAGA dããraba nekʼãrẽ audre biʼia oita sientipikorabara akʉza ingenierorabara akʉpanʉ nedʉwʉrʉrata akʉza jõma drʉade parãbʉta. Maʉ̃ jõma akʉ kʼãrãpe ãya opanʉ nekʼãrẽ mejãcha, maʉ̃ oira ãyara jarapanʉ biomimetika. Bari jaraita opanʉ makinarata akʉza nekʼãrẽ wuabemarata. Maʉ̃ta akʉbʉrʉde, widiseapanʉ: «¿Dayirãba maʉ̃ yizara akʉbʉrʉdera kʼaiʼabʉrʉ biga diadaibara?».
Bayena jorobada ita
¿Kʼãrẽta kʼawuaseapanʉ bayena jorobada ita akʉpanʉneba? Bayena jorobadadebara mejãcha kʼawuaseapanʉ. Bayena zõrãrã 12 metro drazoabʉ akʉza 30 tonelada zʉgʉabʉ, kamion zʉgʉabʉ kĩrãkʼa, adewara iyi ira mejãcha yi zroma. Mamina iyi mawũã mejãcha yi zromabʉmina iyira doeda jũẽsa awãbʉ, bedara biobʉ edre wã kʼãrãpe remolinota obʉ maʉ̃ra bedara aña wã ẽ bamarẽã, maʉ̃ tẽã iyara kĩrã ʉ̃ta mesera wã kʼãrãpe kobʉ maʉ̃ra bedara.
Sientipikorabara kʼawuada ẽ basi doeda bayenara mejãcha zʉgʉabʉmina kĩrã ʉ̃ta mesera bʉrga jũẽsa awãseabʉta. Mamina tẽã ãya kʼawuasida kʼarea ãya mawũã oseabasita, bayenarabara ãyi ira kʼaekʼae abʉ ẽ baera awuarabʉrʉ bayena ira jʉrrʉ jʉrrʉ bʉta, maʉ̃ba kĩrã ʉ̃ta doeda mesera awãseabʉta.
Bayenara kĩrã ʉ̃ta jũẽsa awãbʉ, ¿sãwũã mawʉ̃ã awãseabʉ? Natural History kartabara jarasi bayenara iyi ita jʉrrʉ jʉrrʉ abʉba kĩrã ʉ̃ta bʉrga mesera jũẽsa awãbʉta doeda, mamina maʉ̃ ita kʼaekʼae basibʉrʉ bayenara kĩrã ʉ̃ta mesera bʉrga awãbe ẽ bakasi.
¿Bayenaba obʉdebara kʼãrẽta oseapanʉ ingenierorabara? Ãyara krĩchanʉmʉ abion ita bayena i kĩrãkʼabʉbʉrʉ plata mejãcha gasta ẽ baita akʉza ewari mejãcha wã ẽ baita ara obʉrʉde. John Long, biomekanica kʼawuabʉbara jarasi «dayimara aranʉ abion ẽbẽra atʉ barira, bayena i kĩrãkʼa ʉ̃tʉ zeibaibara».
Gabiota ita
Ingenierorabara dããraba ozebʉda abionra ibanara akʉpanʉneba. Mamina aranʉweda ingenierorã Unibersida Floridadebemaba osida abion jipa awuarabʉta wuabemaraira. New Scientist kartabara jarasi, «maʉ̃ abionʼra kĩrã ʉ̃ta mesera awãseabʉta, kĩrã eda mesera awãseabʉta akʉza ewarade ʉ̃tʉ piki biʼia abajirabaseabʉ».
