ˈMën ˈka dho ˗a kë kö ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗yö kë ˗së?

1-2. Mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈko ˗ga ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

ˈKO ˗GA ˗sü ˈˈtʋ̈ŋ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. ˗Ya kë ꞊dhɛ ka ka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, kö ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö dhi ka ˗gɔ. ˈKosümɛn ꞊va ꞊dede zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Siɔna ˈö Etiopi ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ do ˈö n zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗a ˈka ˈyö ˗tɔ yaa n ꞊gɔɔn yi ˗bha ˈkö ˗ga ˗sü ˈˈtʋ̈ŋ. Yi pë ˗wɔngbɩɩsü ˈbha ˗nu ˗wɔn ˗blɛɛ, ˈö ˈyi ˈˈyɩɩto yi ˈko ˗dhɛ ˈpö. ˈDhɛ ˈa˗ yö ꞊dhɛ mɛn ˈö ˗dhɔ n ˗kë, ˈö n ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈpö ˈman ˗kpan ˗a ˗bha n zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi.»

² ˈˈKɛɛ kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Alɛsio ˈö Olandö, ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈmɛn ˈö dho kë ˗n ˗man dhebɔ ˈka ˈa˗ dɔ kö yi yi ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗yö ˗kë n ˗dhɛ ˗së. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗kun ˗a ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka.» ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo nu ˈko ˗ga ˗mɛn ˗ta waa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo dho ˈko ˗ga ˗sü kë ˗së ˗an yö. Pë ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu dho ˗a ˗kë kö ˗wo ˈko ˗ga ˗mɛn ˗nu ˗takun, kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

ˈMËN ˗KË ˈÖ ˈKWA KWA ˈKO ˗GA?

3. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa kwa ˈkö ˗ga? (Proverbes 20:25)

³ ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈko ˗ga ˗sü ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ꞊dede ˈka, kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈkosüsü ˈgü. ˈKosü ˗yi ˈka, ˈkosümɛn ˗nu ˈwo wo ˗wo ˗bhö Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ wo ˗dhɔ ˗dho wo ˈko kë, ˈwo wo ˈko ꞊bhlëë ˗ya wo ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈˈSanni ˈkwa kwa ˗wo suu ˈˈpɛpɛ ˗bhö, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë kwa ˈsuaan˗ ˈka ꞊dedewo. (Proverbes 20:25 ˗wo pö.) ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ˈpö ˈkosüsü ˗bha. ˈKo ˗ga ˗sü ˗ya ˗kë ˈö mɛn ꞊plɛ ˈwo dho wo ˈkosü bhë ˈwo wo ˈko dɔ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗wo ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta. ˈWɔn ˗së ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈkosüsü ɛɛnˈˈ ˗kankwëësü ˈka. ˗An ˗bha -kankwëësü ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗yö ˗kun ˈya, ˈˈkɛɛ ˗yö ˗an ˗takun ꞊ʒiaan ˈwo ˈwɔn ˗së ˗kë.

4. ˈMën ˗kë ˈö ˈko ˗ga ˗sü yö ˗kɔ ˗së dho kë kwa ˗gɔ?

⁴ ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho ˈko ˗ga ˗sü yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˈdhö? ˈYö sü ꞊dhɛ ˗a yö ˗kɔ ˗së ˗ya kë kwa ˗gɔ, mɛn ˈö kwa ˈti ˗dho ˗a ˈsü ɛɛnˈˈ ˈto ˗a ˗gɔ bhë kwaa˗ ˗nu ˈkwa ˈti ˗dho kwa ˈko ˗ga. ꞊Kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha yö dosɛnŋ ˈyaa ˈnën dua ˈdhö ˗mü kö ˈwɔn yö ˗kɔ ˈö bhë ˗yö kë ˗a ˗gɔ, mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗mü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ mɛn ˈbha ˗nu ˗wo wo ˗zota ꞊dhɛ mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü bhë ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˈkosü. ˈWɔn yö ˗kɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗pa ꞊kɛgbɔɔ ɛɛnˈˈ ˈmɛn ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˗a ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Melisa ˈö ˈyaa gwaan˗ ˗bha ˈö Zeta zuni, ˗ya ˗pö: «˗Ya kë ꞊shiöŋ ˗wo ˗fɛɛ ˗ya kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ˗an ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü ˈkö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü bhë ˗wo ˈti wo ˈko ˗wo ˈgüman, ˗wo pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈwo wo ˈkosü. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˈwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wo ˈko ˗ga. ˈWɔn ˗nu ˈwo bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo nu zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ꞊va ˈka.»

