¿Woli baʼ cʌlʌx jap lembal?
An lac piʼʌlob muʼ bʌ i ñumen japob lembal cheʼ bʌ estresadojob, i bajñel miʼ yubiñob i bʌ o cheʼ bʌ maʼañic miʼ tajob chuqui yom miʼ melob. ¿Ixcu jatet? ¿Wolix baʼ ñumen jap lembal? ¿Chuqui miʼ mejlel a mel chaʼan pʼisbil jach maʼ jap yicʼot chaʼan maʼañic maʼ ñʌmtesan a bʌ ti lembal? Ilayi mi caj a taj wen tac bʌ ticʼojel muʼ bʌ mejlel i coltañet.
¿Chuqui yom i yʌl cheʼ pʼisbil jach mi lac jap?
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Mach a piʼlen majlel jini xjap vinojob» (Proverbios 23:20).
Ñaʼtan iliyi: Jiñi Biblia maʼañic miʼ yʌl chaʼan mach mejlic lac jap lembal (Eclesiastés 9:7). Pero mucʼʌch i yʌl chaʼan mach lajalic cheʼ bʌ an majqui pʼisbil jach miʼ jap, miʼ cʌlʌx jap yicʼot miʼ yʌqʼuesan i bʌ (Lucas 21:34; Efesios 5:18; Tito 2:3). Anquese maʼañic mi lac yʌqʼuesan lac bʌ, cheʼ bʌ cʌlʌxix mi lac jap miʼ mejlel i cʼamʼesañonla yicʼot i ticʼlan bajcheʼ an la quicʼot laj cʌñʌyoʼ bʌ i miʼ mejlel i yʌcʼ chaʼan mach weñic chuqui mi lac yajcan lac mel (Proverbios 23:29, 30).
Cabʌl expertojob miʼ tʼoxob ti chaʼchajp cheʼ bʌ mi caj i qʼuelob baqui mach wen añic i wocolel cheʼ bʌ mi jajpel lembal yicʼot baqui ñumen añix i wocolel. ¿Bajcheʼ miʼ qʼuelob? Miʼ qʼuelob jaypʼis mi jap juntiquil lac piʼʌl ti jujumpʼejl qʼuin yicʼot jaypʼejl qʼuin miʼ jap ti jujumpʼejl semana.a Pero jujuntiquil lac piʼʌl mach junlajalic bajcheʼ miʼ yubiñob i bʌ cheʼ bʌ miʼ japob lembal, i an i tajol ñumen wen cheʼ bʌ maʼañic miʼ japob. Jiñi Organización Mundial de la Salud miʼ yʌl iliyi:
An i tajol ñumeñix ti pʼis cheʼ jumpʼej o chaʼpʼejl jach mi lac jap:
Cheʼ bʌ woli a ñijcan a carro o jumpʼejl máquina.
Mi embarazadajet o woliyet ti tsuʼsa.
Mi woli a jap tsʼac.
Mi an a cʼamʌjel.
Mi maʼañic miʼ mejlel a ticʼ a bʌ cheʼ bʌ maʼ jap.
¿Bajcheʼ cujil mi wolic ñumel ti pʼis ti japol lembal?
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Laʼ lac wen qʼuel lac bʌ ti jujuntiquilonla mi an lac sajtemal» (Lamentaciones 3:40).
Ñaʼtan iliyi: Chaʼan maʼañic chuqui miʼ tumbeñet jiñi lembal yomʌch maʼ wʌqʼuen i yorajlel chaʼan maʼ qʼuel bajcheʼ cʼamel maʼ jap i cheʼ bʌ maʼ qʼuel chaʼan an chuqui yom maʼ tojʼesan, mele. Ti ili muʼ bʌ caj laj qʼuel mi caj i pʌsbeñet mi wolix a ñumel ti pʼis:
Maʼ qʼuel chaʼan i cʼʌjñibalʌch a chaʼan chaʼan maʼ jap. A wom lembal chaʼan tijicña maʼ wubin a bʌ, chaʼan maʼ mejlel a pejcan yañoʼ bʌ o chaʼan maʼ ñusan a bʌ. Maʼ jap chaʼan maʼ lʌtʼ jiñi a wocol tac.
Ti ñaxan maxto añic maʼ wen jap pero ili ora muqʼuix. Tiʼ pejtelelix ora maʼ jap i ñumen pʼʌtʌlʌlix bʌ lembal tac. A womix a ñumen jap chaʼan maʼ yʌcʼan.
Tiʼ caj maʼ wen jap lembal an i yʌqʼueyet wocol ti a wotot yicʼot ti a weʼtel. Jumpʼejl ejemplo, anquese mach wen añic a taqʼuin mucʼʌch a wen cʼʌn chaʼan maʼ mʌn a lembal.
Cheʼ bʌ maʼ jap mach weñic yicʼot bʌbʌqʼuen jax chuqui maʼ ñaʼtan a mel. Tajol maʼ ñijcan a carro, maʼ majlel ti ñuxijel o maʼ ñijcan jumpʼejl máquina.