Gabiota ewara wãbʉrʉdera nebio oseabʉ, iyara iyi ekiwa kõrãkõrãta, iyi ãbidarra kõrãkõrãta biʼia zokabʉ baera. Maʉ̃ gabiota akʉ kʼãrãpe osida abion maʉ̃ gabiota kĩrãkʼa wãbʉta, «maʉ̃ abion zakera 60 sentimetrobʉ», iyira kĩrã ʉ̃ta bia awãseabʉta akʉza kĩrã eda biʼia awãseabʉta akʉza ʉ̃tʉ piki abajirabaseabʉ, «maʉ̃ abion zakera, maʉ̃ta jõma obibʉ motor zakeba». Maʉ̃ kʼarea gorogoro Estados Unidosdebemabara kãgabʉ kaʉ̃ abionʼra ũdu kʼawuaita, maʉ̃ abion zakeba pʉwʉrʉra zromane kʼareba jʉrʉdiamarẽã põga samanʉmʉta akʉza bomba samanʉmʉta.
Geko jiruta
Nedʉwʉrʉra nama uda wãpanʉranebida mejãcha kʼawuaseapanʉ. Bari jaraita, gekora ʉ̃kʉrʉba ũdukʼaʉde pispiskamiata mawũã ẽ bʉrʉ kʼaikʼaita. Poaga dããraba maʉ̃ gekora ũdukaʉdeta, iyira wãseabʉ baera parede akʉza bidriode (Proverbios 30:28). Mamina, ¿sãwũã naʉ̃ gekobara maʉ̃ta oseabʉ?
Naʉ̃ gekora parede, bidriode biʼia wãbʉ ẽ iyi jiru jane kʼara kʼarabʉ baera awuarabʉrʉ naʉ̃ gekobara erbʉ iyi jiru jane bio kara zakerata. Maʉ̃ kara zakeraba kʼarebabʉ parede, bidriode, techode akʉza nekʼãrẽ wuabemarane biʼia wãmarẽã.
Mamina, ¿geko jiru yizadebara kʼãrẽta oseapanʉ? Sientipikorabara krĩchapanʉ geko jiru yizadebara neʼkãrẽ awuruta oseabʉtaa. The Economist kartabara jarasi «geko jiru ja kara yizadebara» sintata odaita, «maʉ̃ sintara audre yibia baita kimikoira, mawũã ospitalde, medikoba kimikota zokʼadaikaʉde maʉ̃ sintata zokʼadamarẽã».
¿Kʼaiʼabʉrʉ biga diadaibara?
NASA ingenierorabara (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) okĩrãpanʉ robot ocho jiru abʉta druzore kĩrãkʼa, ingenierora Finlandiadebemabara osida traktor jiru seis bʉta, maʉ̃ra balduma wãbʉ jẽsẽra zroma wãbʉ kĩrãkʼa. Awuru sientipikobara wua audre yibiata okĩrãbaramʉ pino bakuru tadeba akʉza empresa abaʉba karru beda cofre kĩrãkʼa wãbʉta obaramʉ, naʉ̃ bedara doeda wãĩra mejãcha zarea oi nesida ne ẽ, adewara awuru sientipikorabara ũdusida korogo puzademata, maʉ̃ korogora trʉ̃ra oreja del mar, maʉ̃ era jipa zareabʉ maʉ̃ kʼarea sientipikorabara oita krĩchabaramʉ wuata bala eibari ẽã bʉta akʉza maʉ̃ kĩrãkʼa jũẽsabʉta.
Sientipikorabara nedʉwʉrʉraneba akʉza naʉ̃ drʉade jõma parãbʉdeba nekʼãrẽ mejãcha ozebʉda. Bari jaraita, opanʉ karruta, makinarata akʉza nekʼãrẽ wuabemarata, ãyara maʉ̃ra sãwũã opanʉra jõma librode bʉpanʉ, mawũã ãya bedʼea zroma ũdubʉrʉdera akʉza sãwũã ara oita kʼawuakĩrãpanʉbʉrʉdera maʉ̃ librota akʉpanʉ, kaʉ̃ librode ũduseapanʉ «sãwũã ara oita, nekʼãrẽ drʉa yizadebara», maʉ̃ta jarasi The Economist kartabara. Mawũã maʉ̃ libro obʉdadera jarapanʉ «patentes biológicas». Maʉ̃ patente jarakĩrãkʉ, nekʼãrẽ parãkʉadata samaʉ̃ba zebʉta akʉza kʼaiba odata.The Economist kartaba jarabʉ: «Sientipikoraba nekʼãrẽ obʉdade biomimetikadeba jarapanʉ, maʉ̃ra erbʉta patente biológica, maʉ̃neba ãya ũdubibʉ, ãya nekʼãrẽ jõma opanʉra ãyi krĩchadeba zeda ẽãta, awuarabʉrʉ ãya opanʉra zebʉta nedʉwʉrʉraneba akʉza naʉ̃ drʉade jõma parãbʉdeba».
¿Samaʉ̃ba zesida nedʉwʉrʉba akʉza jõma naʉ̃ drʉ̃ade parãbʉba nebia erbʉta? Ʉ̃kʉrʉ sientipikorabara krĩchapanʉ nedʉwʉrʉra akʉza naʉ̃ drʉade jõma parãbʉta bari ewaradeba zesita mane ẽ bʉrʉ mioba oda ẽ basita. Mamina ʉ̃kʉrʉba awuara krichapanʉ. Bari jaraita, 2005de microbiólogo Michael Behebara, The New York Times kartade, bʉsi naʉ̃ bedʼeata: «Naʉ̃ drʉade jõma parãbʉta akʉza nedʉwʉrʉrata akʉbʉdadera ũdubʉ biʼia parãsidata. Bari jaraita, nedʉwʉrʉ aba, patu kakua kĩrãkʼa bʉbʉrʉ, patu kĩrãkʼa wãbʉbʉrʉ, patu kĩrãkʼa biaabʉrʉ, ¿kʼãrẽ nedʉwʉrʉ aipe? Maʉ̃ra patu baibara». Mõbe naʉ̃ sientipikoba krĩchasi, «kawũã nedʉwʉrʉba akʉza naʉ̃ drʉade jõma parãbʉba nebia erpanʉ baera, doba zeda ẽ baibarata».
Ẽberã mejãchaʉba sientipikorarã biga diapanʉ makinata osida baera, karruta osida baera, abionta osida baera akʉza ne wuabemarata osida baera. Mamina iabaʉba awuruba odazade onʉmʉbʉrʉ, jipa zeri ẽ yi nãã oda trʉ̃ jara ẽ baira.
Sientipikorabara opanʉ makinata. Ʉ̃nkʉrʉ sientipikorabara maʉ̃ makina jõma ara oita, jʉrʉpanʉ naʉ̃ drʉade jõma parãbʉdeba, bari jaraita chiruadeba, bakurudeba, nedʉwʉrʉraneba. Mamina ãya mawũãsidu jarada ẽ naʉ̃ drʉade jõma parãbʉra Daizezeba odata awuarabʉrʉ jarapanʉ naʉ̃ drʉade jõma parãbʉra doba zedata, ¿mawũã krĩchaira buitara, yibiaga? Ãyi makina oita mejãcha trajaibarabʉrʉ, mõbera, ¿kʼaita mejãcha trajasi maʉ̃ra nedʉwʉrʉra parãita akʉza naʉ̃ drʉade jõma parãbʉ oita?
Krĩchape kʼawuadata
Ẽberã mejãchaʉba naʉ̃ drʉade jõma akʉbʉdade nedʉwʉrʉrata, neponorata, bakururata, krĩchapanʉ naʉ̃ drʉade jõmabʉra iabaʉba parãnata. Maʉ̃ kʼarea krĩchapanʉ salmistaba krĩchabada kĩrãkʼa, iya bʉsi: «Bʉa parãnara mejãchabʉ Jeowa, bʉ buru biadeba jõma parãsi, bʉa parãnaba jõma birasi naʉ̃ drʉara (Salmo 104:24). Akʉza Pabloba bʉsi: «Nekʼãrẽ jõma iya parãnaneba, ũdubʉ iyi nebiata, iyi zareata akʉza iyira Daizeze wãrĩnuarata, maʉ̃ba jarabe ẽ iyira neẽãta» (Romanos 1:20).
Ẽbẽra mejãcha Daizeze Bedʼea wabia ũdubipanʉrabara jarapanʉ Daizezebara naʉ̃ drʉade jõma parãbʉra, jõma doba zebisita. Mamina, ¿Daizeze Bedʼeabara maʉ̃ta jarabʉka?
[Nota]
a Belkrora isia akʉdadeba osida, maʉ̃ isiabara ʉrʉta mejãcha abʉ ariya kʼarabʉta.
[Komentario]
¿Samaʉ̃ba zesida nedʉwʉrʉba akʉza jõma naʉ̃ drʉ̃ade parãbʉba nebia erbʉta?
[Komentario]
¿Kʼai patente biológica yibarira?
[Rekuadro]
Bari akʉpe nekʼãrẽ odara, buru bia baibara, ¿naʉ̃ drʉa jõma parãnara audre buru bia baibara ẽka?
Kaʉ̃ abion zaketa bia awãbʉ, gabiota i kĩrãkʼa bʉta erbʉ baera.
Geko jiruta jaigua ẽ, mia iyi berabaribʉmaebida jaiguabi ẽ. Baldumae yi jiruta kʼaraseabʉ mamina Teplone kʼarabe ẽ. Iyi wãbʉrʉde mejãcha zare oi nesida neẽ. Ingeniororaba geko akʉ kʼãrãpe iyi kĩrãkʼa parãkĩrãbʉ.
Naʉ̃ karrura mejãcha jũẽsabʉ, bia wãbʉ akʉza gasolina mejãcha wã ẽ, beda cofre kĩrãkʼa osida baera.
[Credito]
Abion: Kristen Bartlett/University of Florida; geko jiruta: Breck P. Kent; beda cofre akʉza karruta: Mercedes-Benz USA
[Rekuadro]
KʼAWUAPANɄ SAMA WÃITA
Nedʉwʉrʉra mejãchaʉta «ãyi parãnaneba burubia» kʼawuabʉ baera sama wãita (Proverbios 30:24, 25). Akʉdaya yiza ũme.
◼ Pisumara arare arare wãbʉta. Pisumara ãyi yiko jʉrʉ wãbʉrʉdera, ¿sãwũã aripe jẽda wãbʉ ãyi deda? Ẽbẽra nedʉwʉrʉ ʉ̃rʉ kʼawuapanʉraba jarapanʉ pisumabara amaebʉta ãyi wã mae ʉ̃sia akʉza ota opanʉ ãyi deda sãwũã jʉ̃ẽita. Bari jaradaita pisuma trãrabara «ãyi dedaʉba ota ũme ewabʉ» maʉ̃ta jarabʉ karta New Scientist deba. ¿Kʼãrẽa yi bia maʉ̃ra? Trã iyi deda wãne jidabʉ o arakʼaita iyi deda jʉ̃ẽi are. New Scientist kartaba akʉza jarabʉ: «ãyi trãba o ũme mawũã obʉde kʼarebabʉ audre bia daucha oita. Maʉ̃ba kʼarebabʉ ãyi yiya tẽĩ ẽ baita, adewara ode adua ẽ baita».
◼ Ibanaraba kʼawuabʉ sama wãita. ãyi jĩga wãimina kʼawuabʉ sama wãira, edaʉde kʼue zeimina. ¿Sãwũã kʼawuapanʉ ãyi wãma jʉ̃ẽira? Sientipikoraba jarabʉ: «drʉaba edebʉta ãyi wãma, mamina edaʉde drʉaba bia jaradia ẽ samare wãita ãyi wãma». ¿Kʼãrẽba kʼarebabʉ ibanara ãyi wãma jipa wãita? Ʉ̃madaʉ akʉbʉdeba kʼawuabʉ samare wãita. Karta Scienceba jarabʉ: «jedekoza ʉ̃madaʉra awuara wãmina ibanaraba bia kʼawuabʉ sama wãira».
¿Kʼaiba jaradiasi pisumara maʉ̃ o oira? ¿Kʼaiba jaradiasi ibanara kʼãrẽ ewaride wãita akʉza samare wãita? ¿Ãyi doba mawũã bʉka? Mawũã ẽ bʉrʉ, ¿Daizezeba mawũã osika?
[Credito]
© E.J.H. Robinson 2004