I referenciajlel jiñi Jun chaʼan lac tempa bʌ I Subtʼan yicʼot i Melbal jiñi xÑoptʼan
13-19 I CHAʼAN ABRIL
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 31
«Jacob yicʼot Labán tsiʼ meleyob trato chaʼan maʼañic miʼ ticʼlañob i bʌ»
(Génesis 31:44-46, I tʼan Dios [ITD]) Laʼ lac tem lac tʼan, jatet quicʼot. Laʼ i melonla Dios mi tsaʼ lac ñusa jini tʼan, cheʼen. 45 Jacob tsiʼ chʼʌmʌ xajlel. Tsiʼ waʼchoco chaʼan miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chuqui tsaʼ ujti tiʼ tojlelob. 46 Jacob tsiʼ sube i piʼʌlob: Tempanla xajlel, cheʼen. Tsiʼ muchʼquiyob xajlel. Tsiʼ cʼuxuyob waj ti pam muchʼul bʌ xajlel.
it-1 986
Galeed
Cheʼ bʌ Jacob yicʼot Labán tsiʼ tojʼesayob ti wen jiñi i wocol, tsiʼ meleyob jumpʼejl trato. Tiʼ caj ili trato, Jacob tsiʼ chʼʌmʌ xajlel i tsiʼ lʌtsʌ yicʼot tiʼ sube jiñi i «piʼʌlob» chaʼan miʼ muchʼquiñob xajlel, tajol lajal bajcheʼ jumpʼejl mesa tsiʼ meleyob baqui tsiʼ cʼuxuyob jiñi waj chaʼan jiñi trato. Jin chaʼan, Labán tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ ti arameo yaʼ baqui tsiʼ muchʼquiyob jiñi xajlel bajcheʼ «Jegar-Sahadutá», pero Jacob tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ bajcheʼ «Galeed» tiʼ tʼan hebreo. Labán tsiʼ yʌlʌ: «Ili muchʼul bʌ xajlel [hebreo gal] lajalʌch bajcheʼ testigo [hebreo ʽedh] chaʼan jiñi woli bʌ lac mel» (Gn. 31:44-46; 31:47, 48, TNM). Cheʼ bʌ jiñi lac piʼʌlob miʼ ñumelob yaʼi i miʼ qʼuelob jiñi muchʼul bʌ xajlel yicʼot jiñi lʌtsʌl bʌ xajlel, miʼ ñaʼtañob chuqui tsaʼ ujti yaʼi. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi versículo 49, tsaʼ ajñi bajcheʼ jiñi «Mizpa» (hebreo mits·páh), i tsiʼ yʌcʼʌ ti cʌjñel cheʼ bʌ Jacob yicʼot Labán tsiʼ temeyob i tʼan chaʼan tijicña miʼ yajñelob i familia i maʼañic miʼ contrajiñob i bʌ (Gn. 31:50-53). Ti wiʼil añʌch tsaʼ bʌ i cʼʌñʌyob xajlel bajcheʼ i wentʌlel testigo (Jos. 4:4-7; 24:25-27).
(Génesis 31:47, 48, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]) Labán tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ bajcheʼ Jegar-Sahadutá, pero Jacob tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ bajcheʼ Galeed. 48 Labán tsiʼ yʌlʌ: «Ili muchʼul bʌ xajlel lajalʌch bajcheʼ testigo chaʼan jiñi woli bʌ lac mel». Jin chaʼan tsaʼ ochi i cʼabaʼ bajcheʼ Galeed
(Génesis 31:49, 50, ITD) Tsiʼ yotsʌbe jaʼel i cʼabaʼ Mizpa am bʌ i sujmlel, «Yaʼ baʼ mi laj qʼuejlel». Labán tsiʼ yʌlʌ: Laʼ i qʼuelonla Dios cheʼ ñajtix añonla. 50 Mi mach wenic bajcheʼ maʼ melbeñob quixicʼalob, mi tsaʼ pʌyʌ yañoʼ bʌ xʼixicob chaʼan a wijñam cheʼ cuxulob to calobilob, anquese maʼanic winic muʼ bʌ i qʼuelonla, woliʼ qʼuelonla Dios.
it-1 246 párr. 9
Mizpa
Jacob tsiʼ muchʼqui xajlel i tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ bajcheʼ «Galeed» (yom bʌ i yʌl «muchʼul bʌ xajlel muʼ bʌ i yʌl chuqui tsaʼ bʌ ujti») yicʼot «Mizpa» yom bʌ i yʌl «Yaʼ baʼ mi laj qʼuejlel», come cheʼ bajcheʼ tsiʼ yʌlʌ Labán ti wiʼil: «Laʼ i qʼuelonla Dios cheʼ ñajtix añonla» (Gn. 31:45, 46; 31:47, 48, TNM; 31:49). Ili muchʼul bʌ xajlel miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan Jehová woliʼ qʼuel chaʼan Jacob yicʼot Labán miʼ tsʼʌctesañob jiñi trato tsaʼ bʌ i meleyob.