˗KA KA ˈKO DƆ ˗SË ˈKA

5-6. Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗mën ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa dɔ ˈö ˗gban mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˗bha? (1 Piɛdhö 3:4)

⁵ Ka ka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˈmën dho ka ˗takun kö ˈka ka ˈko ˈsü ɛɛnˈˈ ˈka ˈˈkankwëë˗? ˗Ka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka ka ˈko dɔ ˗së ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo ˗gban mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˗bha ka ˗an dɔ ˈö ˈka ꞊kun ˗ya ka ˈko ˗ga ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ꞊dɛɛ, ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊slɔɔ kö ‹ˈka ka ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˈö ka ꞊zuöˈ ˈgü ꞊zianˈ› ˗a dɔ. (1 Piɛdhö 3:​4, NTBL ˗wo pö.) ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ka ka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗mlɛɛn ˈö mɛn ˈö ˗dhö waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ˗kaa ˗ga kö pë ˈö mɛn ˈö ˗dhö ˈö˗ ˈka, ˈka˗ ˗ga ˈpö. ˗Ya ˈgo mü, kö ˈka ka ˈko ˗zotakɔ ˈsuaan bho. ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˗wo ʒiö ˗ni ˈgü, dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo yö ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an ˗yɔ ꞊slɔɔ: «˗Yö ˗dho kë dhegɔndë ɛɛnˈˈ gwaanbhadhe ˗së ˈka n ˗man ˈka ˗ee?» (Prov. 31:​26, 27, 30; Efɛ. 5:33; 1 Tim. 5:8) «N ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö dho ö ˗zokë n ˈˈpiʋ̈ ˗ee? Ɛɛnˈˈ ˗a ˗dhɔ ˗yö n ˗kë ˈa dho n ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈpö ˗ee? Yi ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈyi ʒiö yi ˈkö zaadhɛ ˗nu ˗ta ˗ee?»b (Wlɔ. 3:23) Ka ka ˈko dɔ ˗ni ˈgü, ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyaa ˈnën ˗tɔ ka ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bha ˗kë do ˗sü, ˈˈkɛɛ ka ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗bɛ ö ˈko ˗bha ˗sü.

⁶ Ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˗mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˈka dho ˗a dɔ ˗sü ˗ʒian mɛɛnˈˈ? ˈˈSanni ka ˈko ˗dhɔ ˗yö ˗da ka zuʋ̈ˈˈ ˈgü ꞊dedewo, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka pë ˗wɔngbɩɩsü ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈpë mɛn ˈö ˗dhö ˈö dho ˗a kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗an dhö bhë, ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ. ˈYö˗ ˗dhɛ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyua ˗nu ˈwo ka ˗bha, ˈwëëga ˗wɔn waa pë ˗nu ˈka ˗an ˗kë ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈwo pa ka ˗zotakɔ, ˗kɔ ˈka ˗bha ka ˗de ˈgü waa ka ˈˈtakɔ ˗nu ˈka ˈpö ꞊wɛ? ˈWɔn ˈˈpɛpɛ ˈyaa ˈnën ˈka dho ˗a blɛɛˈˈ ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü züdɔdhɛ ˈgü. (Zan 16:12) ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo ˗gban ka ˗bha ˈö ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka ˗an blɛɛˈˈ ꞊taabha ˗wo ˗dhö, ˗kaa pö ˗a ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗wa ʒiö, ˗a ˗bhawɔn ˗yö ˗an dɔ ˗sü ˗bha kö ˗yö ˈwɔn ˗së kë. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ka dua ˗mü kö ˈka ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈpʋ ka ˈko ˗dhɛ.

7. Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈka ˗ga ˗ni ˈgü bhë, ˈmën ˈwo dho ˗a kë kö ˗wo wo ˈko dɔ ˗së ˈka? (Kpɔɔˈˈ ˈzü ˈkɔnën «Mɛn ˈbha ˈö ka ˈka mü ꞊gblɛɛn ka ˗bha ka ˈko ˗ga ˗sü» ˗bha.) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

⁷ Ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˗kɔ ˈö mɛn ˈö ˗dhö ˈö˗ ˈka, ˈka dɔ ꞊dedewo? ˗A kë ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ dhɛɛˈˈ ˗nu ˗kpɔ ˈö ˈko ˗gɔ ˗sü ˈö ˈka ka ˈˈtʋ to ˗së ˈka ka ˈko ˗bha. Ka dua ˗mü kö ˗kɔ ˈö ˈka˗ ˈka ka ˗de ˈgü ꞊dedewo ˈka˗ pö ka ˈko ˗dhɛ, ˗ya ˈgo mü kö ˈka ka ˈko ˗bha dhɛɛˈˈ ˗nu ˗yɔ bɔ gagade ˈgü. (Prov. 20:5; Zak. 1:19) Pë ˈbha ˈö ꞊waa˗ kë wo ˈkwëë˗ ˈwo ˈˈdoodɔ wo ˈko ˈˈpiʋ̈, ˗kaa kë. ˗A ˈbha ˗nu ˈnën ˗tɔ ˗bhöpë ˗bhö ˗sü, ˈˈtasü ˗sü ˈö ˗kpinŋ ˈˈpiʋ̈ waa ˗zlanwopö ˈkwëësü. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ka ˈˈtɔŋdë ˗nu waa ka ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka bɔ ˗a ˗ta ˈka ka ˈko dɔ. Yö ˗nu ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈka bɔ ˗an ˗ta ˈka mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu dɔ, ˗ka ˗an kë ka ˈkwëë˗. Pë ˈö Ashöwinö ˈö Olandö ˈö˗ ˗kë, ˗kwaa ˗ga. ˈDhɛ waa Alisia ˈwo kun wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗ya ˗pö: «Yi yö ˗nu ˈwo dho yi ˗takun kö ˈyi yi ˈko dɔ ˗së ˈka ˗an ˗kë yi ˈkwëë˗. ˗Ya kë ꞊shiöŋ yö ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˗kë ˗bhaasü. ˗A ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ ˗bhöpë ˗kpa ˗sü ɛɛnˈˈ ˈkɔɔ ˗yö ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu kë ˗sü. ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈka, yi yi ˈko ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˗yö.

8. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈko ˗ga ˗mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ꞊slɔɔ pë ˗draan ˈkwëësü ˈgü?

⁸ Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka bɔ Biblö ˗draan ˈkwëësü ˗ta ˈö ˈka ka ˈko dɔ ˈzü. ˈKa ka ˈkosü ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ka ˗bhawɔn ˗dho yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˈka ˗Zlan ˗dhɔkë ˈkɔɔ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ka ˗bha ˈkosüsü ˈgü. (Eccl. 4:12) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ka kun ˈka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈka Biblö draanˈˈ ka ˈkwëë˗. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ka ˈti ka ˈkosü ꞊köŋ, ˈö kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˈyaa kwa ꞊dhegblüdhe ˗gɔmɛn ˈka. ˈˈKɛɛ ˈka Biblö draanˈˈ ka ˈkwëë˗ zoodhö zoodhö, ˗mlɛɛn ˈö mɛn ˈö ˗dhö waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ka ˗dho ˗a dɔ. Masö waa Laisa ˈwo dhe waa ö gɔɔn˗ ˈka Zeta zuni bhë, ˗wo pë ˗së ˈbha ˗wɔn ˗blɛɛ. Masö ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈyi yi ˗bha ˈko ˗ga ˗sü züdɔ, yi ˗ya ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˈko ˗ga ˗sü, ˈkosüsü waa ˗kë ˈkɔdhi ˈgü ˗sü ˗bha ˗an ˗draan kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, pë ˗wɔngbɩɩsü ꞊vadhɛ ˈˈdoodɔsü ˈyaa kun yi ˗kɔa ˈˈgbɩɩ.»

