I referenciajlel jiñi Jun chaʼan lac tempa bʌ I Subtʼan yicʼot i Melbal jiñi xÑoptʼan
5-11 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | MATEO 12, 13
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Mateo 12:20, I tʼan Dios [ITD]) Maʼanic mi caj i cʼʌs jini petsʼ tʼuchtʌbil bʌ chiquib jam. Maʼanic mi caj i junyajlel yʌp unjax bʌ ya wistʌl i cʼʌcʼal i pislel cas jinto miʼ yujtel ti utsʼat toj bʌ i meloñel.
nwtsty nota chaʼan Mt. 12:20
unjax bʌ ya wistʌl i cʼʌcʼal i pislel cas: Jiñi lámpara muʼ bʌ i cʼʌñob ti wajali melbil ti ocʼol, i miʼ colbeñob ochel aceite melbil bʌ ti olivo. Miʼ chʌy aceite baqui miʼ tsucʼbeñob i cʼʌcʼal chaʼan maʼañic miʼ yʌjpel. Cheʼ bʌ miʼ taj ti tʼan ti griego jiñi butsʼ muʼ bʌ i loqʼuel yaʼ baqui miʼ tsujqʼuel i cʼʌcʼal jiñi lámpara miʼ mejlel ti ñaʼtʌntel chaʼan jiñʌch jiñi pisil woli bʌ i loqʼuel i butsʼil come ticʌw to anquese wolito i yʌjpel majlel o junyajl yʌjpeñix. Jiñi profecía am bʌ yaʼ ti Isaías 42:3, tsiʼ yʌlʌ chaʼan Jesús mi caj i pʼuntan quixtañujob, i maʼañic mi caj i chilben i pijtaya jiñi muʼ bʌ i pʌsob i yutslel i pusicʼal yicʼot jiñi ticʼlʌbiloʼ bʌ.
12-18 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | MATEO 14, 15
«Jesús maʼañic tsiʼ cʼʌñʌ cabʌlob chaʼan miʼ mʌcʼlan yonlel quixtañujob»
(Mateo 14:20, 21, ITD) Tsiʼ cʼuxuyob ti pejtelelob. Tsaʼ ñajʼayob. Tsiʼ lotoyob lajchʌmpʼejl chiquib butʼul tiʼ xujtʼil tsaʼ bʌ colobaji. 21 Cheʼ bajcheʼ joʼpʼejl mil winicob tsiʼ cʼuxuyob waj. Yaʼan jaʼel xʼixicob yicʼot alobob mach bʌ anic tsaʼ tsijquiyob.
nwtsty nota chaʼan Mt. 14:21
Yaʼan jaʼel xʼixicob yicʼot alobob: Cojach Mateo tsiʼ taja ti tʼan jiñi xʼixicob yicʼot xbiʼtalob cheʼ bʌ tiʼ tsictesa ili milagro. Ti jim bʌ ora, tajol ñumen ti 15 mil quixtañujob tsiʼ weʼsa Jesús.
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Mateo 15:7-9, ITD) Chaʼpʼejl jax laʼ pusicʼal. Isujmʌch bajcheʼ tsiʼ tajayetla ti tʼan Isaías cheʼ bʌ tsiʼ yʌlʌ: 8 «Tiʼ yej jach miʼ subob c ñuclel jini winicob xʼixicob, pero tiʼ pusicʼal miʼ cʌyoñob. 9 Lolom jach miʼ chʼujutesañoñob, come jiñʌch i mandar tac winicob woli bʌ i cʌntesañob».
nwtsty nota chaʼan Mt. 15:7
Chaʼpʼejl jax laʼ pusicʼal: Ili tʼan «chaʼpʼejl jax laʼ pusicʼal» tilem ti jiñi tʼan hypokrités am bʌ ti griego, i tsaʼ cʼʌjñi chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan jiñi mucʼoʼ bʌ ti troñel tiʼ teatro tac jiñi griegojob yicʼot jiñi romanojob, muʼ bʌ i lʌpob colem tac bʌ máscara chaʼan ñumen cʼam miʼ yubibentelob i tʼan. Jiñi tʼan tsaʼ wiʼil cʼʌjñi chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan juntiquil muʼ bʌ i muc yom bʌ i yoque mel o muʼ bʌ i jumucʼ qʼuextan i melbal cheʼ bʌ an yicʼot yambʌlob. Jesús tsiʼ sube chaʼan chaʼpʼejl jax i pusicʼal jiñi judíojob ñaxam bʌ miʼ yʌcʼob i bʌ ti ñopbalʌl (Mt. 6:5, 16).