(Génesis 31:51-53, ITD) Labán tsiʼ chaʼ sube Jacob: Qʼuele jini muchʼul bʌ xajlel yicʼot jini waʼal bʌ xajlel tsaʼ bʌ c xin waʼchoco ti lac tojlel. 52 Jiñʌch mojon jini muchʼquibil bʌ xajlel yicʼot jini waʼchocobil bʌ, i wenta testigo. Mach muqʼuic c ñusan jini muchʼul bʌ xajlel chaʼan mic ticʼlañet. Jatet jaʼel mach muqʼuic a ñusan jini muchʼul bʌ xajlel chaʼan maʼ ticʼlañon, come woliʼ qʼuelonla Dios. 53 Laʼ i melonla i Dios Abraham, i Dios c tat Nacor, i Dios lac ñojteʼel, cheʼen Labán. Jacob tsiʼ wersa acʼʌ i tʼan tiʼ tojlel jini Dios tsaʼ bʌ i bʌcʼña i tat Isaac.
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 31:19, ITD) Labán tsaʼ majli i tsepben i tsutsel i tiñʌmeʼ. Raquel tsiʼ xujchʼibe majlel jini diosteʼ tac i chaʼan i tat.
it-2 1105 párr. 1
Jiñi diosteʼ
Jiñi am bʌ i tajayob jiñi arqueólogojob yaʼ ti Mesopotamia yicʼot yaʼ tiʼ joytilel, miʼ pʌs chaʼan jiñi am bʌ i chaʼan jiñi diosteʼ tac ñucʌch i cʼʌjñibal come miʼ yʌcʼ ti cʌjñel chaʼan majqui mi caj i cʌytʌl yicʼot chuqui am bʌ i chaʼan jiñi i familia. Cheʼ bajcheʼ tsʼijbubil ti jumpʼejl wechel bʌ xajlel tsaʼ bʌ tajle ti Nuzi, miʼ yʌl chaʼan mi juntiquil ñijʼalʌl an i chaʼan jiñi i diosteʼ tac i familia i piʼʌl, mucʼʌch i mejlel i cʼajtin chaʼan jin miʼ cʌytʌl yicʼot chuqui am bʌ i chaʼan i suegro cheʼ bʌ miʼ chʌmel (La Sabiduría del Antiguo Oriente, edición de J. B. Pritchard, 1966, i yopol 196, 197, yicʼot jiñi nota). Tajol Raquel yujilʌch iliyi, jin chaʼan tsiʼ ñaʼta chaʼan weñʌch cheʼ tsiʼ xujchʼibe majlel i diosteʼ i tat come jiñi i tat mach weñic chuqui tsiʼ mele tiʼ tojlel Jacob (laja yicʼot Gn. 31:14-16). Come wen ñucʌch i cʼʌjñibal jiñi diosteʼ tac chaʼan miʼ ñaʼtʌntel majqui mi caj i cʌytʌl yicʼot chuqui am bʌ i chaʼan jiñi familia, jin chaʼan Labán orajach tsaʼ majli i sʌclan. Tsiʼ tempa i piʼʌlob chaʼan miʼ majlel i sʌclañob Jacob añix bʌ 7 qʼuin i xʌñʌyob (Gn. 31:19-30). Pero Jacob mach yujilic chuqui tsiʼ mele Raquel (Gn. 31:32). Cheʼ jaʼel, maʼañic baqui miʼ yʌl chaʼan Jacob tsiʼ ñopo i chilben chuqui am bʌ tiʼ wenta miʼ chʼʌm jiñi i yalobilob Labán. Jacob mach yomic i yotsan i bʌ tiʼ chʼujutesʌntel diosteʼ tac. Tsiʼ jisa jiñi diosteʼ i chaʼan bʌ Labán cheʼ bʌ tsiʼ mucu jiñi yan tac bʌ dios tsaʼ bʌ i cʼajtibe jiñi i familia cheʼ bʌ yaʼañob tiʼ yebal jiñi colem teʼ lʌcʼʌl bʌ an ti Siquem (Gn. 35:1-4).
