UJTEM BɅ TIʼ TOJLEL
Tijicñayon come an chuqui aqʼuebil c chaʼan yambʌlob
CHEʼ bʌ 12 jaxto c jabilel, tsaʼ j qʼuele chaʼan an chuqui miʼ mejlel cʌqʼuen jiñi wiñicob xʼixicob (quixtañujob). Juntiquil hermano tsiʼ cʼajtibeyon ti jumpʼejl colem tempa bʌ mi com loqʼuel ti subtʼan quicʼot. Tsaʼ c sube chaʼan comʌch, anquese maʼañic baʼ ora loqʼuemon ti subtʼan. Cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyon lon ti territorio, tsiʼ yʌqʼueyon chaʼpʼejl uxpʼejl folleto muʼ bʌ i taj ti tʼan i Yumʌntel Dios. Tsiʼ subeyon chaʼan mic chaʼlen subtʼan tiʼ junwejlel jiñi calle, i jin tsiʼ chaʼle subtʼan ti yambʌ junwejl. Tsaʼ cajiyon ti subtʼan anquese wen an c bʌqʼuen. Pero tijicña tsaʼ cubi cheʼ ti ora tsaʼ c pucu jiñi folleto tac. Tiʼ sujm, añʌch chuqui yom bʌ mi cʌqʼuen cabʌl quixtañu.
Tsaʼ quila pañimil (chʼocʼayon) ti 1923 yaʼ ti tejclum Chatham, ti Kent (Inglaterra). Cheʼ bʌ tsaʼix ujti jiñi Primera Guerra Mundial, cabʌl tsiʼ ñaʼtayob chaʼan muqʼuix caj i luʼ tojʼan. Pero an tsaʼ bʌ michʼayob come mach cheʼic tsaʼ ujti. Cheʼʌch tsiʼ yubiyob i bʌ jaʼel jiñi c tatob. Tsaʼ michʼayob cheʼ bʌ tsiʼ qʼueleyob chaʼan jiñi xmotomajob yaʼ ti ñopbalʌl bautista cojach yomob ñuc bʌ i yeʼtel yaʼ ti Iglesia. Cheʼ bʌ 9 jaxto c jabilel, jiñi c mamá tsiʼ teche i tempan i bʌ yicʼot jiñi Asociación Internacional de Estudiantes de la Biblia. Jiñi i tempa bʌ job miʼ subeñob bajcheʼ «clase». Juntiquil hermana tsiʼ cʼʌñʌ jiñi Biblia yicʼot jiñi libro El Arpa de Dios chaʼan miʼ cʌntesañon yicʼot yambʌ alpʼeñelob. Tsaʼ c wen mulaj tsaʼ bʌ j cʌñʌ.
TSAʼ J CɅÑɅ TIʼ TOJLEL AÑOBIX BɅ I JABILEL
Cheʼ bʌ xcolelon to, tsaʼ c wen mulaj c tsictesan jiñi pijtaya am bʌ ti Biblia. Ti bele ora tsaʼ c bajñel chaʼle subtʼan. Pero cabʌl chuqui tsaʼ j cʌñʌ cheʼ tsaʼ c chaʼle subtʼan yicʼot yambʌ hermanojob. Jumpʼejl ejemplo, ti jumpʼejl bʌ qʼuin tsaʼ majliyon ti subtʼan ti bicicleta yicʼot juntiquil hermano añix bʌ i jabilel. Cheʼ bʌ tsaʼ lon c ñusa juntiquil xmotomaj, tsaʼ j cʌlʌ: «Ix majlel juncojt chivo». Jiñi hermano tsaʼ waʼle i tsaʼ buchleyon lon ti jumbʌjn teʼ. Cheʼ jiñi tsiʼ cʼajtibeyon: «¿Majqui tsiʼ subeyet chaʼan jatet yom maʼ ñaʼtan majqui jiñi cheʼ bʌ bajcheʼ chivo? Yom tijicñayonla cheʼ mi lac sub jiñi wen tʼan i laʼ laj cʌyben tiʼ wenta Jehová jiñi quixtañujob». Ti jiñi bʌ ora, tsaʼ j cʌñʌ chaʼan ñumen tijicñayonla cheʼ mi la cʌcʼ i mach jiñic cheʼ mi lac chʼʌm (Mateo 25:31-33; Hechos 20:35).
Yambʌ hermano añix bʌ i jabilel tsiʼ cʌntesayon chaʼan an i tajol yom la cujil pijt yicʼot i cuchol chuqui jach an chaʼan mi lac taj lac tijicñʌyel cheʼ mi la cʌcʼ. Jiñi i yijñam miʼ tsʼaʼlen jiñi i testigojob Jehová. Ti jumpʼejl bʌ qʼuin, tsiʼ pʌyʌyon majlel ti uchʼel tiʼ yotot. Wen michʼ jiñi i yijñam come tsaʼ loqʼui ti subtʼan i tsaʼ caji i chocbeñon lojon alʌ caja tac chaʼan té. Jiñi hermano wen tseʼtseʼña tsaʼ caji i tempan jiñi caja tac, i maʼañic tsaʼ michʼa. Cheʼ ñumeñix cabʌl jab, tsiʼ qʼuelbe i wenlel cheʼ tsiʼ cuchu come jiñi i yijñam tsaʼ sujti tiʼ testigo Jehová.
Cheʼ ti septiembre i chaʼan 1939, Gran Bretaña tsaʼ caji i contrajin Alemania, 16 c jabilel ti jiñi bʌ ora. Tsaʼ c chʼʌmʌ jaʼ quicʼot c mamá cheʼ ti marzo i chaʼan 1940 yaʼ ti tejclum Dover, i cheʼ ti junio, cheʼ bʌ yaʼañon tiʼ tiʼ cotot tsaʼ c taja j qʼuel bajcheʼ woliʼ ñumel cabʌl soldado ti colem carro tac. Jiñobʌch maʼañic bʌ tsaʼ chʌmiyob yaʼ ti guerra tsaʼ bʌ ujti yaʼ ti Dunkerque. Wen chʼijiyemob i maʼañobic i pijtaya yilal. Tsaʼ c mulaj c subeñob chaʼan bʌ i Yumʌntel Dios chaʼan miʼ tajob i pijtaya. Ti jiñi jabil, Alemania tsaʼ caji i chocben bomba jiñi Gran Bretaña. Ti jujumpʼejl acʼʌlel, jiñi muʼ bʌ i chocob bomba welecña miʼ ñumelob yaʼ baqui chumulon lojon. Tsaʼ lon c wen chaʼle bʌqʼuen cheʼ mi lon cubin bajcheʼ miʼ yajlel jiñi bomba. Tiʼ yijcʼʌlel, tsaʼ c taja lon j qʼuel bajcheʼ tsaʼ jisʌnti otot tac. Iliyi tsiʼ coltayon c wen ñop chaʼan yaʼ jach an c pijtaya tiʼ Yumʌntel Dios.
TSAʼ CAJI CɅCʼ C BɅ TI SUBTʼAN
Cheʼ ti 1941 tsaʼ cajiyon ti subtʼan tiʼ pejtelel ora. Cheʼʌch tsaʼ c teche c mel muʼ bʌ i yʌqʼueñon c tijicñʌyel. Tsaʼ c chaʼle eʼtel ti jumpʼejl fábrica baqui miʼ mejlel barco tac yaʼ ti Chatham. Cabʌl tsaʼ bʌ i mulayob jiñi eʼtel. Pero cujil chaʼan mach yomic miʼ yotsañob i bʌ ti guerra jiñi i wiñicob Dios. Cheʼ bʌ ti 1941, tsaʼ cʼoti lon c ñaʼtan chaʼan mach weñic cheʼ mi lon c chaʼlen coltaya tiʼ melol juloñib (Juan 18:36). Tsaʼ j cʌyʌ jiñi queʼtel yaʼ baqui miʼ mejlel submarino tac i tsaʼ cajiyon ti subtʼan tiʼ pejtelel ora. Tsaʼ ñaxan chojquiyon majlel ti Cirencester, jumpʼejl utsʼatax bʌ tejclum am bʌ yaʼ ti Cotswolds.
Cheʼ bʌ 18 c jabilel, tsaʼ otsʌntiyon 9 uw ti cárcel come maʼañic tsaʼ c jacʼʌ ochel bajcheʼ soldado. Wen chʼijiyem tsaʼ cubi cheʼ bʌ tsiʼ ñupʼuyoñob i cheʼ c bajñel jach tsaʼ cʌleyon. Pero jiñi policíajob yicʼot jiñi yambʌ xcʌjchelob ti ora tsiʼ cʼajtibeyoñob chucoch tsaʼ ñujpʼiyon. Wen tijicña tsaʼ cubi cheʼ tsaʼ mejli c subeñob ñopol bʌ c chaʼan.
Cheʼ bʌ tsaʼix loqʼuiyon ti cárcel, cabʌl baqui tsaʼ c chaʼle subtʼan yaʼ ti Kent quicʼot jiñi hermano Leonard Smith, yaʼ bʌ chʼoyol jaʼel.a Ti jiñi bʌ ora, jiñi nazijob tsaʼ caji i chocob bomba yaʼ ti Londres. Jiñi avión tac yaʼ miʼ ñumel yaʼ ti Kent. Cʼʌlʌl cheʼ ti 1944, ñumen ti 1,000 bomba tsaʼ yajli yaʼi. Jiñi bomba yaʼʌch miʼ tilel ti avión tac maʼañic bʌ majqui miʼ ñijcan. Cheʼ bʌ mi lon cubin chaʼan miʼ yʌjpel jiñi avión, c ñaʼtayix lon chaʼan mi caj i yajlel i mi caj i tojmel. Wen an lon c bʌqʼuen. Ti jiñi bʌ ora mi lon cʌqʼuen estudio jumpʼejl xñujpuñel yicʼot uxtiquil i yalobilob. An i tajol mi lon c buchtʌl tiʼ yebal jumpʼejl mesa melbil bʌ ti fierro chaʼan maʼañic chuqui mi lon c chaʼlen. Ti wiʼil, tiʼ pejtelel jiñi familia tsiʼ chʼʌmʌ jaʼ.
TSAʼ C CHAʼLE SUBTʼAN TI YAN TAC BɅ PAÍS
Woli c sub jumpʼejl colem tempa bʌ cheʼ bʌ yaʼañon bajcheʼ precursor ti Irlanda.
Cheʼ tsaʼix ñumi jiñi guerra, tsaʼ majliyon chaʼpʼejl jab bajcheʼ precursor ti Irlanda. Ti jujumpʼejl otot tsaʼ ñumi j cʼajtin lon baqui mi lon j cʌytʌl yicʼot mic sub lojon chaʼan misionerojon lon. Tsaʼ lon cʌcʼʌ jiñi revista tac ti calle. Pero mach lajalic Irlanda bajcheʼ Inglaterra. Cabʌl majqui tsiʼ ñaʼta chaʼan maʼañic majqui mi caj i jacʼ jiñi wen tʼan ti jumpʼejl país baqui wen católicojob. Cheʼ bʌ juntiquil wiñic tsiʼ yʌlʌ chaʼan an chuqui mi caj i tumbeñon lojon, tsajñi c suben jiñi policía, pero tsiʼ jacʼʌ: «¿Chuqui a wom tsaʼ wʌlʌ?». Jiñi xmotomajob miʼ wen qʼuejlelob ti ñuc. Mi an majqui miʼ chʼʌm jiñi lon c libro, miʼ chilbentel i yeʼtel. Jin chaʼan tsaʼ loqʼuiyon lojon baqui chumulon lojon.
Ti wiʼil, tsaʼ j qʼuele lojon chaʼan cheʼ tsijib cʼotel mucʼon lon, ñumen wen cheʼ ñaxan mi lon c chaʼlen subtʼan baqui mach i cʌñʌyoñic lojon jiñi xmotomajob. Jin chaʼan, ñaxan mic julaʼtan lojon jiñi ñajt bʌ chumulob. Ti wiʼil, jiñix jiñi lʌcʼʌl bʌ chumulob. Yaʼ ti tejclum Kilkenny, an juntiquil xcolel muʼ bʌ cʌqʼuen lojon estudio uxyajl ti jumpʼejl semana. Anquese an muʼ bʌ i tempañob i bʌ chaʼan miʼ bʌcʼtesañon lojon, cheʼʌch mi lon c chaʼlen estudio. Tsaʼ c mulaj c chʼʌm cʌntesʌntel chaʼan misionero come mic wen mulan c pʌs i chaʼan bʌ Biblia. Tsaʼ c butʼu jiñi solicitud chaʼan mic majlel ti Cʌntesʌntel loqʼuem bʌ ti Biblia i chaʼan Galaad de la Watchtower.
Jiñi barco Sibia tsaʼ sujti ti lon cotot cheʼ ti 1948 cʼʌlʌl ti 1953.
Jiñi cʌntesʌntel tsaʼ ujti ti Nueva York i joʼpʼejl uw tsaʼ jalʼa. Cheʼ bʌ tsaʼ ujti, tsaʼ chojquiyon majlel yicʼot yambʌ uxtiquil yaʼ ti alʌ isla tac am bʌ ti mar Caribe. Ti noviembre cheʼ ti 1948, tsaʼ loqʼuiyon lojon yaʼ ti Nueva York ti jumpʼejl barco 18 metro bʌ i tamlel i cʼabaʼ Sibia. Wen tijicña tsaʼ cubi c bʌ come maʼañic baʼ ora xʌmbil c chaʼan ti barco. Juntiquil c piʼʌl i cʼabaʼ Gust Maki wen yujil i ñijcʌntel barco. Tsiʼ subeyon lojon bajcheʼ miʼ ñijcʌntel, bajcheʼ yom miʼ tijchʼel letsel i pislel, bajcheʼ miʼ cʼʌjñel jiñi brújula yicʼot chuqui yom miʼ mejlel cheʼ wen an icʼ. Gust jumpʼejl uw tsiʼ ñijca jiñi barco cʼʌlʌl cheʼ tsaʼ cʼotiyon lojon yaʼ ti Bahamas, anquese tsaʼ lon c ñusa tsʌts bʌ icʼ jaʼal.
PUCULA YAʼ TI ISLA TAC
Tsaʼ lon c ñaxan chaʼle subtʼan chaʼpʼejl uxpʼejl uw yaʼ ti alʌ isla tac ti Bahamas, cheʼ jiñi tsaʼ majliyon lojon yaʼ ti isla tac i chaʼan Sotavento yicʼot Barlovento. Jiñi isla tac miʼ tichʼ i bʌ cheʼ bʌ 800 kilómetro yaʼ ti islas Vírgenes yicʼot Trinidad. Tsaʼ c chaʼle lon subtʼan joʼpʼejl jab ti isla tac baqui maʼañic Testigojob. An i tajol cabʌl semana miʼ ñumel cheʼ maʼañic miʼ mejlel lon c choc majlel o c chʼʌm lojon correo tac. Pero tijicñayon lon cheʼ tsaʼ lon c subu i chaʼan bʌ Jehová (Jeremías 31:10).
Ti lon c chʌnticlel bajcheʼ misionero yaʼ ti Sibia (ti a tsʼej cʼʌlʌl ti a ñoj): Ron Parkin, Dick Ryde, Gust Maki yicʼot Stanley Carter.
Cheʼ mi lon j cʼotel ti jumpʼejl isla, jiñi xchumtʌlob miʼ tajob i tijicñʌyel yicʼot miʼ tempañob i bʌ yaʼ tiʼ tiʼ jaʼ. An maʼañic bʌ wis qʼuelbil i chaʼañob jumpʼejl barco o juntiquil sʌc bʌ wiñic bajcheʼ joñon lon. Wen utsob yicʼot yujilob muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia. An muʼ bʌ i yʌqʼueñon lojon chʌy, aguacate yicʼot cacahuate. Anquese mach wen colemic jiñi lon c barco, pero yaʼʌch mi lon c mel i bʌl lon c ñʌcʼ, mic wʌyel lojon yicʼot mic chaʼlen lon wutsʼoñel.
Mic jubel lojon yaʼ ti barco i jumpʼejl qʼuin mic chaʼlen lojon subtʼan. Mic sub lojon chaʼan mi caj i yʌjqʼuel jumpʼejl discurso loqʼuem bʌ ti Biblia. Cheʼ acʼʌlelix, mic jatsʼ lojon i campanajlel jiñi barco. Utsʼatax cheʼ miʼ cajelob ti cʼotel. Jiñi ñichim tac lajal bajcheʼ tsʼʌyʌcña bʌ ecʼ tac cheʼ yaʼ jubelob tilel tiʼ tiʼ jaʼ. An i tajol cheʼ bʌ 100 miʼ cʼotelob yicʼot wen acʼʌlelix miʼ cʌyob i mel cʼajtiya tac. Mic tsʼijbun lojon cʼay tac chaʼan bʌ jiñi Yumʌntel chaʼan mi cʌqʼueñob lojon, come miʼ wen mulañob cʼay. Ti lon c chʌnticlel mic ñop lojon cʼay ti wen. Ti wiʼil, jiñi lac piʼʌlob miʼ techob cʼay yicʼoton lojon, i wen utsʼatax miʼ loqʼuelob i cʼay. ¡Wen utsʼatax tsaʼ lon c ñusa!
Cheʼ mi cujtel lojon ti acʼ estudio, an muʼ bʌ i majlel yicʼoton lojon ti acʼ estudio chaʼan miʼ bej cʌñob. Cheʼ ñumeñix chaʼpʼejl uxpʼejl semana, muqʼuix c chaʼ sujtel lojon ti otot. Pero jiñi tsaʼ bʌ i ñumen mulayob, mic suben lojon chaʼan miʼ bej julaʼtan yambʌlob jinto mic chaʼ cʼotel lojon. Wen tijicña mi cubin lon cheʼ mucʼʌch i melob.
Ili ora, cabʌlix quixtañu miʼ cʼotel ti julaʼ yaʼ ti isla tac. Pero maʼañic majqui miʼ wen cʼotel ti jiñi bʌ ora. Cojach an joyol tac bʌ jaʼ wen yʌx bʌ, utsʼatax bʌ i tiʼ tac jaʼ yicʼot palmera tac. Lʌcʼʌ tiʼ pejtelel ora ti acʼʌlel mi lon c chaʼlen xʌmbal chaʼan mi lon c majlel ti yambʌ isla. Yaʼ tiʼ tʼejl lon c barco miʼ cʼotel ti alas jiñi delfín tac. Cojach miʼ sub i bʌ jiñi barco mi cubin lon. I yʌxñal jiñi uw lajal bajcheʼ jumpʼejl bij melbil bʌ ti plata cʼʌn leman bʌ miʼ pʌs i bʌ.
Cheʼ añix joʼpʼejl jab j cajel lon ti subtʼan ti isla tac, tsaʼ majli lon c mʌn yambʌ barco motor bʌ miʼ cʼʌn yaʼ ti Puerto Rico. Cheʼ bʌ tsaʼ cʼotiyon lon, tsaʼ j cʌñʌ juntiquil wen utsʼatax bʌ misionera i cʼabaʼ Maxine Boyd... ¡tsaʼ c wen mulaj! Cʼʌlʌl cheʼ bʌ alʌ xchʼoc to, wen chʼejl tsiʼ chaʼle subtʼan. Tsajñi bajcheʼ misionera ti República Dominicana cʼʌlʌl ti 1950, pero jiñi añoʼ bʌ i yeʼtel católicojoʼ bʌ tsiʼ chocoyob loqʼuel yaʼ ti país ti jiñi bʌ jabil. Tsaʼ subentiyon chaʼan jumpʼejl jach uw mic mejlel ti ajñel ti Puerto Rico come ñumel jach mucʼon yaʼi. Ti wiʼil, yom mic chaʼ sujtel yaʼ ti isla tac baqui cʼotemon. Jin chaʼan tsaʼ cʌlʌ tic pusicʼal: «Ronald, mi a wom jiñi xchʼoqui, yom maʼ pejcan ti ora». Uxpʼejl semana cheʼ jiñi, tsaʼ j cʼajtibe chaʼan miʼ ñujpuñel yicʼoton, i ti 6 semana tsaʼ ñujpuñiyon lojon. Tsaʼ subentiyon lon ajñel bajcheʼ misionero yaʼ ti Puerto Rico. Jin chaʼan, maʼañix tsaʼ c xʌñʌ jiñi tsijib barco.
