ESTUDIO 49
Mi lac mejlel ti chumtʌl tiʼ pejtelel ora
«Ili yom i yʌl cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel» (JUAN 17:3).
CʼAY 147 Jiñi isujm bʌ laj cuxtʌlel
MUʼ BɅ CAJ I QʼUEJLELa
1. ¿Chuqui miʼ yujtel cheʼ bʌ mi lac wen ñaʼtan chaʼan Jehová mi caj i yʌqʼueñonla jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel?
JEHOVÁ miʼ suben jiñi muʼ bʌ i jacʼbeñob i tʼan chaʼan mi caj i yʌqʼueñob i «cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel» (Rom. 6:23). Cheʼ bʌ mi lac wen ñaʼtan iliyi, miʼ coltañonla chaʼan mi lac ñumen cʼuxbin. Laʼcu lac ñaʼtan iliyi: Jiñi lac Tat am bʌ ti panchan miʼ wen cʼuxbiñonla, jin chaʼan mi caj i yʌqʼueñonla ili lac majtan chaʼan maʼañic baʼ ora mi lac ñajtʼesan lac bʌ tiʼ tojlel.
2. ¿Bajcheʼ miʼ coltañonla cheʼ miʼ mejlel lac taj jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel?
2 Cheʼ bʌ Jehová miʼ yʌqʼueñonla i tʼan chaʼan mi caj i yʌqʼueñonla jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel, miʼ coltañonla chaʼan mi laj cuch jiñi lac wocol tac. Maʼañic mi laj cʌy lac melben i yeʼtel (troñel) anquese jiñi laj contrajob miʼ yʌlob chaʼan mi caj i tsʌnsañonla. ¿Chucoch? Junchajp come la cujil chaʼan mi xucʼul tsaʼ chʌmiyonla (sajtiyonla), mi caj i chaʼ cuxtesañonla i maʼañix mi caj lac chaʼ chʌmel (Juan 5:28, 29; 1 Cor. 15:55-58; Heb. 2:15). ¿Chucoch mi lac wen ñop chaʼan mucʼʌch lac mejlel ti chumtʌl tiʼ pejtelel ora? Laʼ laj qʼuel chucoch.
JEHOVÁ CUXUL TIʼ PEJTELEL ORA
3. ¿Chucoch mucʼʌch i mejlel lac wen ñop chaʼan Jehová mucʼʌch i mejlel i coltañonla chaʼan mi lac chumtʌl tiʼ pejtelel ora? (Salmo 102:12, 24, 27).
3 La cujil chaʼan Jehová mucʼʌch i mejlel i coltañonla chaʼan mi lac chumtʌl tiʼ pejtelel ora come yaʼʌch baqui tilem jiñi cuxtʌlel i cuxul tiʼ pejtelel ora (Sal. 36:9). Laʼ laj qʼuel chaʼpʼej uxpʼejl versículo tac muʼ bʌ i pʌs chaʼan Jehová añʌch tiʼ pejtelel ora. Salmo 90:1, 2 miʼ yʌl chaʼan añʌch «cʼʌlʌl wajali cʼʌlʌl tiʼ pejtelel ora». I Salmo 102 cheʼʌch miʼ lʌcʼʌ al jaʼel (pejcan Salmo 102:12, 24, 27). Jiñi xʼaltʼan Habacuc tsiʼ yʌlʌ tiʼ tojlel Jehová: «¿Mach ba jatetic cʼʌlʌl ti wajali, Jehová? C Dios, Chʼujulet bʌ c chaʼan, jatet maʼañic maʼ chʌmel» (Hab. 1:12, TNM).
4. ¿Chucoch mach yomic miʼ wen acʼonla ti pensar mi wocol mi la cubin chaʼan mi lac chʼʌmben i sujm chaʼan Jehová añʌch tiʼ pejtelel ora?
4 ¿Wocol ba maʼ wubin chaʼan maʼ chʼʌmben i sujm chaʼan Jehová añʌch tiʼ pejtelel ora? (Is. 40:28, TNM). Mach jatetic jach. Elihú tsiʼ yʌlʌ tiʼ tojlel Dios: «Mach lac luʼ cʌmbeyic i pusicʼal. Mach tsicbilic i jabilel» (Job 36:26). Cheʼ bʌ an chuqui maʼañic mi lac chʼʌmben i sujm mach yomic i yʌl chaʼan mach i sujmic jiñi. Jumpʼejl ejemplo, tajol maʼañic mi lac wen chʼʌmben i sujm bajcheʼ miʼ yʌcʼ i bʌ jiñi luz. Pero jiñi mach yomic i yʌl chaʼan maʼañic. Cheʼ jaʼel, tajol maʼañic baʼ ora mi caj lac wen chʼʌmben i sujm chucoch Jehová maʼañic tsiʼ yila pañimil (chʼocʼa) yicʼot maʼañic baʼ ora mi caj i chʌmel. Pero jiñi mach yomic i yʌl chaʼan Dios mach cuxulic tiʼ pejtelel ora. Mach wersajic yom mi lac luʼ chʼʌmben i sujm chuqui tac an chaʼan mi laj cʌn chuqui tac i sujm bʌ tiʼ tojlel (Rom. 11:33-36). Cheʼ jaʼel, Jehová añix cheʼ bʌ maxto añic jiñi universo, baqui ochem jiñi Qʼuin yicʼot jiñi ecʼ tac. Jiñi Biblia miʼ yʌl: «Jiñʌch tsaʼ bʌ i mele pañimil ti ñuc bʌ i pʼʌtʌlel». I miʼ bej al: «Tsiʼ lichʼi panchan» (Jer. 51:15; Hech. 17:24). Laʼ laj qʼuel chuqui yambʌ miʼ coltañonla lac ñop chaʼan mucʼʌch lac mejlel ti chumtʌl tiʼ pejtelel ora.
MELBILONLA CHAʼAN MI LAC CHUMTɅL TIʼ PEJTELEL ORA
5. ¿Chuqui ti pijtaya tsaʼ lon aqʼuenti Adán yicʼot Eva?
5 Tiʼ pejtelel jiñi cuxul tac bʌ tsaʼ bʌ i mele (pʌtʌ) Jehová ila ti Lum, cojach jiñi lac piʼʌlob maʼañic mi caj i chʌmelob ti wiʼil. Tsaʼ subentiyob chaʼan miʼ mejlel i tajob jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel. Pero Jehová tiʼ sube Adán: «Jini teʼ muʼ bʌ i yʌqʼueñet a cʌn chuqui utsʼat yicʼot chuqui jontol mach a cʼux, come ti jini qʼuin cheʼ maʼ cʼuxben i wut wersa mi caj a chʌmel» (Gn. 2:17). Cheʼ Adán yicʼot Eva tsaʼic i jacʼʌyob tʼan, maʼañic tsaʼ chʌmiyob. Miʼ mejlel la cʌl chaʼan ti wiʼil Dios colelʌch i yʌqʼueñob i cʼux «i wut jini teʼ muʼ bʌ i yʌqʼuen i cuxtilel». Jiñi mi caj i pʌsbeñob chaʼan mi caj i chumtʌlob «tiʼ pejtelel ora» (Gn. 3:22).b
6, 7. a) ¿Chuqui tac yambʌ miʼ pʌs chaʼan maʼañic tsaʼ mejliyonla chaʼan mi lac chʌmel? b) ¿Chuqui a wom a mel cheʼ baʼ ora maʼ taj jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel? (Qʼuele jiñi dibujo tac).
6 Jiñi científicojob an i qʼueleyob chaʼan jiñi lac sicojc ñumen cabʌl información miʼ mejlel i lot. Ti 2010, jumpʼejl revista ti Estados Unidos tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi lac sicojc cabʌl chuqui miʼ mejlel i lot, lajal bajcheʼ muʼto i mejlel i lot 3 millón hora (ñumen ti 300 jab). I tajol muʼto i ñumel ti pʼis chuqui miʼ mejlel i lot. Pero jiñi miʼ pʌs chaʼan Jehová mach cojach tsiʼ mele jiñi lac sicojc chaʼan miʼ lot jiñi muʼ bʌ laj cʌn ti 70 u 80 jab (Sal. 90:10).
7 Jehová tsiʼ meleyonla jaʼel chaʼan mi lac mulan bej chumtʌl. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi Biblia, Dios «tsiʼ yotsa tiʼ pusicʼal jiñi quixtañujob chaʼan miʼ mulañob chumtʌl tiʼ pejtelel ora» (Ec. 3:11, TNM). Jiñʌch junchajp muʼ bʌ i pʌs chucoch jiñi chʌmel juntiquilʌch laj contra (1 Cor. 15:26). Laʼcu lac ñaʼtan iliyi. Cheʼ bʌ mi laj cʼamʼan, mach cheʼ jach mi lac pijtan miʼ ñijlel. Lʌcʼʌ tiʼ pejtelel ora mi lac majlel ti doctor yicʼot mi lac jap tsʼac. Cheʼto jaʼel, mi lac chaʼlen wersa laj cʌntan lac bʌ chaʼan maʼañic mi lac chʌmel. I cheʼ bʌ an majqui miʼ chʌmel muʼ bʌ laj cʼuxbin, anquese xcolelto o ñoxix, wen cʼux mi la cubin i jal cheʼ mi la cubin lac bʌ bajcheʼ jiñi (Juan 11:32, 33). La cujil chaʼan jiñi tsaʼ bʌ i meleyonla mucʼʌch i cʼuxbiñonla i tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan mi lac mulan bej chumtʌl come jiñʌch ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan ti lac tojlel. Pero añʌch chuqui tac yambʌ miʼ pʌsbeñonla chucoch mucʼʌch i mejlel lac ñop chaʼan mi lac mejlel ti chumtʌl tiʼ pejtelel ora. Laʼ laj qʼuel chuqui tac an i mele Jehová yicʼot chuqui woli (choncol) i mel muʼ bʌ i pʌs chaʼan maxto qʼuextʌyi jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan.
Mi lac mulan lac ñaʼtan chuqui tac mi caj lac mel ti talto bʌ qʼuin come la com chumtʌl tiʼ pejtelel ora. (Qʼuele jiñi párrafo 7).c
MAʼAÑIC QʼUEXTɅYEM JIÑI ÑAʼTɅBIL BɅ I CHAʼAN JEHOVÁ
8. ¿Chuqui miʼ subeñonla Isaías 55:11 chaʼan jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Jehová?
8 Anquese Adán yicʼot Eva tsiʼ chaʼleyob mulil i tiʼ caj jiñi miʼ chʌmelob jiñi i pʼolbalob, Jehová maʼañic tsiʼ qʼuexta jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan (pejcan Isaías 55:11). Bej yomto chaʼan jiñi xucʼuloʼ bʌ miʼ chumtʌlob tiʼ pejtelel ora. ¿Bajcheʼ la cujil? Come Jehová cabʌl chuqui an i yʌlʌ yicʼot i mele (chaʼle) chaʼan miʼ tsʼʌctesan jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan.
9. ¿Chuqui ti tʼan an i yʌcʼʌ Jehová? (Daniel 12:2, 13).
9 Jehová an i yʌcʼʌ i tʼan chaʼan mi caj i chaʼ cuxtesan jiñi chʌmeñoʼ bʌ i mi caj i yʌcʼ chaʼan miʼ mejlel i tajob jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel (Hech. 24:15; Tito 1:1, 2). Job yujil chaʼan Jehová yomʌch i cuxtesan jiñi tsaʼ bʌ chʌmiyob (Job 14:14, 15, TNM). Jiñi xʼaltʼan Daniel yujil chaʼan jiñi lac piʼʌlob mi caj i chaʼ cuxtʌyelob i mi caj i mejlel i tajob jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel (Sal. 37:29; pejcan Daniel 12:2, 13). Jiñi judíojob tiʼ yorajlel Jesús yujilob jaʼel chaʼan Jehová miʼ mejlel i yʌqʼuen jiñi xucʼul bʌ i wiñicob «jiñi cuxtʌlel mach bʌ yujilic jilel» (Luc. 10:25; 18:18). Jesús tsiʼ wen taja ti tʼan iliyi i jiñi i Tat tsaʼʌch i colta jaʼel chaʼan miʼ chaʼ cuxtʌyel (Mat. 19:29; 22:31, 32; Luc. 18:30; Juan 11:25).