(Génesis 31:41, 42, ITD) Juncʼalix jab tsac chaʼle eʼtel ti a wotot. Tsac chaʼlebeyet a weʼtel chʌnlujumpʼejl (14) jab chaʼan quijñamob yicʼot wʌcpʼejl jab chaʼan a wʌlacʼ. Lujunyajl tsaʼ yʌñʌ a tʼan chaʼan maʼ chilbeñon i tojol queʼtel. 42 Machic tsiʼ coltayon i Dios c tat, i Dios Abraham tsaʼ bʌ i bʌcʼña Isaac, pʼumpʼun tsaʼ loqʼuiyon ti a wotot. Dios tsiʼ qʼuele jini wocol tsaʼ bʌ cubi ti a tojlel yicʼot jini wocol eʼtel tsaʼ bʌ c chaʼle. Dios tsiʼ tiqʼuiyet sajmʌl ti acʼʌlel, cheʼen Jacob.
(1 Pedro 2:18, ITD) Xʼeʼtelob, jacʼbenla i tʼan laʼ yum, mach cojic jach jini utsʼatoʼ bʌ muʼ bʌ i cʼuxbiñetla pero jini tsʌtsoʼ bʌ i tʼan jaʼel.
w13 15/3 21 párr. 8
Jehová jiñʌch lac chumlib
8 Cheʼ bʌ Jacob tsaʼ cʼoti ti Harán, wen tsaʼ chʼʌjmi tiʼ yichan, Labán. Tiʼ wiʼil, Labán tsiʼ yʌqʼue tiʼ yijñam Jacob jiñi Lea yicʼot Raquel. Pero Labán tsiʼ ñopo i ticʼlan Jacob i cheʼto jaʼel diezto tsiʼ yʌñʌ i tʼan chaʼan miʼ chilben i tojol tiʼ eʼtel (Gn. 31:41, 42). Jacob tsaʼʌch i lʌtʼʌ ili toʼol ticʼlʌntel i tsiʼ chʌn ñopo chaʼan Jehová mi caj i chʌn cʌntan. I cheʼʌch tsaʼ ujti come cheʼ bʌ tsaʼ chaʼ majli ti Canaán añix i «tiñʌmeʼ. An i chaʼan jaʼel xchʼoc bʌ criada, yicʼot mozojob, yicʼot cabʌl camello, yicʼot burro» (Gn. 30:43). Jacob tsiʼ qʼuele ti ñuc chuqui tsaʼ bʌ i taja, jin chaʼan tsiʼ yʌlʌ ili tʼan chaʼan miʼ yʌqʼuen wocolix i yʌlʌ Jehová: «Anquese mach utsʼatonic ti a tojlel chaʼan mic taj pejtel i yutslel yicʼot i xucʼtilel a pusicʼal tsaʼ bʌ a pʌsbeyon, pero a winicon. Cheʼ bʌ tsaʼ cʼaxiyon ti ili Jordán jaʼ cojach an c chaʼan ili teʼ. Wʌle chaʼmojton lojon chaʼan tsaʼ wen pʼojlesayon lojon» (Gn. 32:10).
20-26 I CHAʼAN ABRIL
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 32, 33
«¿Woli baʼ chaʼlen wersa chaʼan maʼ tajben i bendición Jehová?»
(Génesis 32:24, ITD) Jacob tsaʼ cʌle tiʼ bajñelil. Juntiquil winic tsaʼ tili i taj. Tsiʼ ñolchʼiyob i bʌ cʼʌlʌl tsaʼ sʌcʼa pañimil.
w03 15/8 25 párr. 3
¿Woli baʼ chʌn sʌclan Jehová?
Jiñi Tsʼijbujel miʼ taj ti tʼan lac piʼʌlob tsaʼ bʌ i chʌn chaʼleyob wersa i sʌclañob Jehová. Juntiquil tsaʼ bʌ i mele bajcheʼ ili jiñʌch Jacob, tsiʼ ñolchʼiyob i bʌ yicʼot juntiquil ángel cʼʌlʌl tsaʼ sʌcʼa pañimil. Yaʼʌch baqui tsaʼ otsʌbenti i cʼabaʼ ti Israel («Muʼ bʌ i chaʼlen wersa tiʼ tojlel Dios») come tsiʼ chaʼle wersa yicʼot Dios, yom bʌ i yʌl chaʼan «maʼañic tsaʼ lujbʼa» yicʼot «maʼañic tsiʼ cʌyʌ i bʌ». Jiñi ángel tsiʼ yʌqʼue bendición come tsiʼ chʌn chaʼle wersa (Génesis 32:24-30).
(Génesis 32:25, 26, ITD) Cheʼ bʌ tsiʼ ñaʼta jini winic maʼanic woliʼ mʌjlel i chaʼan, tsiʼ tʌlbe i jol i yaʼ Jacob. Tsaʼ pʼijti i jol i yaʼ cheʼ bʌ tsiʼ ñolchʼiyob i bʌ. 26 Jini winic tsiʼ yʌlʌ: Laʼix majlicon, come woliʼ sʌcʼan pañimil, cheʼen. Jacob tsiʼ yʌlʌ: Maʼanic mi caj j cʌyet jinto maʼ wʌqʼueñon i yutslel a tʼan.
Laʼ lac chʌn chaʼlen wersa chaʼan mi lac tajben i bendición Jehová
6 Jacob xucʼul tsaʼ ajñi i tsiʼ chʌn chaʼle wersa. ¿Chucoch? Come tsiʼ cʼuxbi Jehová yicʼot tsiʼ qʼuele ti ñuc cheʼ i yamigo. Ti jumpʼejl i pusicʼal tsiʼ ñopo chaʼan Jehová mi caj i yʌqʼuen i bendición i pʼolbalob (Génesis 28:3, 4). Cheʼ bʌ Jacob añix lʌcʼʌ 100 i jabilel, tsiʼ contraji juntiquil ángel chaʼan miʼ tajben i bendición Jehová (pejcan Génesis 32:24-28). ¿Bajcheʼ tsaʼ mejli i contrajin juntiquil ángel? Mach chaʼañic wen pʼʌtʌl. Tsaʼ mejli i mel come tsiʼ yʌlʌ tiʼ pusicʼal chaʼan miʼ chaʼlen wersa i tajben i bendición Jehová. I Jehová tsaʼʌch i yʌqʼue. Jin chaʼan, tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ ti Israel, ili yom i yʌl «Muʼ bʌ i chaʼlen wersa tiʼ tojlel Dios». Jehová tsiʼ qʼuele ti utsʼat i tsiʼ yʌqʼue i bendición, i jiñʌch la com bʌ lac taj jaʼel.
(Génesis 32:27, 28, ITD) Jini winic tsiʼ yʌlʌ: ¿Chuqui a cʼabaʼ? cheʼen. Tsiʼ yʌlʌ: Jacobon, cheʼen. 28 Jini winic tsiʼ yʌlʌ: Maʼanix mi caj a chʌn pejcʌntel ti Jacob. Mi caj a pejcʌntel ti Israel, come tsaʼ chaʼle wersa. Tsaʼ mʌjli a chaʼan tiʼ tojlel Dios, yicʼot tiʼ tojlel winicob.
it-1 1263
Israel
1. Jiñʌch jiñi cʼabaʼʌl tsaʼ bʌ aqʼuenti Jacob ti Dios, tajol cheʼ bʌ lʌcʼʌ añix 97 i jabilel. Ti jiñi acʼʌlel cheʼ bʌ tsaʼ cʼaxi ti jiñi jaʼ i cʼabaʼ Jaboq chaʼan miʼ majlel i taj i bʌ yicʼot jiñi i yeran, Esaú, tsiʼ ñolchʼi i bʌ yicʼot juntiquil ángel. Tiʼ caj maʼañic tsaʼ lujbʼa i ñolchʼin i bʌ yicʼot jiñi ángel, Jacob tsaʼ qʼuextʌbenti i cʼabaʼ ti Israel come Dios tsaʼʌch i yʌqʼue i bendición. Chaʼan miʼ chʌn cʼajtesʌntel chuqui tsaʼ bʌ ujti, Jacob tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ jiñi lum ti Peniel o Penuel (Gn. 32:22-31). Ti wiʼil, cheʼ bʌ Jacob yaʼan ti Betel, Dios tiʼ sube chaʼan tsaʼix qʼuextʌyi i cʼabaʼ, cʼʌlʌl ti jimbʌ ora tsaʼ subenti bajcheʼ Israel cʼʌlʌl cheʼ bʌ tsaʼ chʌmi (Gn. 35:10, 15; 50:2; 1 Cr. 1:34). Pero jiñi cʼabaʼʌl Israel ñumen bʌ ti 2,500 miʼ tajtʌl ti jiñi Tsʼijbujel, i an qʼuiñil jin miʼ tajtʌl ti tʼan i pʼolbal jiñi Jacob (Éx. 5:1, 2).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 32:11, ITD) Locʼsañon tiʼ cʼʌb cʌscun Esaú, come mic bʌcʼñan ame tilic i jatsʼon lojon yicʼot i ñaʼob calobilob yicʼot alpʼeñelob.
(Génesis 32:13-15, ITD) 13-15 Jacob tsiʼ ñusa acʼʌlel yaʼi. Tsiʼ tempʌbe i majtan Esaú loqʼuem bʌ tiʼ chubʌʼan: Lujuncʼal i ñaʼal chivo, yicʼot juncʼal tat chivo, lujuncʼal ñaʼ tiñʌmeʼ yicʼot juncʼal tat tiñʌmeʼ, lujuncojt i chaʼcʼal camello yicʼot i yal, chaʼcʼal wacax yicʼot lujuncojt i tat, juncʼal i ñaʼal burro yicʼot lujuncojt i yal.
w10 15/6 22 párr. 10, 11
Laʼ lac chaʼlen «uts bʌ tʼan» i ñumen wen mi caj la cajñel la quicʼot yambʌlob
10 Mi mucʼʌch lac pʌs la cutslel i mi lac chaʼlen wersa chaʼan wen mi lac pejcan yambʌlob, mach wocolic mi caj la cubin chaʼan temel mi la cajñel la quicʼotob. I cheʼ bʌ mach wocolic mi la cubin chaʼan temel mi la cajñel la quicʼot yambʌlob, mach wocolic mi caj la cubin chaʼan mi lac pejcañob. Cheʼ mi lac pʌs la cutslel, cheʼ mi laj coltan yambʌlob, cheʼ mi la cʌcʼ majtañʌl loqʼuem bʌ ti lac pusicʼal o cheʼ mi lac pʌy ti la cotot yambʌlob, ñumen wen mi caj lac pejcañob. Mi cheʼ mi lac mel tiʼ tojlel juntiquil am bʌ wocol la quicʼot ‹mi caj lac wen techben i quisin›, i mi caj i coltan chaʼan miʼ pʌs wem bʌ i melbal i mach wocolic mi caj lac chaʼlen tʼan la quicʼot chaʼan mi la cʌl chuqui woliʼ yujtel i mi lac tojʼesan jiñi wocol (Ro. 12:20, 21).
11 Juntiquil tsaʼ bʌ i taja i qʼuel chaʼan añʌch i wenlel cheʼ bʌ mi lac pʌs la cutslel jiñʌch Jacob. Tiʼ caj tsiʼ bʌcʼña chaʼan mi caj i tsʌnsʌntel ti jiñi i yeran, Esaú, tsaʼ putsʼi. Pero cheʼ tsaʼix ñumi cabʌl jab tsaʼ chaʼ sujti. Cheʼ bʌ Esaú tsaʼ majli i taj jiñi i yeran tsiʼ pʌyʌ majlel 400 i wiñicob. Ti jimbʌ ora, Jacob tsiʼ cʼajtibe i coltaya Jehová. Pero cheʼ jaʼel tsiʼ chocbe majlel cabʌl añimal jiñi i yeran. Jiñi majtañʌl tsaʼ bʌ chocbenti majlel Esaú tsiʼ cʼunʼesʌbe i pusicʼal, jin chaʼan tiʼ ora tsaʼ majli i mecʼ Jacob (Gn. 27:41-44; 32:6, 11, 13-15; 33:4, 10).
(Génesis 33:20, ITD) Tsiʼ waʼchoco i pulʌntib i majtan Dios yaʼi. Tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ El Elohé Israel, «Dios i Diosʌch Israel».
it-1 700
Dios i Diosʌch Israel
Jacob tsaʼ qʼuexbenti i cʼabaʼ ti Israel cheʼ bʌ tsiʼ ñolchʼiyob i bʌ yicʼot juntiquil i yángel Jehová yaʼ ti Peniel. Ti wiʼil cheʼ bʌ Jacob tsiʼ taja i bʌ yicʼot Esaú, jiñi i yeran, utsix tsiʼ pejcayob i bʌ. Cheʼ jiñi tsaʼ majli ti chumtʌl ti Sucot i ti wiʼil, ti Siquem. Yaʼ ti Siquem tsiʼ mʌñʌ jumpejt i lum i chaʼan bʌ i yalobilob Hamor i yaʼʌch tsiʼ mele pisil bʌ i yotot (Gn. 32:24-30; 33:1-4, 17-19). «Tsiʼ waʼchoco i pulʌntib i majtan Dios yaʼi. Tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ El Elohé Israel, ‹Dios i Diosʌch Israel›» (Gn. 33:20). Cheʼ bʌ Jacob tsiʼ taja ti tʼan jiñi tsijiʼ bʌ i cʼabaʼ yicʼot i cʼabaʼ jiñi pulʌntib, miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan mucʼʌch i chʼʌm jiñi i cʼabaʼ yicʼot mucʼʌch i qʼuel ti ñuc, i cheʼ jaʼel jiñi i tojʼesʌntel ti Dios come jiñʌch tsaʼ bʌ chaʼ pʌyʌ majlel ti jiñi Lum wʌn albil bʌ. Ili tʼan cojach junyajl mi lac taj ti jiñi Tsʼijbujel.
27 I CHAʼAN ABRIL-3 I CHAʼAN MAYO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 34, 35
«Cheʼ mi lac ñochtan mach bʌ weñobic i melbal mi lac taj wocol»
(Génesis 34:1, ITD) Tsaʼ majli ti julaʼ Dina, jini xchʼoc bʌ i yalobil Jacob tsaʼ bʌ i yʌqʼue Lea. Yom i julaʼtan jini xchʼocob yaʼ bʌ chumulob.
w97 1/2 30 párr. 4
Siquem, jiñi tejclum am bʌ ti joctʌl
¿Chuqui miʼ ñaʼtañob jiñi chʼiton wiñicob añoʼ bʌ ti Siquem cheʼ bʌ miʼ qʼuelob jiñi xchʼoc muʼ bʌ i bajñel cʼotel ti julaʼ? Jiñi i yalobil jiñi i yum bʌ jiñi lum «tsiʼ qʼuele jini xchʼoc. Tsiʼ pʌyʌ, tsaʼ ajni yicʼot, tsiʼ yʌcʼʌ ti quisin». ¿Chucoch tsaʼ caji ti majlel Dina i sʌclan i yamigajob ti Canaán yaʼ baqui an jiñi xtsʼiʼlel bʌ xʼixicob tsaʼ bʌ i yʌcʼʌyob ti wocol? ¿Chaʼan ba yom i yamigajob lajal bʌ i jabilelob yicʼot? ¿Maʼan ba miʼ jacʼ jiñi ticʼojel o muʼ ba i bajñel mel chuqui jach yom cheʼ bajcheʼ chaʼtiqui uxtiquil i yerañob? Pejcan jiñi relato am bʌ ti Génesis i ñopo a chʼʌmben i sujm bajcheʼ yubil tsiʼ yubiyob Jacob yicʼot Lea cheʼ bʌ tsiʼ qʼuelbeyob i wocolel tiʼ caj chaʼan jiñi Dina miʼ wen ajñel ti julaʼ yaʼ ti Siquem (Génesis 34:1-31; 49:5-7; qʼuele jaʼel La Atalaya, 15 i chaʼan junio, 1985, i yopol 31).
(Génesis 34:2, ITD) Jini Siquem i yalobil Hamor, jini heveo, i yum jini lum, tsiʼ qʼuele jini xchʼoc. Tsiʼ pʌyʌ, tsaʼ ajni yicʼot, tsiʼ yʌcʼʌ ti quisin.
lv cʌntesʌntel 9 103 párr. 14
«Putsʼtanla tsʼiʼlel»
14 Ti wiʼil, Dina tsiʼ cʌñʌ Siquem. Tajol maʼañic tsiʼ ñaʼta chaʼan an majqui yom i piʼlen. Pero Siquem cheʼʌchi. Ti jumpʼejl bʌ qʼuin, cheʼ bʌ Siquem tsaʼ caji i yubin tiʼ bʌcʼtal chaʼan yom piʼleya, tsiʼ mele cheʼ bajcheʼ miʼ melob yambʌ cananeojob: Anquese mach yomic jiñi xchʼoc, «tsiʼ pʌyʌ» i tsiʼ chaʼle ti violar. Ti wiʼil «tsiʼ ñaʼta i pʌy», pero maʼañic tsiʼ tojʼesa tsaʼ bʌ i mele (pejcan Génesis 34:1-4). Mach cojach Dina tsiʼ taja wocol chaʼan mach weñic bajcheʼ tsiʼ yajca i yamigojob, tsaʼ tejchi cabʌl wocol tiʼ familia tsaʼ bʌ i yʌqʼueyob i chʼijiyemlel i cheʼ jaʼel mach utsʼatix tsaʼ qʼuejliyob (Génesis 34:7, 25-31; Gálatas 6:7, 8).
(Génesis 34:7, TNM) Pero cheʼ bʌ jiñi i yalobilob Jacob tsiʼ yubiyob, ti orajach tsaʼ sujtiyob cheʼ bʌ yaʼañob ti jamil yicʼot i yʌlacʼ. Cʼux tsiʼ yubiyob i tsaʼ wen michʼayob come Siquem maʼañic tsiʼ qʼuele ti ñuc jiñi Israel cheʼ bʌ tsiʼ piʼle jiñi xchʼoc bʌ i yalobil Jacob. Jiñʌch junchajp mach bʌ yomic miʼ mejlel.
(Génesis 34:25, ITD) Cheʼ tiʼ yuxpʼejlel qʼuin cheʼ wen cʼux i pʌchʌlel baʼ tsepbilob, tsiʼ chʼʌmʌyob espada chaʼtiquil i yalobilob Jacob, Simeón yicʼot Leví, i yʌscuñob Dina. Tsaʼ ochiyob cheʼ mach tsajibilic jini tejclum. Tsiʼ tsʌnsayob pejtel winicob yicʼot chʼitoñob.
w09 1/9 21 párr. 1, 2
¿Wem ba cheʼ mi lac chaʼ qʼuextan chuqui mach bʌ weñic mi lac melbentel?
An muʼ bʌ i ñaʼtañob chaʼan jiñi muʼ bʌ i chaʼ qʼuextañob chuqui miʼ melbentelob miʼ lajmelob i wocol. Pero, ¿melel ba jiñi? Laʼ laj qʼuel jiñi tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel jiñi i yalobilob Jacob, juntiquil patriarca ti jiñi i tejclum hebreojob. Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan cheʼ bʌ jiñi i yerañob Dina tsaʼ cʼoti i yubiñob chaʼan tsaʼ chaʼlenti ti violar jiñi Dina ti juntiquil wiñic i cʼabaʼ Siquem, «cʼux tsiʼ yubiyob i tsaʼ wen michʼayob» (Génesis 34:1-6; 34:7, TNM). Chaʼan miʼ qʼuextañob jiñi mulil tsaʼ bʌ ujti, jiñi chaʼtiquil i yeran Dina, Simeón yicʼot Leví, tsaʼ caji i chajpañob chuqui mi caj i melob tiʼ tojlel jiñi Siquem yicʼot i familia. Tsiʼ cʼʌñʌyob jumpʼejl lot chaʼan miʼ mejlel i tsʌnsañob Siquem yicʼot pejtelel wiñicob añoʼ bʌ ti jiñi tejclum (Génesis 34:13-27).
¿Am ba chuqui bʌ wenlel tsiʼ tajayob cheʼ bʌ tsiʼ chaʼleyob tsʌnsa? I jacʼbal ili cʼajtiya mi lac taj ti jiñi chuqui tsaʼ bʌ i sube Jacob jiñi i yalobilob cheʼ bʌ tsaʼ cʼoti i ñaʼtan chuqui tsaʼ bʌ i meleyob: «Cabʌlʌch c wocol chaʼañetla. Tsaʼix laʼ wʌcʼʌyon ti tsʼaʼlentel tiʼ tojlel pejtel jini chumuloʼ bʌ ti ili lum [...]. Wʌle mux caj i tempañob i bʌ tij contra chaʼan miʼ tsʌnsañonla. Mi caj i jatsʼonla. Cheʼ jini mux caj lac jisʌntel, joñon quicʼot c piʼʌlob» (Génesis 34:30). Simeón yicʼot Leví tsaʼ jach i ñumen tsʌtsʼesayob jiñi wocol. Cʼʌlʌl ti jimbʌ ora, jiñi i familia Jacob tsaʼʌch caji i cʌntañob i bʌ chaʼan maʼañic chuqui miʼ tumbentelob ti jiñi yaʼ bʌ chumulob tiʼ tʼejl. Chaʼan maʼañic chuqui miʼ chaʼleñob, Dios tiʼ sube Jacob chaʼan miʼ majlelob ti Betel (Génesis 35:1, 5).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 35:8, ITD) Tsaʼ chʌmi Débora, jini xmecʼ alʌl i chaʼan Rebeca. Tsaʼ mujqui ti yebal cʼolol yaʼ tiʼ yentʌlal Betel. Jini chaʼan tsaʼ otsʌbenti i cʼabaʼ jini cʼolol, Jiñʌch i Cʼolol Xʼuqʼuel.
it-1 642 párr. 5
Débora
1. Xmecʼ alʌl i chaʼan Rebeca. Cheʼ bʌ Rebeca tsiʼ cʌyʌ i yotot Betuel, jiñi i tat, chaʼan miʼ mejlel ti Palestina i miʼ ñujpuñel yicʼot Isaac, tsaʼ majli yicʼot Débora (Gn. 24:59). Débora cabʌl jab tsiʼ chaʼle eʼtel tiʼ yotot Isaac i tajol cheʼ bʌ tsaʼ chʌmi Rebeca, tsaʼ majli ti chumtʌl tiʼ yotot Jacob. Débora tsaʼ chʌmi cheʼ bʌ lʌcʼʌ añix 125 jab i ñujpuñelob Rebeca yicʼot Isaac, i tsiʼ mucuyob tiʼ tʼejl juntejc teʼ am bʌ ti Betel. Cheʼ bajcheʼ tsaʼ otsʌbenti i cʼabaʼ jiñi teʼ (Alón-bacut, yom bʌ i yʌl «Jiñʌch i Cʼolol Xʼuqʼuel») miʼ pʌs chaʼan Jacob yicʼot i familia tsaʼʌch i wen cʼuxbiyob Débora (Gn. 35:8).
(Génesis 35:22-26, ITD) Cheʼ yaʼ chumul Israel ti ili lum, Rubén tsaʼ ñole yicʼot Bilha, yambʌ i yijñam i tat. Israel tsiʼ yubi chuqui tsiʼ mele. An lajchʌntiquil chʼiton bʌ i yalobilob Jacob. 23 Jini chʼiton bʌ i yalobilob Lea jiñobʌch Rubén jini ascuñʌl bʌ, Simeón, Leví, Judá, Isacar, Zabulón. 24Jini chʼiton bʌ i yalobilob Raquel jiñobʌch José yicʼot Benjamín. 25 Jini chʼiton bʌ i yalobilob Bilha, i criada Raquel, jiñobʌch Dan yicʼot Neftalí. 26 Jini chʼiton bʌ i yalobilob Zilpa, i criada Lea, jiñobʌch Gad yicʼot Aser. Jiñobʌch i yalobilob Jacob tsaʼ bʌ i yilayob pañimil ti Padanaram.
Jiñi xpejcaya juñob miʼ cʼajtibeñob i bʌ
¿Yom ba ascuñʌl juntiquil chaʼan miʼ mejlel ti sujtel tiʼ ñojteʼel jiñi Mesías wajali cheʼ tiʼ yorajlel israelob?
An i tajol cheʼʌch acʼbil ti ñaʼtʌntel bajcheʼ jiñi. Ili mucʼʌch i taj i bʌ yubil bajcheʼ miʼ yʌl Hebreos 12:16, baqui miʼ yʌl chaʼan Esaú maʼañic tsiʼ chʼʌmʌ ti ñuc «jini albil bʌ i chaʼan Dios» i «tsiʼ choño i yʌscuñil cheʼ an i wiʼñal chaʼan miʼ poj taj i bʌl i ñʌcʼ» tiʼ tojlel Jacob. Ili miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel yubil chaʼan Jacob tsaʼ mejli ti sujtel tiʼ ñojteʼel jiñi Mesías cheʼ bʌ tsaʼ cʌyle tiʼ wenta «i yʌscuñil» Esaú (Mt. 1:2, 16; Lc. 3:23, 34).
Pero cheʼ tsaʼ c wen qʼuele lojon yambʌ relato tac yaʼ ti Biblia, tsaʼ cʼoti lon c ñaʼtan chaʼan mach cʼʌñʌlic ascuñʌl juntiquil chaʼan miʼ mejlel ti sujtel tiʼ ñojteʼel jiñi Mesías. Laʼ laj qʼuel chucoch:
Jiñi ñaxam bʌ i yalobil Jacob (Israel) yicʼot Lea, jiñʌch Rubén. Ti wiʼil, Jacob tsiʼ yʌcʼʌ i yalobil yicʼot jiñi cʼuxbibil bʌ i yijñam i cʼabaʼ Raquel, jiñi ñaxam bʌ i yalobil jiñʌch José. Cheʼ bʌ Rubén tsiʼ chaʼle mulil, José tsaʼ cʌyle bajcheʼ jiñi mero ascuñʌl bʌ (Gn. 29:31-35; 30:22-25; 35:22-26; 49:22-26; 1 Cr. 5:1, 2). Pero mach jiñic tiʼ tojlel Rubén yicʼot José tsaʼ tili jiñi Mesías, jiñʌch tiʼ tojlel Judá i chʌnticlel bʌ i yalobil Jacob yicʼot Lea (Gn. 49:10).