Tsaʼ ochiyon bajcheʼ superintendente i chaʼan circuito cheʼ ti 1956. Tsaʼ c wen mulaj lon c julaʼtan jiñi hermanojob. An cabʌl pʼumpʼuñoʼ bʌ. Jumpʼejl ejemplo, yaʼ ti alʌ tejclum i cʼabaʼ Potala Pastillo an chaʼpʼejl familia cabʌl bʌ i yalobilob. Tsaʼ c ñʌntesa c bʌ chaʼan mic wusbeñob música ti flauta. Ti jumpʼejl bʌ qʼuin, tsaʼ j cʼajtibe juntiquil alʌ xchʼoc i cʼabaʼ Hilda mi yom subtʼan quicʼot lon. Tsiʼ yʌlʌ: «Comʌch, pero maʼañic mic mejlel come maʼañic c warach». Tsaʼ c mʌmbe lon i warach i tsaʼ majli ti subtʼan quicʼot lon. Cheʼ ñumeñix cabʌl jabil, tsaʼ majliyon quicʼot quijñam ti Brooklyn, cheʼ ti 1972. Cheʼ yaʼix añon lon, tsaʼ tili i pejcañon lon juntiquil hermana maxto bʌ jalic tsajñi ti Galaad. Majlelix mucʼ ti Ecuador, yaʼ baqui tsaʼ chojqui majlel. Tsiʼ subeyon lon: «Maʼañix cʼajal laʼ chaʼan majquiyon, ¿ñomach? Joñon jiñi alʌ xchʼoc maʼañic bʌ i warach chʼoyol bʌ ti Pastillo». ¡Jiñʌch jiñi Hilda! Tsaʼ c wen ubi lon c tijicñʌyel i tsaʼ c chaʼle lon uqʼuel.
Cheʼ ti 1960, tsaʼ cajiyon lon ti eʼtel yaʼ ti sucursal i chaʼan Puerto Rico, am bʌ ti jumpʼejl alʌ otot yaʼ ti barrio Santurce (San Juan). Ti ñaxan, c bajñel jach quicʼot jiñi hermano Lennart Johnson tsaʼ caji lon c mel jiñi eʼtel. Jiñi hermano yicʼot i yijñam jiñʌch ñaxam bʌ i testigojob Jehová yaʼ ti República Dominicana. Tsaʼ majliyob ti Puerto Rico cheʼ ti 1957. Maxine miʼ chocben majlel revista tac jiñi cʼajtibil bʌ i chaʼañob. Ñumen ti 1,000 revista miʼ choc majlel ti jujumpʼejl semana. Tsiʼ wen mulaj ili troñel come tsiʼ ñaʼta chaʼan jiñi quixtañujob woliʼ cʌñob Jehová.
Mic wen mulan eʼtel ti Betel come cheʼʌch miʼ mejlel j cʼʌn c pʼʌtʌlel tiʼ melol i yeʼtel Jehová. Pero an i tajol wocolʌch. Jumpʼejl ejemplo, ti jiñi colem tempa bʌ internacional bʌ tsaʼ bʌ ñaxan mejli yaʼ ti Puerto Rico cheʼ ti 1967, cabʌl chuqui tsaʼ c chajpa. Cʌlʌx jax queʼtel tsaʼ cubi. Ti jiñi bʌ ora, tsaʼ cʼoti ti Puerto Rico jiñi hermano Nathan Knorr. Jiñʌch muʼ bʌ i qʼuel jiñi i testigojob Jehová ti jiñi bʌ ora. Jiñi hermano Knorr tsiʼ ñaʼta chaʼan maʼañic tsaʼ c chajpa bajcheʼ miʼ cʼotel jiñi misionerojob muʼ bʌ caj i cʼotelob ti julaʼ, anquese tsaʼʌch c mele. Tsiʼ yʌqʼueyon tsʌts bʌ ticʼojel yicʼot tsiʼ subeyon chaʼan tsaʼ cʌqʼue i chʼijiyemlel. Maʼañic chuqui tsaʼ c mulaj c suben, pero mach weñic tsaʼ cubi bajcheʼ tsiʼ mele i tsaʼ jumucʼ michʼayon. Pero cheʼ bʌ tsaʼ c chaʼ taja j qʼuel ti wiʼil, tsiʼ pʌyʌyon quicʼot quijñam chaʼan mic majlel lon ti uchʼel tiʼ cuarto.
Yaʼ ti Inglaterra tsaʼ c wen julaʼta lon jiñi c familia. Cheʼ bʌ tsaʼ c jacʼʌ quicʼot c mamá jiñi i sujmlel am bʌ ti Biblia, jiñi c papá maʼañic tsiʼ jacʼʌ. Pero jiñi c mamá miʼ pʌyob ti otot jiñi hermanojob añoʼ bʌ ti Betel cheʼ bʌ miʼ cʼotelob ti julaʼ. Jiñi c papá tsiʼ qʼuele chaʼan jiñi hermanojob wen añob i pecʼlel. Mach wis lajalobic bajcheʼ jiñi xmotomajob maʼañic bʌ tsiʼ mulaj chuqui tsiʼ meleyob. Ti wiʼil, tsiʼ chaʼle chʼʌmjaʼ cheʼ ti 1962.
Quicʼot Maxine yaʼ ti Puerto Rico cheʼ maxto jalic lon c ñujpuñel yicʼot cheʼ tsaʼ tsʼʌctiyi 50 jab lon c ñujpuñel ti 2003.
Jiñi quijñam tsaʼ chʌmi cheʼ ti 2011. Comix j qʼuel chaʼan miʼ chaʼ tejchel. Miʼ yʌqʼueñon c tijicñʌyel cheʼ mic ñaʼtan jiñi. Ti jiñi 58 jab tsaʼ bʌ ajñi quicʼot, tsaʼ j qʼuele lon bajcheʼ tsaʼ cʼoti ti 26,000 i testigojob Jehová yaʼ ti Puerto Rico, cheʼ bʌ ti ñaxan cojach añob 650. Cheʼ ti 2013, jiñi sucursal i chaʼan Puerto Rico tsaʼ tempʌnti yicʼot i chaʼan Estados Unidos. Tsiʼ pʌyʌyoñob majlel ti eʼtel yaʼ ti Wallkill (Nueva York). Wen xpuertorriqueño tsaʼ cubi c bʌ come tsaʼ ajñiyon 60 jab ti isla, lajal bajcheʼ jiñi xpequejc wen cʌmbil bʌ yaʼ ti isla muʼ bʌ i chaʼlen cʼay «¡coquí, coquí!». Tijicña tsaʼ c ñusa yaʼ ti Puerto Rico, pero tsaʼ j cʌyʌ come tsaʼ aqʼuentiyon yambʌ queʼtel.
«DIOS MIʼ CʼUXBIN JINI MUʼ BɅ I YɅCʼ TIʼ TIJICÑɅYEL»
Muʼto c bej mulan c melben i yeʼtel Dios yaʼ ti Betel. Ñumeñix ti 90 c jabilel, i an queʼtel chaʼan mic ñuqʼuesʌbeñob i pusicʼal jiñi añoʼ bʌ ti Betel. Cʼʌlʌl cheʼ tsaʼ juliyon ti Wallkill, coltʌbilix c chaʼan ñumen ti 600 hermanojob yicʼot hermanajob. An muʼ bʌ i tilel i subeñoñob i wocol añoʼ bʌ tiʼ familia o i bajñel wocolob. An muʼ bʌ i cʼajtibeñoñob ticʼojel tac chaʼan wen miʼ ñusañob ti Betel. An muʼ bʌ i cʼajtiñob ticʼojel tac come tsijib xñujpuñelob to o chaʼan tsaʼix loqʼuiyob ti Betel bajcheʼ precursor. Mic ñʌchʼtan tiʼ pejtelel yomoʼ bʌ tʼan quicʼot. Cheʼ bʌ mucʼʌch i mejlel, mic subeñob: «‹Dios miʼ cʼuxbin jini muʼ bʌ i yʌcʼ tiʼ tijicñʌyel›. Jin chaʼan yom tijicñayet ti a weʼtel come i chaʼañʌch Jehová» (2 Corintios 9:7).
Chaʼan tijicña mi la cajñel ti Betel o baqui jach añonla, yom mi lac ñaʼtan chucoch i cʼʌjñibal jiñi woli bʌ lac mel. Tiʼ pejtelel jiñi eʼtel muʼ bʌ lac mel ti Betel chʼujulʌch. Cheʼ mi lac mel jiñi eʼtel, mi laj coltan jiñi «xucʼul bʌ xʼeʼtel am bʌ cabʌl i ñaʼtʌbal» chaʼan miʼ yʌqʼuen chʼujul bʌ bʌlñʌcʼʌl jiñi hermanojob tiʼ petol pañimil (Mateo 24:45). Miʼ mejlel la cʌqʼuen i ñuclel Jehová baqui jach woli lac melben i yeʼtel. Yom tijicñayonla cheʼ mi lac mel muʼ bʌ i cʼajtibeñonla, come «Dios miʼ cʼuxbin jini muʼ bʌ i yʌcʼ tiʼ tijicñʌyel».
a Jiñi ujtem bʌ tiʼ tojlel Leonard Smith tsaʼ loqʼui yaʼ ti La Atalaya 15 i chaʼan abril, 2012.