PË ˈˈWƐƐ ˈBHA ˗NU ˈKWA DHO KWA ˈˈTƲ̈Ŋ KË ˗AN ˈGÜ

9. ˈKo ˗ga ˗mɛn ꞊plɛ ꞊waa˗ pö ˈwo wo ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗wɔn blɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈmën ˈwo dho wo ˗zota ˗a ˈgü?

⁹ De ˈka dho ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ? ˈKo ˗ga ˗mɛn ꞊plɛ ˈnën ˈwo dho wo ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗mɛn ˗bha. ˗A züdɔdhɛ ˈgü, ˈka ˗dho ˗a blɛɛˈˈ mɛn ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ. (Prov. 17:27) ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˈti ˗dho dhɛɛˈˈ ꞊va ˈwo ˗gban ka ˗bha ˈkosüsü ˗bha ˗an ˈkpɔ ka ˗gɔ, ˗ya ˈgo mü wo ˈti ˗dho ˗fɛɛ ˗ya ka ˗bha. ˈˈKɛɛ ka ˈti˗ blɛɛˈˈ mɛn gbɛ˗ ˗dhɛ ˈpö, ka ˗dho ka ˗de ˗bin ˗an gɔ ˈö ka ˗kɔ ˗yö ˗da ˈwɔnyaakësü ˈgü. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈka˗ blɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˗dhioo ˗nu ˈwo dho ka ˗takun ˗an dɔ ka ˗ta, ˗an ˗dhɛ. (Prov. 15:22) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ blɛɛˈˈ ka ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu, kletiɛn ˗kiansü ˗nu ɛɛnˈˈ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ.

10. ˈMën ˈko ˗ga ˗mɛn ꞊plɛ dho ˗a kë kö ꞊bhlëë ˗yö ˈto ˗an ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗bha? (Proverbes 22:3)

¹⁰ Ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ꞊bhlëë ˗yö ˈto ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗bha? Ka ˈko ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈, ka ˗dho ˗a pö ˈka kë ˗dhɛ do ˈgü ˗kplawo. ˈMën dho ka ˗takun kö ka ˗kɔ ˈya ˗dho ˗da ˈwɔn ˈö ˈyaa Zoova ˗dhɛ ˗së ˗a kë ˗sü ˈgü. (1 Ko. 6:18) Ka dua ˈyaa ˗mü kö ˈka ˈˈɲangüyaa ˈˈdoodɔ ɛɛnˈˈ ˈka ˈto ka do ˈka ɛɛnˈˈ ˈzü ˈka we ꞊va mü. (Efɛ. 5:3) ˈYö sü ꞊dhɛ pë ˗nu ˈwo bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˗wɔ gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˗da mɛn ˈgü, ˗wo ˈwɔn ˗së kë ˗sü kë mɛn ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yo ˗dho kë ˗së kö ˈpë ˈka dho ˗a kë kö ˈka ꞊bhlëë ˗ya ˈka ˈko ˗bha, ˗ya ˈgo mü Zoova ˗bha ˈˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha, ˈka˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ ka ˈko ˈˈpiʋ̈ zoodhö zoodhö. (Proverbes 22:3 ˗wo pö.) Dawitö waa Amazö ˈwo Etiopi ˈpë ˗an ˗takun, ˗kwaa ˗ga. ˗Wa ˗pö: «Yi ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë yi ˈko ˈˈpiʋ̈ ˈdhɛ mɛn ˗nu ˈdhö˗ ˗bha ꞊va ɛɛnˈˈ ˈö yi ˈˈtɔŋdë ˗nu dhö˗ ˗bha ˗a ˈgü. Yi ˈti kë yi do ˈka gɔ ˈgü ɛɛnˈˈ ˈkɔɔ ˈtoŋtoŋdhö. ˗A ˗wɔn ˈgü, pë ˗nu ˈwo dho nu ˈgüdandhe ˈka yi ˗ta, yi ˈˈkan ˗an ˗bha.