¿Chuqui miʼ pʌsbeñonla cheʼ bʌ Elías tsiʼ chaʼ chʼojyesʌbe i yalobil juntiquil viuda? (Qʼuele jiñi párrafo 10).
10. ¿Chuqui miʼ pʌs cheʼ tsaʼ chaʼ chʼojyesʌnti lac piʼʌlob ti wajali? (Qʼuele jiñi dibujo).
10 Jehová jiñʌch muʼ bʌ i yʌqʼueñonla laj cuxtʌlel i jiñʌch muʼ bʌ i mejlel i chaʼ aqʼuen i cuxtʌlel jiñi tsaʼix bʌ chʌmiyob. Tsiʼ yʌqʼue i pʼʌtʌlel jiñi xʼaltʼan Elías chaʼan miʼ chaʼ chʼojyesʌben i yalobil juntiquil viuda ti Sarepta (1 R. 17:21-23). Ti wiʼil, tiʼ coltaya Dios, jiñi xʼaltʼan Eliseo tsiʼ chaʼ chʼojyesʌbe i yalobil juntiquil xʼixic ti Sunem (2 R. 4:18-20, 34-37). Iliyi yicʼot jiñi yan tac bʌ chaʼ chʼojyel miʼ pʌs chaʼan Jehová añʌch i pʼʌtʌlel chaʼan miʼ chaʼ aqʼuen i cuxtʌlel jiñi tsaʼix bʌ chʌmiyob. I cheʼ bʌ Jesús tsajñi ila ti Lum tsiʼ pʌsʌ chaʼan jiñi i Tat tsiʼ yʌqʼue i pʼʌtʌlel jaʼel chaʼan miʼ chʼojyesan chʌmeñoʼ bʌ (Juan 11:23-25, 43, 44). Ili ora Jesús yaʼix an ti panchan i tsaʼ aqʼuenti tiʼ wenta «pejtelel chuqui an ti panchan yicʼot ti pañimil». Jin chaʼan, miʼ mejlel i mel chaʼan «pejtelel jiñi añoʼ bʌ ti mucoñibʌl» miʼ chaʼ cuxtʌyelob i miʼ tajob jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel (Mat. 28:18; Juan 5:25-29).
11. ¿Bajcheʼ miʼ coltañonla jiñi i tojol laj coltʌntel chaʼan mi lac chumtʌl tiʼ pejtelel ora?
11 ¿Chucoch Jehová tsiʼ yʌcʼʌ chaʼan jiñi cʼuxbibil bʌ i Yalobil pʼumpʼun jax miʼ chʌmel? Jesús tsiʼ yʌqʼue i jacʼbal cheʼ bʌ tsiʼ yʌlʌ: «Dios tsiʼ wen cʼuxbi jiñi lac piʼʌlob ti pañimil i tsiʼ yʌcʼʌ cojim bʌ i Yalobil chaʼan pejtelel muʼ bʌ i pʌs chaʼan miʼ ñop tiʼ tojlel maʼañic miʼ jisʌntel, miʼ taj i cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel» (Juan 3:16). Cheʼ bʌ tsiʼ yʌcʼʌ i yalobil bajcheʼ i tojol laj coltʌntel chaʼan miʼ ñusʌntel lac mul, Dios miʼ yʌcʼ chaʼan miʼ mejlel lac taj jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel (Mat. 20:28). Jiñi apóstol Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼan wen ñucʌch i cʼʌjñibal iliyi ti jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Dios cheʼ bʌ tsiʼ yʌlʌ: «Jiñi chʌmel tsaʼ tili tiʼ tojlel juntiquil wiñic, jiñi i chaʼ chʼojyesʌntel chʌmeñoʼ bʌ tilem tiʼ tojlel juntiquil wiñic jaʼel. Come, cheʼ bajcheʼ tiʼ tojlel Adán woliʼ laj chʌmelob, tiʼ tojlel Cristo jaʼel mi caj i laj tajob i cuxtʌlel» (1 Cor. 15:21, 22).
12. ¿Bajcheʼ mi caj i tsʼʌctesan Jehová jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan?
12 Jesús tsiʼ pʌsbe jiñi xcʌntʼañob chaʼan miʼ cʼajtiñob ti oración chaʼan miʼ tilel jiñi i Yumʌntel Dios yicʼot chaʼan miʼ mel chuqui yom i Tat ila ti Lum (Mat. 6:9, 10). Junchajp ochem bʌ ti jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Dios jiñʌch chaʼan jiñi lac piʼʌlob miʼ chumtʌlob tiʼ pejtelel ora ila ti Lum. Jin chaʼan, Jehová tsiʼ waʼchoco i Yalobil bajcheʼ Rey yaʼ tiʼ Yumʌntel i woli (yʌquel) i tempan tilel jiñi 144 mil chaʼan miʼ chaʼleñob tem eʼtel yicʼot Jesús chaʼan miʼ melob chuqui yom bʌ Dios (Apoc. 5:9, 10).
13. ¿Chuqui woliʼ mel Jehová ti ili ora, i chuqui yom maʼ mel jatet?
13 Ti ili ora, Jehová woliʼ tempan jiñi «yonlel lac piʼʌlob» i woliʼ cʌntesañob chaʼan miʼ yʌcʼob i bʌ tiʼ wenta jiñi i Yumʌntel (Apoc. 7:9, 10; Sant. 2:8). Anquese ili pañimil (mulawil) tʼoxol tiʼ caj jiñi tsʼaʼleya yicʼot guerra tac, jiñi ochemoʼ bʌ tiʼ tejclum Dios woliʼ chaʼleñob wersa chaʼan miʼ cʌyob tsʼaʼleya. Lajal bajcheʼ woliʼ sujtesañob jiñi i yespada ti azadón (Miq. 4:3). Maʼañic miʼ chaʼleñob guerra, baqui miʼ chʌmelob cabʌl lac piʼʌlob, woliʼ coltañob jiñi lac piʼʌlob chaʼan miʼ tajob «jiñi i sujm bʌ cuxtʌlel» cheʼ bʌ miʼ cʌntesañob tiʼ tojlel jiñi i sujm bʌ Dios yicʼot jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan (1 Tim. 6:19). Tajol miʼ tajob i tsʼaʼlentel tiʼ familia o miʼ tajob wocol tiʼ caj taqʼuin come miʼ coltañob jiñi i Yumʌntel Dios, pero Jehová miʼ yʌqʼueñob jiñi i cʼʌjñibal bʌ i chaʼañob (Mat. 6:25, 30-33; Luc. 18:29, 30). Pejtelel iliyi miʼ pʌsbeñonla chaʼan i sujmʌch jiñi i Yumʌntel Dios yicʼot chaʼan mi caj i bej chaʼlen eʼtel chaʼan miʼ tsʼʌctiyel jiñi ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Dios.
WEN UTSʼATAX CHUQUI WOLI LAC PIJTAN
14, 15. ¿Bajcheʼ mi caj i tsʼʌctiyel jiñi albil bʌ i chaʼan Jehová chaʼan jiñi chʌmel?
14 Jesús wolix i chaʼlen yumʌntel yaʼ ti panchan bajcheʼ Rey chaʼan jiñi i Yumʌntel Dios i mi caj i tsʼʌctesan pejtelel jiñi albil bʌ i chaʼan Jehová (2 Cor. 1:20). Cʼʌlʌl ti 1914 wolix i mʌlben (jotben) jiñi i contrajob (Sal. 110:1, 2). Tsʼitaʼ jax yom chaʼan Jesús yicʼot jiñi 144 mil miʼ junyajl mʌlob yicʼot miʼ jisañob jiñi jontoloʼ bʌ (mañajoʼ bʌ) (Apoc. 6:2).