(Mateo 15:26, ITD) Jesús tsiʼ sube: Mach wenic mi lac chilben i waj alobob chaʼan mi lac chocben alʌ tsʼiʼ.
nwtsty nota chaʼan Mt. 15:26
alobob [...] alʌ tsʼiʼ: Jiñi i Mandar Moisés miʼ yʌl chaʼan jiñi tsʼiʼ jiñʌch bibiʼ bʌ añimal, jin chaʼan jiñi Biblia miʼ cʼʌn chaʼan miʼ taj ti tʼan mach bʌ weñic ti qʼuelol (Lv. 11:27; Mt. 7:6; Fil. 3:2; Ap. 22:15). Cheʼ bajcheʼ tiʼ tsʼijbu Marcos (7:27) yicʼot Mateo, Jesús tsiʼ cʼʌñʌ ili tʼan come mach tsʌtsic ti ubintel cheʼ bʌ miʼ yʌjlel «alʌ tsʼiʼ» o «tsʼiʼ am bʌ ti otot». Tajol Jesús tsiʼ cʼʌñʌ ili tʼan chaʼan miʼ taj ti tʼan jiñi tsʼiʼ am bʌ i chaʼan jiñi mach bʌ judíojobic. Cheʼ bʌ Jesús tiʼ taja ti tʼan jiñi israelob bajcheʼ «alobob» i jiñi mach bʌ judíojobic bajcheʼ «alʌ tsʼiʼ» woliʼ pʌs majqui ñumen ñucob tiʼ tojlel. Ti jumpʼejl otot baqui an xbiʼtalob yicʼot tsʼiʼ ñaxan miʼ yʌqʼuentel i waj jiñi xbiʼtalob.
19-25 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | MATEO 16, 17
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Mateo 16:18, ITD) Mic subeñet Pedrojet. Tiʼ pam jini xajlel mi caj c waʼchocon xñoptʼañob c chaʼan [«congregación», Traducción del Mundo de las Santas Escrituras, TNM]. Jini muʼ bʌ i yʌcʼob ti chʌmel mach mejlic i jisañob.
nwtsty nota chaʼan Mt. 16:18
Pedrojet. Tiʼ pam jini xajlel: Jiñi tʼan pétros am bʌ ti griego yom i yʌl «i xujtʼil xajlel, jumpʼejl xajlel». Ila miʼ cʼʌjñel bajcheʼ i cʼabaʼ quixtañu (Pedro), ili cʼabaʼʌl an ti griego i jiñʌch tsaʼ bʌ otsʌbenti Simón (Jn. 1:42). Ili tʼan pétra miʼ chaʼlentel ti traducir bajcheʼ «xajlel» i yom i yʌl ñuqui xajlelol. Jiñi tʼan am bʌ ti griego mi lac taj jaʼel yaʼ ti Mt. 7:24, 25; 27:60; Lc. 6:48; 8:6; Ro. 9:33; 1 Co. 10:4; 1 P. 2:8. Tsiquil chaʼan Pedro maʼañic tsiʼ ñopo chaʼan jiñʌch jiñi xajlel baqui Jesús mi caj i waʼchocon i congregación, come yaʼ ti 1 Pedro 2:4-8 tiʼ tsʼijbu chaʼan Jesús jiñʌch jiñi Xajlel yajcʌbil bʌ ti Dios chaʼan i xujc otot. Cheʼ jaʼel, jiñi apóstol Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼan Jesús jiñʌch «i cʼʌclib otot» yicʼot jiñi «Xajlel acʼbil bʌ ti Dios» (1 Co. 3:11; 10:4). Tajol Jesús tsiʼ cʼʌñʌ tʼan tac lʌcʼʌ lajal bʌ i sujmlel chaʼan miʼ yʌl: «Jatet, muʼ bʌ c subeñet ti Pedro, i Xujtʼil Xajlel, tsaʼix a cʌñʌ tiʼ sujm majqui jiñi Cristo, ili Xajlel, muʼ bʌ caj i sujtel tiʼ cʼʌclib jiñi congregación».
congregación: Ili jiñʌch baqui miʼ ñaxan cʼʌjñel jiñi tʼan ekklesía. Tilem ti chaʼpʼejl tʼan am bʌ ti griego: ek, yom bʌ i yʌl «maʼan bʌ ochem», i ti jiñi tʼan kaléo, yom bʌ i yʌl «pʌy». Ili woliʼ taj ti tʼan junmojt quixtañujob pʌybiloʼ bʌ chaʼan miʼ tem melob jumpʼejl troñel. Jesús woliʼ wʌn sub ilayi chaʼan mi caj i waʼchocontel jiñi congregación, jiñobʌch jiñi bombiloʼ bʌ. Lajalob bajcheʼ «cuxul bʌ xajlel» muʼ bʌ caj i ‹waʼchocontelob tiʼ yotot Dios› (1 P. 2:4, 5). Ili tʼan am bʌ ti griego miʼ wen cʼʌjñel yaʼ ti Septuaginta i lʌcʼʌ lajal bajcheʼ jumpʼejl tʼan am bʌ ti hebreo muʼ bʌ i cʼʌjñel chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan tiʼ pejtelel i tejclum Dios (Dt. 23:3; 31:30). Cheʼ jaʼel, jiñi xñoptʼañob tsaʼ bʌ ‹pʌjyiyob loqʼuel ti icʼyochʼan bʌ pañimil› yicʼot jiñi ‹yajcʌbiloʼ bʌ ti pañimil› tsaʼ ochiyob bajcheʼ ‹xñoptʼañob [congregación] i chaʼan Dios› (1 P. 2:9; Jn. 15:19; 1 Co. 1:2).
(Mateo 16:19, ITD) Mi caj cʌqʼueñet i llavejlel i yumʌntel jini am bʌ ti panchan. Pejtelel majqui maʼ jamben ti pañimil mi caj i jambentel ti panchan. Pejtelel majqui maʼ ñupʼben ti pañimil mi caj i ñupʼbentel ti panchan.
nwtsty nota chaʼan Mt. 16:19
i llavejlel i yumʌntel jini am bʌ ti panchan: Yaʼ ti Biblia miʼ yʌl mi an majqui mi yoque aqʼuentel jiñi llave o mi yʌquel jach i cʼʌn ti lajiya, yom i yʌl chaʼan tsʼitaʼ an i yeʼtel (1 Cr. 9:26, 27, TNM; Is. 22:20-22, TNM). Jiñi tʼan «llave» tsaʼ cʼʌjñi chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan juntiquil muʼ bʌ i yʌqʼuentel i yeʼtel. Pedro tsiʼ cʼʌñʌ jiñi ‹llave› tac tsaʼ bʌ aqʼuenti chaʼan jiñi judíojob (Hch. 2:22-41), samaritanojob (Hch. 8:14-17) yicʼot mach bʌ judíojobic (Hch. 10:34-38) miʼ mejlel i tajob jiñi chʼujul bʌ i yespíritu Dios yicʼot miʼ yochelob tiʼ Yumʌntel.
26 I CHAʼAN FEBRERO – 4 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | MATEO 18, 19
«Mach yomic mi lac yajlel yicʼot mach la cʌcʼ ti yajlel yambʌlob»
(Mateo 18:6, 7, ITD) Majqui jach miʼ yʌsan ti mulil juntiquil chʼoʼchʼoc bʌ woli bʌ i ñopon mach utsʼatic. Ñumen utsʼat tsaʼic ñaxan cʌjchi naʼatun tiʼ bicʼ jini winic chaʼan miʼ chojquel ochel ti chʌmel ti ñajb. 7 Mi caj i tajob wocol jini añoʼ bʌ ti pañimil muʼ bʌ i yʌsañob ti mulil winicob xʼixicob. Wersa miʼ tilelob jini muʼ bʌ i yʌsañob ti mulil, pero mi caj i tojob i mul.
nwtsty nota tac chaʼan Mt. 18:6, 7
naʼatun: O «jumpʼejl colem bʌ ñaʼatun». Yoque yom bʌ i yʌl jiñʌch «jumpʼejl ñaʼatun muʼ bʌ i ñijcan juncojt burro». Jumpʼejl xajlel bajcheʼ jiñi tajol an 1.2 cʼʌlʌl 1.5 metro i xottilel, wen al, jin chaʼan cʼʌñʌlʌch juncojt burro chaʼan miʼ ñijcan.
muʼ bʌ i yʌsañob ti mulil: Miʼ ñaʼtʌntel chaʼan i sujmlel ili tʼan skándalon am bʌ ti griego jiñʌch yac i miʼ mejlel i chaʼlentel ti traducir bajcheʼ «muʼ bʌ i yʌcʼonla ti yajlel». An muʼ bʌ i yʌlob chaʼan ili tʼan tsaʼ cʼʌjñi chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan jiñi teʼ baqui miʼ cʌchob weʼelʌl muʼ bʌ i cʼʌjñel ti yac. Ti wiʼil, tsaʼ cʼoti ti cʼʌjñel chaʼan miʼ tajtʌl ti tʼan baqui tac jach bʌ miʼ yʌcʼ ti yajlel quixtañu. Ili woliʼ taj ti tʼan jiñi muʼ bʌ i mejlel i yʌcʼ chaʼan juntiquil miʼ mel mach bʌ weñic, mach bʌ sʌquic o miʼ yajlel ti mulil. Ti Mateo 18:8, 9, jiñi tʼan skandalízo, muʼ bʌ i chaʼlentel ti traducir bajcheʼ «muʼ bʌ i yʌsañob ti mulil», miʼ mejlel ti ñaʼtʌntel jaʼel bajcheʼ «muʼ bʌ i sujtel ti yac, muʼ bʌ i yʌcʼ ti mulil».
nwtsty video
Naʼatun
Ti wajali tsaʼ cʼʌjñi jiñi ñaʼatun chaʼan juchʼoñel yicʼot chaʼan miʼ locʼob aceite ti jiñi aceituna tac. An mach tac bʌ wen colemic i mejl jach i ñijcañob ti cʼʌbʌl, pero an wen colem tac bʌ i cʼʌñʌlix juncojt añimal chaʼan miʼ ñijcʌntel. Tajol jiñi xajlel tsaʼ bʌ i yʌqʼueyob i ñijcan Sansón jiñi filisteojob lajalʌch bajcheʼ muʼ bʌ laj qʼuel ti ili dibujo (Jue. 16:21). Jiñi ñaʼatun ñijcʌbil bʌ ti añimal mach cojach tsaʼ cʼʌjñi yaʼ ti Israel, tsaʼ cʼʌjñi jaʼel ti jiñi tejclum tac am bʌ tiʼ wenta Roma.
Ñaʼatun am bʌ tiʼ pam yicʼot am bʌ tiʼ yebal
Tsaʼ cʼʌjñi añimal tac, cheʼ bajcheʼ jiñi burro, chaʼan miʼ ñijcan ili colem tac bʌ ñaʼatun. Cheʼ bajcheʼ iliyi, miʼ mejlel i cʼʌñob ti juchʼoñel yicʼot miʼ pejtsʼel jiñi aceituna tac. Jiñi ñaʼatun am bʌ tiʼ pam miʼ mejlel i taj 1.5 metro i xottilel i miʼ wijlel tiʼ pam yambʌ ñaʼatun ñumen colem bʌ.
(Mateo 18:8, 9, ITD) Mi woliʼ yʌsañet ti mulil a cʼʌb mi a woc, tsepe loqʼuel. Choco. Utsʼat mi tsaʼ taja a cuxtʌlel cheʼ xbor cʼʌbet, cheʼ xbor oquet. Mach utsʼatic mi tsaʼ chojquiyet ti cʼajc mach bʌ anic miʼ jilel cheʼ chaʼtsʼijt a cʼʌb a woc. 9 Cheʼ jaʼel, mi woliʼ yʌsañet ti mulil a wut, locʼsan. Choco. Utsʼat mi tsaʼ taja a cuxtʌlel cheʼ jumpʼejl a wut. Mach utsʼatic mi tsaʼ chojquiyet ti infierno ti cʼajc [Gehena, TNM] cheʼ an chaʼpʼejl a wut.
nwtsty nota chaʼan Mt. 18:9
Gehena: Ili tʼan tilem ti hebreo gueh Hinnóm, yom i yʌl «joctʌl i cʼabaʼ Hinón». Ili joctʌl an ti suroeste yaʼ tiʼ pat Jerusalén (qʼuele Guía para el estudio de la Palabra de Dios, sección 16, mapa «Jerusalén y alrededores»). Cheʼ tiʼ yorajlel Jesús, ili joctʌl tsaʼ cʼʌjñi chaʼan miʼ pulob chuqui tac jach, jin chaʼan ili tʼan «Gehena» tsaʼ cʼʌjñi bajcheʼ junyajl jisʌntel.
nwtstg Glosario
Gehena
Ili tʼan am bʌ ti griego miʼ chaʼlentel ti traducir bajcheʼ Joctʌl i cʼabaʼ Hinón, yaʼ bʌ an ti suroeste i chaʼan Jerusalén ti wajali (Jer. 7:31). Tsaʼ wʌn ajli chaʼan ti ili ajñibʌl mi caj i chojquel xchʌmelob (Jer. 7:32; 19:6). Maʼañic baqui miʼ yʌjlel chaʼan tsaʼ chojqui añimal tac o quixtañujob yaʼ ti Gehena chaʼan miʼ ticʼlʌntelob o miʼ yilañob wocol ti pulel. Jin chaʼan, maʼañic miʼ mejlel ti ñaʼtʌntel chaʼan jumpʼejlʌch ajñibʌl mach bʌ tsiquilic baqui woliyob ti pulel jiñi quixtañujob. Jesús yicʼot jiñi xcʌntʼañob tsaʼ jach i cʼʌñʌyob jiñi tʼan Gehena chaʼan miʼ tajob ti tʼan jiñi ‹i chaʼyajlel chʌmel›, ili yom i yʌl jiñi junyajl jisʌntel (Ap. 20:14; Mt. 5:22, TNM; 10:28, TNM).
(Mateo 18:10, ITD) Chʌcʌ qʼuele laʼ bʌ chaʼan maʼanic mi laʼ tsʼaʼlen mi juntiquilic chʼoʼchʼoc bʌ, come mic subeñetla, yaʼ ti panchan i yángelob jini chʼoʼchʼocoʼ bʌ tiʼ pejtelel ora miʼ qʼuelbeñob i wut c Tat am bʌ ti panchan.
nwtsty nota chaʼan Mt. 18:10
miʼ qʼuelbeñob i wut c Tat: O «miʼ mejlelob ti ochel baʼan c Tat». Cojach ángelob miʼ mejlel i qʼuelob Dios come miʼ mejlelob ti ochel yaʼ baqui an (Éx. 33:20).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Mateo 18:21, 22, ITD) Tsaʼ tili Pedro baʼan Jesús. Tsiʼ yʌlʌ: C Yum, ¿jayyajl yom mic ñusʌben i mul quermano cheʼ an chuqui miʼ chaʼlen tij contra? ¿Yom ba cʼʌlʌl tiʼ wucyajlel mic ñusʌben i mul? Cheʼen. 22 Jesús tsiʼ sube: Mic subeñet, mach jasʌlic cheʼ ti wucyajl jach, pero yom cʼʌlʌl ti lujumpʼejl i chʌncʼal ti wucyajlel (77).
nwtsty nota chaʼan Mt. 18:22
lujumpʼejl i chʌncʼal ti wucyajlel (77): Yoque yom bʌ i yʌl jiñʌch «70 veces 7». Ili tʼan am bʌ ti griego miʼ mejlel ti chʼʌmbentel isujm bajcheʼ «70 más 7» (77 veces) o «70 por 7» (490 veces). Ili tʼan lajal bajcheʼ muʼ bʌ lac taj yaʼ ti Septuaginta ti Génesis 4:24 chaʼan miʼ chaʼlentel ti traducir ti hebreo jiñi «lujumpʼejl i chʌncʼal ti wucyajlel (77)», jin chaʼan miʼ chaʼlentel ti traducir bajcheʼ «70 veces 7». Cheʼ bʌ miʼ chaʼ tsʼijbuntel jiñi número 7 lajal bajcheʼ «maʼan bʌ i jilibal» o «maʼan bʌ i pʼisol». Cheʼ tsaʼ subenti Pedro chaʼan 77 veces yom miʼ ñusʌben i mul yambʌlob, Jesús tsiʼ pʌsbe jiñi xcʌntʼañob chaʼan mach yomic pʼisbil jach miʼ ñusʌbentel i mul juntiquil. Jiñi libro Talmud Babilonio (Yoma 86b) mach lajalic bajcheʼ miʼ yʌl: «Mi an majqui miʼ chaʼlen mulil junsujtel miʼ ñusʌbentel, mi tiʼ mele tiʼ chaʼsujtelel miʼ chaʼ ñusʌbentel, miʼ yusujtelelix i mele mi chaʼ ñusʌbentel, pero mi tiʼ mele tiʼ chʌnsujtelel maʼañix miʼ ñusʌbentel».
(Mateo 19:7, ITD) Tsiʼ cʼajtibeyob: ¿Chucoch, cheʼ jini, tsiʼ chaʼle mandar Moisés chaʼan mi la cʌqʼuen la quijñam i juñilel baʼ tsʼijbubil mi tsaʼix laj cʌyʌ? Tsiʼ yʌcʼʌ mandar chaʼan mi lac junyajlel cʌy.
nwtsty nota chaʼan Mt. 19:7
i juñilel baʼ tsʼijbubil mi tsaʼix laj cʌyʌ: O «i juñilel divorcio». Jiñi Mandar miʼ yʌl chaʼan jiñi wiñic yom miʼ chajpan jumpʼejl jun baqui miʼ tsʼijbun chaʼan yom i chaʼlen i bʌ ti divorciar, tajol yom miʼ pejcan jiñi ancianojob ti wajali. Ili miʼ mejlel i coltan chaʼan miʼ chaʼ ñaʼtan jiñi woli bʌ i mel. Jiñi Mandar miʼ yʌl bajcheʼ iliyi come yom chaʼan maʼañic miʼ chaʼleñob i bʌ ti divorciar ti ora yicʼot chaʼan miʼ cʌntʌntel jiñi xʼixic (Dt. 24:1). Pero tiʼ yorajlel Jesús, jiñi ñaxam bʌ miʼ yʌcʼob i bʌ ti ñopbalʌl tsiʼ pʌsʌyob chaʼan maʼañic i wocolel mi juntiquil yom i chaʼlen i bʌ ti divorciar. Cheʼ ti ñaxam bʌ siglo, Josefo, juntiquil fariseo tsaʼ bʌ i tsʼijbu tiʼ tojlel judíojob yicʼot tsaʼ bʌ i chaʼle i bʌ ti divorciar, tsiʼ yʌlʌ chaʼan «chuqui jach tiʼ caj miʼ mejlel i chaʼleñob i bʌ ti divorciar, i jiñi wiñicob chuqui jach tiʼ caj yom i chaʼleñob i bʌ ti divorciar».
nwtsty video
i juñilel baʼ tsʼijbubil mi tsaʼix laj cʌyʌ
Ili i juñilel divorcio am bʌ ti tʼan arameo tsaʼ mejli ti jiñi jabil 71 o 72 cheʼ bʌ tsajñix Cristo. Tsaʼ tajle tiʼ nortejlel jiñi tiquin bʌ paʼ uadi Murabbaat am bʌ tiʼ tiquiñal lum Judea. Yaʼi miʼ yʌjlel chaʼan cheʼ bʌ añix 6 jab i ñusʌbeyob i tʼan romanojob jiñi judíojob, José, i yalobil Naqsán, chumul bʌ ti jiñi tejclum Masada, tsiʼ chaʼle i bʌ ti divorciar ti Míriam, i yixicpʼeñal Jonatán.