11. ˈKo ˗ga ˗mɛn ꞊plɛ ꞊waa˗ pö ˈwo ˗dhɔ ˗zɔn wo ˈko ˗dhɛ, ˈmën ˈwo dho wo ˗zota ˗a ˈgü?

¹¹ Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˗dhɔ ˗zɔn wo ˈko ˗dhɛ ˗ee? Ka ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö ˈˈyɔ ˗ni ˈgü, ˗dhɔ ˗zɔn ˗kɔ ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗së. ˈˈKɛɛ kö ˗wɔ dhe ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˈö ka ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈, ˗zotakɔ ˗së ˈti ˗dho kë ka ˗gɔ ka ˈko ˗bha. (Chant de S. 1:2; 2:6) Kö ˈka ˗dhɔ ˗zɔn ka ˈko ˗dhɛ ˗kɔ ˈbha ˈgü, ka ˈti ˗dho ˗mɔn ka ˗de ˈkun ˗sü ˗bha ˈö ˈka ˈwɔn ˈyaa Zoova ˗dhɛ ˗së ˗a ˗kë. (Prov. 6:27) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈka ka ˈko ˗ga ˗sü zübho, ˗naan ˈbha ˈka dho ˗a ʒiö ka ˗de ˗gɔ ˈwo ˗gban Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ta, ˗ka ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.c (1 Tes. 4:​3-7) ˗Kɔ ˈka˗ ˗bha ꞊plɛ ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, ˈka˗ pö: «Yi ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn ˗kɔ ˈö yi ˈko ˗dhɛ bhë mɛn ˗nu ˗wa ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗wɔ ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˗da yi ˈgü ˗ee?»

12. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu ˈko ˗ga ˗mɛn ˗nu ꞊zinŋgü, ˈmën ˈwo dho ˗a kë?

¹² Ka ˗dho ka ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈɲan bhɔ ˗kɔ kë ꞊dhɛ? ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˗da ka ꞊zinŋgü, ˈmën ˈka dho ˗a kë? ˗A ˗gɛn ˈpö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈkaa ka ˈko ˗mankun ˗ee? ˗Abin toŋtoŋdhö. ˈKosümɛn ˈˈpɛpɛ ˈwaa wo ˈko ˗wo ˈgüman ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. Mɛn ˗nu ˈö ˈkosüsü ˗yö ˗dhi ˗an ˗gɔ ˈnën ˈwo ˗tɔ mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ꞊bhlëë ˗ya, ˈwo wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo wo ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗bɛ wo ˈko ˗bha. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈka ka ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈɲan bhɔ ꞊dɛɛ kö ˈka˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ka ˗bha ˈkosüsü ˗dho kë ˗së. ˗Kɔ ˈka˗ ˗bha ꞊plɛ, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈka˗ pö: «Yi ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈyi dhiaŋzë yi ˈko ˗dhɛ zuʋ̈saadhɛ waa ˈko ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˈka ˗ee? Yi yi ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˗dɔ ˈyi ˈˈslö ꞊mɛɛn ˈko ˈyi ˗an baaˈˈ ˗ee? Yi ˗kan ˈwɔn ˗nu ˗bha ˈˈvaandhö, ˈyi˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa kë ˈyi ꞊bhɛɛ ˗ee?» (Efɛ. 4:​31, 32) ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈö˗ ˗bha ˈyö ˗tɔ ka ˗wo ˗ya ˗lö ˈko ˗ta ˗kplawo ɛɛnˈˈ ˈka ˗dɔn bho ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈpɛpɛ ˈka, ˗a ˈbha ˗ya kë ˈka ka ˈko ˈsü ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to ka ˗bha. ˈKa˗ yö ꞊dhɛ ka ˈˈtɛɛdo ˈyaa ka ˗bhawɔn ˈto, ˗yö ˗dho kë ˗së kö mɛn ꞊plɛ ˈka ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˈˈkan.d