15 Ti jiñi Mil jab, Jesús mi caj i chaʼ chʼojyesan jiñi tsaʼix bʌ chʌmiyob i mi caj i coltan pejtelel jiñi lac piʼʌlob muʼ bʌ i jacʼob tʼan chaʼan miʼ sujtelob ti toj. Cheʼ jiñi ti jiñi cojix bʌ prueba, jiñi tojoʼ bʌ tiʼ wut Dios «mi caj i yʌqʼuentelob jini pañimil [...]. Mi caj i yajñelob tiʼ pejtelel ora» (Sal. 37:10, 11, 29). «I jiñi cojix bʌ laj contra, jiñi chʌmel, mi caj i jisʌntel» (1 Cor. 15:26). ¡Wen utsʼatax miʼ cajel!
16. ¿Chuqui jiñi ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal miʼ ñijcañonla lac melben i yeʼtel Jehová?
16 Cheʼ bajcheʼ tsaʼix laj qʼuele, jiñi lac pijtaya chaʼan mi lac chumtʌl tiʼ pejtelel ora chucul tiʼ Tʼan Dios. Ili pijtaya miʼ coltañonla chaʼan chʌn xucʼul mi la cajñel ti ili cojix tac bʌ qʼuin wen wocol jax bʌ. Pero mi la com la cʌqʼuen i tijicñʌyel Jehová yom chʌn xucʼulonla tiʼ tojlel yicʼot tiʼ tojlel Jesús, mach chaʼañic jach la com lac taj laj coltʌntel, chaʼañʌch mi laj cʼuxbiñob tiʼ pejtelel lac pusicʼal (2 Cor. 5:14, 15). Ili cʼuxbiya jiñʌch muʼ bʌ i ñijcañonla chaʼan mi lac lajin yicʼot chaʼan mi la cʌcʼ ti cʌjñel jiñi lac pijtaya (Rom. 10:13-15). Jehová mi caj i ñumen mulan sujtel ti la camigo tiʼ pejtelel ora mi mucʼʌch lac chaʼlen wersa chaʼan mi lac pʌs la cutslel yicʼot mach joñoñic jachla mi lac bajñel ñaʼtan lac bʌ (Heb. 13:16).
17. ¿Chuqui an ti lac wenta jujuntiquilonla? (Mateo 7:13, 14).
17 Ixcu joñonla, ¿muʼ ba caj lac chumtʌl tiʼ pejtelel ora? Jehová miʼ yʌqʼueñonla jiñi pijtaya, pero joñonla yom mi lac chaʼlen wersa chaʼan maʼañic mi lac choc loqʼuel lac bʌ ti jiñi bij muʼ bʌ i pʌyonla majlel lac taj laj cuxtʌlel (pejcan Mateo 7:13, 14). Pero, ¿bajcheʼ yilal mi caj lac chumtʌl cheʼ bʌ mi lac taj jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel? Jiñi mi caj laj qʼuel ti jiñi yambʌ estudio.
CʼAY 141 Jiñi cuxtʌlel: Wen ñuc bʌ majtañʌl
a ¿A womix ba chumtʌl tiʼ pejtelel ora? Jehová an i yʌcʼʌ i tʼan chaʼan ti jumpʼejl bʌ qʼuin maʼañix mi caj lac chʌn bʌcʼñan chʌmel. Ti ili estudio, mi caj laj qʼuel chucoch mucʼʌch i mejlel lac wen ñop chaʼan Jehová mucʼʌch caj i tsʼʌctesan i tʼan.
b Qʼuele jiñi recuadro «Jiñi tʼan ‹tiʼ pejtelel ora› yaʼ ti Biblia».
c MUʼ BɅ I PɅS JIÑI FOTO: Juntiquil hermano ñoxix bʌ woliʼ ñaʼtan chuqui tac yom i mel cheʼ bʌ miʼ taj jiñi cuxtʌlel mach bʌ añic miʼ jilel.