An majqui miʼ subeñet chaʼan woliʼ pensariñet come wolix a wen jap lembal. Maʼ michʼan cheʼ bʌ maʼ subentel jiñi. Maʼ mucu jap o maʼ chaʼlen lot chaʼan bajcheʼ cʼamel maʼ jap.
Mach mejlix a cʌy maʼ wubin. Tsaʼix a ñopo chaʼan tsʼitaʼ jachix maʼ jap o chaʼan maʼ junyaj cʌy, pero mach mejliquet maʼ wubin.
Joʼchajp muʼ bʌ i mejlel a mel chaʼan maʼañic maʼ cʌlʌx jap lembal
1. Tsʼijbun chuqui mi caj a mel.
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Jini bʌx bʌ ti eʼtel muʼ bʌ i ñaʼtan chuqui yom i mel miʼ yʌcʼ ti pʼojlel i chubʌʼan» (Proverbios 21:5).
Ñopo a mel iliyi: Qʼuele jaypʼejl qʼuin ti jujumpʼejl semana mi caj a jap. Qʼuele bajcheʼ cʼamel mi caj a jap ti yan tac bʌ qʼuin. Chaʼlen ti programar chaʼpʼejl qʼuin chaʼan maʼañic mi caj a wis jap.
2. Mele cheʼ bajcheʼ tsaʼ ñaʼta.
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Ujtesanla jiñi eʼtel tsaʼ bʌ laʼ teche» (2 Corintios 8:11).
Ñopo a mel iliyi: Qʼuele bajcheʼ cʼamel an i lembalel jiñi muʼ bʌ caj a jap chaʼan maʼañic maʼ ñumel ti pʼis. ¿Am ba junchajp chuqui maʼ mulan a jap maʼañic bʌ i chaʼan lembal? Mi añʌch, japʌ jiñi.
3. Tsʼʌctesan a tʼan.
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Cheʼ mi laʼ wʌl chaʼan an chuqui mi caj laʼ mel, melela, cheʼ mi laʼ wʌl chaʼan an chuqui maʼañic mi caj laʼ mel, mach laʼ mel» (Santiago 5:12).
Ñopo a mel iliyi: Mi an majqui miʼ subeñet a jap, suben ti uts bʌ tʼan chaʼan «maʼañic».
JIñi Instituto Nacional sobre el Abuso del Alcohol y el Alcoholismo chaʼan Estados Unidos, miʼ yʌl: «Cheʼ bʌ orajach maʼ wʌl chaʼan maʼañic, maʼañic mi caj a yajlel».
4. Ñaʼtan jiñi wenlel tac muʼ bʌ caj a taj.
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «Utsʼat i tejchibal eʼtel, pero ñumen utsʼat i joloñibal» (Eclesiastés 7:8).
Ñopo a mel iliyi: Tsʼijbun chucoch maʼañic mi caj a cʌlʌx jap, jumpʼejl ejemplo jiñʌch chaʼan wen maʼ wʌyel, chaʼan cʼocʼ maʼ wajñel, chaʼan maʼ lot a taqʼuin o chaʼan wen maʼ wajñel yicʼot yañoʼ bʌ. Mi mucʼʌch a suben yañoʼ bʌ chuqui jiñi a wom bʌ a mel, ñaʼtan jach jiñi i wenlel i mach jiñic chaʼan wocol mi caj a wubin.
5. Cʼajtiben Dios chaʼan miʼ coltañet.
Muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia: «An c pʼʌtʌlel chaʼan chuqui jach mic mel wocolix i yʌlʌ jiñi muʼ bʌ i yʌqʼueñon c pʼʌtʌlel» (Filipenses 4:13).
Ñopo a mel iliyi: Mi an a wocol chaʼan bʌ lembal cʼajtiben Dios chaʼan miʼ coltañet, chaʼan miʼ yʌqʼueñet a wersa yicʼot chaʼan miʼ mejlel a ticʼ a bʌ.b I aqʼuen i yorajlel chaʼan maʼ cʌn jiñi wen tac bʌ ticʼojel am bʌ tiʼ Tʼan, jiñi Biblia. Mi a wicʼot Dios mi caj a cʌn bajcheʼ miʼ mejlel a ticʼ a bʌ chaʼan maʼañic maʼ cʌlʌx jap lembal.
a Jumpʼejl ejemplo, jiñi Departamento de Salud y Servicios Humanos de Estados Unidos miʼ yʌl «chaʼan jiñi xʼixicob miʼ ñumen tajob wocol cheʼ bʌ miʼ japob chʌn pʼis o ñumen ti jujumpʼejl qʼuin o cheʼ ti jujumpʼejl semana 8 copa o ñumen, i jiñi wiñicob cheʼ miʼ japob 5 copa o ñumen ti jujumpʼejl qʼuin o ti jujumpʼejl semana 15 copa o ñumen». Qʼuele bajcheʼ cʼamel an i chaʼan alcohol jiñi lembal tac chaʼan maʼañic maʼ ñumel ti pʼis.
b Mi jatet maʼañic miʼ mejlel a ticʼ chuqui maʼ jap sʌclan a coltʌntel.