13. ˈMën dho ˈko ˗ga ˗mɛn ˗nu ˗takun kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈwo dho wo ˈko ˗ga ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wa dɔ?

¹³ Ka ˗dho ka ˈko ˗ga ˈˈtʋ̈ŋ ꞊dhɛ ˈˈpiʋ̈? Kwa ˈti ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈkwa kwa ˗zota kö ˈkwaa ꞊kun ˗da ˈwɔn ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈwɔn ˗nu ˈwaa kë ˗së kwa ˗bha ˈka. (Prov. 21:5) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö dho ka ˗takun kö ˈka ka ˈko dɔ ˗së ˈka, ˗kaa kë. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈˈwɛɛ ˈbha ˈti kë, ka dua ˈyaa ˗mü kö ˈka ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü kë ꞊gblɛɛn. Biblö ˗de ˈpö ˗ya ˗pö: «Mɛn ˗ya ö ˈˈɲan ˈto pinŋdhö pë ˈbha ˗gɔ ˈö˗ ˈpë ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyaa kë ˈzozodhö, ˗yö zuʋ̈ˈˈ kë ˗yua ˗ya ˗a ˗mɛn ˗bha.» (Prov. 13:12) ˗Ya ˈgo mü ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va kë ka ˈko ˈˈpiʋ̈, ˗gban ˈˈɲangüyaakësü ˗gɔ ˗sü ˗dho kë ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. (1 Ko. 7:9) ˈˈSanni ˈka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗bha ˗kë ꞊gblɛɛn ˗sü ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ka ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈka˗ pö: «ˈMën ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ dɔ ˈö ˗gban n ˈˈtɛɛdo ˗bha kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈa ˗da ˈwɔn ˗nu ˗ʒian ˗ta?»

MƐN ˈˈWƐƐ ˗NU ˗DHO ˈKO ˗GA ˗MƐN ˗NU ˗TAKUN ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

14. Mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dho mɛn ˗nu ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁴ ˗Ya kë ꞊dhɛ mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü kwa ˗an -dɔ, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗an ˗takun? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ ˗wo nu kwa ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗bhöpë ˗bhö, ˈkwa ˗Zlan ˗dhɔkë ˈkɔɔ ɛɛnˈˈ kwa ˗niidadhe kë. (Wlɔ. 12:13) ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˈko dɔ ˗së ˈka. Mɛn ˈbha ˈö dho ö ˈˈɲan ˈto ˗an ˗bha ɛɛnˈˈ ˗an ˈsü ˗gɔ ˈgü ɛɛnˈˈ ˈzü ˗dhɛ ˈbha ˈwo dho kë ˗a ˗bha kö ˗wo ˈˈdoodɔ ꞊plɛ ˈgü ˗an ˗bha ˗an ˗bhawɔn ˗ya yö ˗a ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗takun. (Ga. 6:10) Alisia ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö ˗yö pë ˈö kun waa Ashiminö ˗an ˗dhɛ ˗së ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ ˈö˗ pö: «ˈDhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˗wa pö yi ˗dhɛ ꞊dhɛ yi ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈyi nu wo ˈˈpiʋ̈ kö ˈyi kë ˗dhɛ do ˈgü, yi zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi ꞊dedewo.» Mɛn ˈbha ˗nu ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ꞊waa˗ pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwaa˗ ˗nu ˈka ˈˈtʋ̈ŋ kë ka ˈkwëë˗, ˗kwaa yö ꞊dhɛ ˗takundhe ˗së ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa˗ nu ˗an ˗dhɛ ˗a ˈdhö. ˗Kwaa kë kwa ˈsuaan˗ ka kö ˈkwa ˗dho ˗an ˈto wo do ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗an ˗bhawɔn ˗ya yö pö ˈˈdoodɔ wo ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha, ˗kwa bhɔ ˗a ˗dhɛ ꞊taa.—Fdh. 2:4.

15. Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü bhë, ˗an ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dho ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˈzü? (Proverbes 12:18)

¹⁵ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü kö mɛn ˗nu ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ˈkwa ˗an ˗takun kwa ˈˈdhiwo ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˗mɔn kwa ˗de ꞊sɔnŋ ˗bha, ˈkwa dɔ kwa ˈˈdhi ꞊tun. (Proverbes 12:18 ˗wo pö.) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗a ˈbha ˗ya kë kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ pö mɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊plɛ ˗wo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗kwaa ˈto mü kö wo ꞊dede ˗wa pö. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˗an ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗pɛn ɛɛnˈˈ ˈkwa ˗an ꞊tɔɔkë. (Prov. 20:19; Wlɔ. 14:10; 1 Tes. 4:11) ˗Ya ˈgo mü ˈzü, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈwɔn ˈbha blɛɛˈˈ ɛɛnˈˈ ˈkwa dhɛɛˈˈ ˗nu ˈkpɔ kö ˗yö kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈkwa ˗fɛɛ ˗ya ˗ni ˈgü ˗an ˗bha kö ˗wo wo ˈko ˈsü ˗a ˈdhö. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Elizö waa ö ꞊gɔɔn ˗wa ˗pö: «˗Kɔ yi dho yi ˈkosü ˗a ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo yi dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ kö yi ꞊dede yi ˈti˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ yi ˈko ˗dhɛ ꞊köŋ. ˗A ˈwɔn gü, yi ˗kë yi ˗de ˈgü ˈya˗.»

16. Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ˗wa ˈˈkan, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë?

¹⁶ Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ꞊waa˗ pö ˈwo ˈˈkan wo ˈkwëë˗ ꞊wɛ? Kwa dua ˈyaa ˗mü kö dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo ˗gban ˗an ˗bha ˈkwa ˗an ˈkpɔ ˗an ˗gɔ ɛɛnˈˈ ˈkwa˗ pö mɛn do ˈnën ˗kë ˈwo ˗kan. (1 Piɛ. 4:15) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Lea ˗ya ˗pö: «A mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˗man kö ˈpë ˗kë ˈö ˈyaa kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ do ˈyi ˗kan ˗wa ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, ˈö ˗shiö n ˗dhɛ ꞊dedewo.» Mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü ˗wa ˈˈkan, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wa ˗kë ˈya˗. ˈYö sü ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗ya dhi. ꞊Yaa˗ kë ˗wa ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mën ˗an ˈka, ˈwo ˗kë wo ˗de ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈwa ˈto ˗wo do ˈka ˗a ˈdhö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ kwa dua ˗mu kö ˈkwa ˗an ˗takun ˗ʒian mɛɛnˈˈ.—Prov. 17:17.

17. ˈMën ˈko ˗ga ˗mɛn ˗nu dho ˗a kë ˗kplawo?

¹⁷ ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˈko ˗ga ˗sü ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˗yö mü. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗së ˗dhɛ ˗yö mü ˈpö. Ʒesika ˗ya ˗pö: «Gagade ˈka, yö ꞊va ˗yö ˈko ˗ga ˗sü ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗mü kö ˗yö kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ waa kwa ꞊faan ꞊va ˈsü.» ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈka ka ˈko ˗ga ˗ni ˈgü, ˗kaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ ˗kplawo kö ˈka ka ˈko dɔ ˗së ˈka. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˗bha ˈko ˗ga ˗sü ˗dho ka ˗takun kö ˗kɔ ˈka ˗bha ꞊plɛ ˈka ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta.