Kola Lö La Ini Hnine La Judaīsme, Chrétienté, Islam
“Hetre kepine matre kola xatuane la itre atr hnene la hmi troa kapa hnyawa la mekune hna hape, meci la pune kowe la atr. Pine laka, eje fe a thingehnaeane koi angatre la ketre mele ka sisitria thupene la hna mec, maine mele ne unene pena, maine lue eje asë.”—GERHARD HERM, ATRE CINYANYI QAA ALEMA.
1. Nemene la mekune hna wangatrune ka nyitrepene la itre hmi, göi mele e thupene la mec?
TUNE la aqane thingehneane ka hape, hetre mele thupene la mec, haawe, kola mejiune hnene la itre hmi ka ala nyim, kowe la ini, ka qaja ka hape, hetre u ne la atr, nge thaa ka meci kö; ketre, thupene la mec, kola tro hnene eje kowe la ketre götran, maine kolo pena a löthe la mele ne la ketre hna xup. Tune la hna qaja ngöne la mekene 3, ame la mekune ka jilapane hnyawa ngöne la qaan, la itre hmi ngöne la itre götrane ahië ne la fen, ke, ene laka, thaa ka meci kö la atr. Ngo tuneka fe ngöne la hmi Judaisme, me hmi Chrétienté, me Islam lo hmi ne la itre ka hmi koi Mahome? Nemene la aqane traqane la ini cili, matre hane jë fe nyipi ewekëne catrëne hnene la itre hmi celë?
Kola Xome Ngöne La Hmi Angetre Iudra La Itre Mekune Qaa Heleni
2, 3. Tune la hna qaja hnene la Encyclopaedia Judaica, hna hane kö hamëne hnene la itre xötre ne la Tusi Hmitrötr qene Heberu, la mekun, laka, thaa ka meci kö la u?
2 Aberahama la qaane la hmi Judaisme, matre traqa enehila koi 4 000 lao macatre ne ej. Hna nyiqaane cinyihane la Tusi Hmitrötre ngöne la hnaasikisitrine hadredre ne macatre M.P.K. nge hna afenesine ngöne lo hmekune kola nyiqaane hnei Socrates me Platon la ini, ka qaja ka hape, thaa ka meci kö la u. Hapeu, hna hane inine kö hnene la itre xötre ne la Tusi Hmitrötr, la mekune cili, laka, thaa ka meci kö la u?
3 Kola sa hnene la Encyclopaedia Judaica ka hape: “Thupene la itre hneijine i Tusi Hmitrötr, kola mama hnyawa me cile huti la mekun, ka qaja ka hape, thaa ka meci kö la u . . . nge eje a nyi etë ne xomixötr, kowe la hmi Judaisme, me hmi Chrétienté.” Kola qaja fe ka hape: “Ame ngöne la itre hneijine i Tusi Hmitrötr, kola mekune ka hape, ame la u me ngönetrei, caasi hi, thaa lue ewekë ka isa pengöne kö.” Hnei angetre Iudra ekö hna mejiune kowe la melehmaca, nge tune la hna qaja hnene lai itusi cili, celë hi ka “amamane hnyawa la eisapengöne ne eje memine la mekun, ka qaja ka hape . . . thaa ka meci kö la u.”
4-6. Hna tuneka matre hane pi fe “ketre etë nyine xomixötr” ngöne la hmi Judaisme, la mekun, laka, thaa ka meci kö la u?
4 Hna tuneka matre hane jë fe “nyi etë ne xomixötr” la ini göi u ngöne la hmi Judaisme? Hanawange la aqane sa la hnyinge hnene la isitoar. Ngöne la macatre 332 M.P.K., hnei Alexandre le Grand, ketre tane isi ne Heleni, hna thapa la itre götrane ne Moyen Orient, kösë ju hi lo hudrumene samek; nge loi la aqane kepe nyidrë hnei angetre Iudra e Ierusalema. Tune la hna qaja hnei Flavius Joseph, ketre trahmanyi ka inine la isitoar nge atre Iudra ka mele ngöne la hneijine i Iesu, hnei angatre hna amamane koi angeice la hna perofetane ngöne la tusi Daniela, nge hna cinyihane hë ekö a 200 hë lao macatre; hna qeje pengöne hnyawa la aqane thapa Alexandre la itre nöj, nge nyidrëti a mama kösë “joxu ne Heleni.” (Daniela 8:5-8, 21) Hnene pë hë la itretre musi thupei nyidrë, hna traqa fë trongëne ngöne la itre nöje hnei angatre hna thapa, la qene Heleni, me aqane mele i angetre Heleni, memine la itre filozofi ne Heleni. Haawe, caasi hë la aqane mele i angetre Iudra, me angetre Heleni, kolo hi a ceitu.
5 Hna xötrei ujëne ekö ngöne la hnaakönine hadredre ne macatre M.P.K., la Tusi Hmitrötre qene Heberu, koi qene Heleni, hna hëne lai ka hape, Septante. Jëne la itusi cili, nyimutre catre la angetre ethen ka wangatrune me pi atrepengöne la hmi Judaisme, me metrötrëne ej; ame itre xane ke, angatre a hane uti thenge la hmi cili. Ame pena angetre Iudra, atrepengöne hnyawa angatre la filozofi ne Heleni, ene pe hane jë fe hi itre xane hane pi inamacan; celë hi ketre ewekë lai ka hnyipixe koi angatr. Philon qaa Alesanederia la ketre e angatr, hnei angeice hna mele ngöne la hneijine i Iesu.
6 Hna qaja atrunyi Platon hnei Philon, nge hnei angeice fe hna thele troa qeje pengöne la hmi Judaisme, ngöne la qene Heleni. Kola qaja hnene la itus Heaven—A History, ka hape, “Hnei Philon hna xome la itre ini ka tru ne la filozofi Platon matre troa ithuenyiköne memine la itre mekune qa hnine la Tusi Hmitrötr, ene pe hane ju fe hi angeice fe gojenyi kowe la itre keresiano troa hane thele mekun.” Nge nemene la mekune i Philon göi u? Kola qaja hnene lai itusi ka hape: “Ame koi angeic, ke, meci a nyijëne hmaca la u troa bëeke kowe la qaane i nyën, ene lo pengöi nyëne qëmekene troa hnahon. Pine laka, ka mele la u ngöne la götrane ne la ua, haawe, ame la mele ne la u e hnine la ngönetrei, ke celë hi götrane mele ka xoxopatre catr, nge ka tiqa hnei akötr.” Isaak Israeli la ketre e angatr, qaa Iudra ka mejiune kowe la mekun, ene laka, thaa ka meci kö la u, nyidrëti la ketre fizisië ka hlemu ngöne la hnaatrene hadredre ne macatre; ketre tui Moses Mendelssohn, ketre atre Iudra ne Alema, nyidrë la ketre atr pi inamacane ngöne lo hnaaeitrine hadredre ne macatre.
7, 8. (a) Nemene la aqane qeje pengöne la u hnene la Talmud? (b) Nemene pë hë la hna qaja thupen, göi u, hnene la itre itusi ne Iudra ka qaja la itre ini ka sihngödri ne la hmi?
7 Hna musinëne la mekune memine la mele ne la angetre Iudra, hnene itre hna cinyihane hnine la itus, hna hëne ka hape, Talmud-ame la itre mekune ka tru ka xulu qa ngöne lai wathebo hna iahnithekeun, memine la itre xaa mekune hna nyixane hmaca pe e thupen, me itre mekune nyine qeje pengöne la wathebo, ke, hna cinyihane hnene la itre hene hmi ne Iudra, ngöne la hnaaluene hadredre ne macatre M.K. uti hë lo Moyen Âge. Kola qaja hnene la Encyclopaedia Judaica, ka hape, “Ame fe kowe la itre ka cinyihane la Talmud, ke, angatre a mejiune göi u, ka hape, ka mele pala hi e thupene la mec.” Önine fe la Talmud ka hape, kola ithahnata la itre ka mele memine la itre ka meci hë. Kola qaja hnene la Encyclopædia of Religion and Ethics, ka hape, “ame la mejiune ne la itre Rabbin, ene lo itre hene hmi Judaisme, ke, hnahone pë hë la atr nge pane kö hetre u i angeic; maine jë ka xulu la itre mekune cili qa thei Platon.”
8 Hna qeje pengöne fe la Réincarnation hnene la ketre itusi ne la hmi Judaisme, ka qatrenge la itre ini hna thatreine qeje pengöne hnyawa; hna hëne la itusi cili ka hape Kabbale. Kola qaja hnene la itus The New Standard Jewish Encyclopedia, göne la mekune cili ka hape: “Kola mama laka, qaa Ëëd la mekune celë. . . . Ame ngöne la Kabbale, kola xötrei mama ngöne la itus Bahir, nge qaane lo kola amamane la itusi Zohar, kola hane kapa hnyawa la mekune cili hnene la itre atr ka ajane lo itre ini ka sihngödr, nge kola nyipi ewekëne eje fe ngöne la itre ini memine la itusi ne la Hassidisme.” Ame enehila e Isaraela, thaa jole kö e troa kapa la mekun, hna hape, Réincarnation, kola aceitunëne eje me ketre ini i angetre Iudra.
9. Nemene la mekune ka eje enehila thene la itre wapicine ne la hmi Judaisme, göi ini, laka, thaa ka meci kö la u?
9 Haawe, ame la mekun, ene laka, thaa ka meci kö la u, eje a lö hnine la hmi Judaisme, itre ini ne la itretre thele mekune ka xulu qaa Heleni, nge mekune lai hna kapa enehila hnene la nöjei atrene la hmi Judaisme. Nemene la nyine troa hane qaja, ngöne la aqane traqane la ini kowe la hmi Chrétienté, ene lo itre hmi ne la itre Keresiano ka thaa xötrethenge Iesu hnyawa kö?
Hmi Chrétienté a Kapa La Itre Mekune i Platon
10. Ame koi Iesu, thaa ka meci kö la u, haawe, nemene la aqane nyipune la mekune cili, hnene la ketre hnainine ka inamacane ne Sepania?
10 Hna nyiqaane thei Iesu Keriso la Christianisme, ene la nyipi hmi i itre nyipi keresiano. Hna cinyihane troa qeje Iesu, hnei Miguel de Unamuno ketre hnainine ka inamacane ne Sepania, nge ka mele ngöne la hnaatruedrene hadredre ne macatre, ka hape: “Thaa hnei nyidrëti kö hna mejiune kowe la u ka thaa meci kö, tune la mekune i Platon [Heleni], ngo thenge pe la aqane mekune i angetre Iudra, ene laka, hetre melehmaca ne la ngönetrei. . . . Atreine hi tro së a öhne la itre hatrene ka troa anyipicin, ngöne la itre itus, laka, meköti la aqane cinyihane hnene la itre atr ka mele nyipici.” Öni angeice e nyipune ka hape: “Ame la mekun, laka, thaa ka meci kö la u . . . celë hi ketre ini ne la itretre thele mekune, nge itre wanaithihlë.”
11. Eue la kola nyiqaane troa lö hnine la hmi keresiano, hnene la filozofi ne Heleni?
11 Eu nge tuneka la aqane lö la “ini ne la itretre thele mekune wanaithihlë,” hnine la hmi ne la itre nyipi keresiano? Kola amamane hnene la New Encyclopædia Britannica ka hape: “Qaane la nyipine la hnaaluene hadredre ne macatre, hetrenyi hë la itre keresiano ka nango nyiqaane atre fe hë la ini ne la itretre thele mekune ne Heleni; ene pe hane jë fe hi angatre ithuenyiköne la lapaune i angatre hnene la ini cili. Angatre a huliwa tune lai, thatraqane la inamacane i angatr, ketre mina fe kola thele troa ea la itre wanaithihlë hna inine hë, troa hane ce hmi me angatr. Ame la ini ne la itretre thele mekun, ka ihmeku hnyawa memine la aja i angatr, ke, ene la ini i Platon.”
12-14. Nemene la hna kuca hnei Origene me Augustin, matre ixomekeune jë la filozofi Platon, memine la hmi keresiano?
12 Lue xaa trahmanyi ka thele mekun, nge ka canga hane fe ajojezine la itre ini ne la hmi Chrétienté. Origene ne Alexandrie la ketre, hna mele ngöne la macatre (ngöne lo 185-254 M.K.), nge ame ketre, ke, Augustin ne Hippone (354-430 M.K.). Kola qaja hnene la New Catholic Encyclopedia la pengöi nyidroti ka hape: “Ame koi Origene ka lapa ngöne la götrane ahië, nge St. Augustin ngöne la götrane ahuë, ka xecie hnyawa koi nyidro ka hape, ame la u, ketre götrane la mele ka sisitria ngöne la götrane la ua, nge hna kapa pë hë e thupene la mekune celë hnene la itre ka pi inamacan.” Matre ka xulu qaa ka la itre mekune i Origene me Augustin, göi u?
13 Hna ini Origene hnei Clement ne Alexandrie, ene lo “pane keme ka xome qa thei angetre heleni, lo itre aqane qeje pengöne la u,” tune la aqane qaja hnene la New Catholic Encyclopedia. Hna löthi Origene hnyawa hnene la itre mekune i Platon göi u. Hna qaja hnei Werner Jaeger hnine la itus Harvard Theological Review ka hape: “Hnei [Origene] hna eköthe ngöne la hmi Chrétienté, lo itre ini göi u ka hlemu ngöne la fene hnengödrai asë, hna hamëne koi angeice hnei Platon.”
14 Augustin la ketre atr ka inamacane ekö, nge hna wangatrunyi nyidrë hnene la itre ka hane pi nyi keresiano. Qëmekene tro Augustin a hane uti kowe la hmi ne la itre nyipi keresiano,” ngöne la nyidrëti a 33 lao macatre, hnei nyidrë hna pane thele troa pi hane atrepengöne la filozofi, ene pe hane jë fe nyidrëti cilaxome la Néoplatonisme.a Ene pe keresiano pi fe nyidrë, ngo thaa paatre kö la itre mekune i Platon thei nyidrë. Kola qaja hnene la New Encyclopædia Britannica ka hape, “Ngöne la mekune i nyidrë, kola caasi la hmi ne la isisinyikeu ka hnyipixe, memine la itre ini i Platon hnine la filozofi ne Heleni”. Önine la New Catholic Encyclopedia ka hape, ame la itre mekune i Augustin, ene la “ini [göi u], hna kapa ngöne la götrane ahuë ne la fen, uti hë ngöne la pune la hnaatruelofene hadredre ne macatre, ke qa thene hi . . . lo filozofi Platon.”
15, 16. Hapeue la itre ini i Aristote ngöne la hnaathötrine hadredre ne macatre, itre eje kö a saze la mekune i hmi ngöne la ini, ene laka, thaa ka meci kö la u?
15 Ame ngöne la hnaathötrine hadredre ne macatre, kola hlemu la itre ini i Aristote, e Erope, qa ngöne laka, hna ujëne hë qene Latë la itre huliwa ne la itre ka inamacane ne Arabi, ange ka ithahnatane atrune la itre hna cinyihane hnei Aristote. Hnei Thomas d’Aquin, ketre katolik ka inamacan, hna haine hnyawa la itre mekune i Aristote. Celë hi matre, jëne la itre hna cinyihane hnei Aquin, haawe, tru catre kö la emenene la itre aqane wai ewekë i Aristote ngöne la itre ini ne la hmi, hune lo itre hna kuca hnei Platon. Ngo thaa hna hane ju fe kö lepe apaatrene hnene la itre mekune cili, lo ini göi u, laka, thaa ka meci kö.
16 Ame la mekune i Aristote, ke, ene laka, caasi hi la u memine la ngönetrei, nge thaa ka mele pe kö eje thupene la mec; nge maine troa hetre ketre ewekë ka mele epine palua hnine la atr, ke ene hi la inamacan, ketre ewekë hna thatreine troa ketr hnei atr, nge ka thaa qa thei angeice kö. Thaa ihmeku kö la aqane waiewekë celë göi u, memine la mekune i hmi, göne la pengöne la itre u, ene laka, tro pe kö eje a mele pe e thupene la hna meci la atr. Celë hi matre, kola saze pi hnei Aquin la hna mekune hnei Aristote göne la u, me catre fë ka hape, atreine hi troa amamane la enyipicine jëne la mekune ka loi ka hape, thaa ka meci kö la u. Ene pe cile huti ju la ini ne la hmi, ene laka, thaa ka meci kö la u.
17, 18. (a) Hapeu, hna hane kö saze hnene la Réforme, ngöne la hnaasikisitrine hadredre ne macatre, la ini göi u? (b) Nemene la mekune ne la itre wapicine ne la hmi Chrétienté, göne la ini, ka qaja ka hape, thaa ka meci kö la u?
17 Ame ngöne la hnaafotrine me hnaafifitrine hadredre ne macatre, ngöne la kola nyiqaane la Renaissance, haawe, hna wangatrune hmaca lo itre mekune i Platon. Hnene la fami Medicis qaa Italia, hna acile la ketre académie, ene la hnë troa thele mekune hnene la itre ka inamacane me itre xane ju kö e Florence, matre troa akökötrene la ajane thene la itre atr troa inine la filozofi Platon. Ame hë ngöne la hnaasikisitrine me hnaasemidrine hadredre ne macatre, kolo ha uqa hnine trootro la aja ne la itre atr kowe la ini i Aristote. Nge ame la Réforme (ene la kola xupe la hmi porotesta) ne la hnaasikisitrine hadredre ne macatre, thaa eje kö a ahnyipixene la ini göi mekun, ene laka, thaa ka meci kö la u. Ngacama hnene la itre porotesta hna xome ekö la ini göi purgatoire, ngo hnei angatre kö hna kapa la mekune laka, troa nyithupene epine palua koi itretre thaa idrei, maine tro pena a amanathithin.
18 Haawe, kola nyipi ewekëne catrëne ngöne la itre wapicine la hmi Chrétienté, la ini, ene laka, thaa ka meci kö la u. Hna cinyihane hnene la ketre atr ka inamacane ne Amerika, ka hape: “Ame la hmi kowe la itre atr enehila ka ala nyimu ngöne la itre götrane ahuë ne la fen, ke, kola hape, thaa ka meci kö la u, nge pëkö xaa ithahnata e koho hune lai. Akötresie la qaane la mekun, ka hape, thaa ka meci kö la u.”
Thaa Ka Meci Kö La u, Me Hmi Islam
19. Hna nyiqaane eue la hmi Islam, nge hnei drei?
19 Hna nyiqaane la hmi Islam hnei Mahome ngöne la ijine kola ië nyidrë troa perofeta, hna e la 40 lao macatre i nyidrë. Kola mekune hnene la itre ka hmi koi Mahome ka hape, hna xulu koi nyidrë la itre hna amaman, ngöne la ketre hneijin, hna e la 20 koi 23 la eqeane la itre macatre, a qaane lo 610 M.K. uti hë lo 632 M.K., ijine meci nyidrë. Hna cinyihane la itre ewekë hna amamane cili e hnine la Coran, tusi hmitrötre ne la itre Mizilima. Ame ngöne la ijine kola nyiqaane la hmi Islam, ase hë löthe la hmi Judaisme me Chrétienté hnene la mekune i Platon, göi u.
20, 21. Nemene la mekune i itre Mizilima, göne la pengöne la atr e thupene la mec?
20 Kola mekune hnene la itre Mizilima ka hape, ame la lapaune i angatr, celë hi pune la itre hna amamane hna cinyihane hë kowe la itretre heberu me itre keresiano ekö. Kola xome hnene la Kora la itre xaa xötre ne Tusi Hmitrötr, qene heberu me qene heleni. Ngo ame pë hë lo ini, ka qaja ka hape, thaa ka meci kö la u, isa pengöne kö la mekune hnine la Coran, memine lai itre hna cinyihane ngöne la Tusi Hmitrötr. Kola inine hnene la Coran ka hape, hetre u ne la atr, nge eje a mele pe thupene la mec. Kolo fe a hane qaja hnene la Coran, la melehmaca i ange ka mec, ketre drai ne ihnyingë, nge aqane troa nyithupene kowe la u—maine troa mele ngöne paradraiso e hnengödrai, maine tro pena a dreuthe ngöne la ifereno.
21 Kola mekune hnene la itre Mizilima ka hape, kola tro la u ne la atr ka mec, kowe la Barzakh, lo “hag,” “göhnë hna troa tro kow, maine pengöne la atr thupene la mec, qëmekene la hna ihnyingë.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, ithuemacany e cahu fen) Ka mele la u e cili, nge eje a xomihnine lo hna hape, “akötre ne hua” kowe la atre kuca la ngazo, maine tro pena a hetrenyi la manathith, e hna mele nyipici. Ngo tro pala kö la itre ka mele nyipici a hane hetre akötre pine la itre ngazo i angatr, ka co hi hna kuca ngöne lo ijine mele angatr. Ame ngöne la ijine ihnyingë, kola troa isa xeni pune epine palua, la isa huliwa hna kuca, celë hi ka troa nyipune la mele thupene la mec.
22. Nemene la aqane nyithupene kowe la u, hna qaja hnene la itre xaa pi inamacane ne Arab?
22 Ame ngöne la hmi Chrétienté me Judaisme, kola hane kapa pë hë thupene la mekune i Platon, lo ka paatre kö ekö ngöne la qaane la lue hmi cili, ene laka, thaa ka meci kö la u; ngo ame koi Islam, hna acile petre kö la mekune cili ngöne la kola nyiqaane ej. Thaa kolo kö lai a qaja ka hape, thaa hna hane kö tupathe hnene la itre ka pi inamacane ne Arabi, troa ce xome la itre ini i Islam, me filozofi ne heleni. Eje hi laka, ame asë hi la itre Arab, hetre thangane catre la itre ini Aristote thei angatr. Ketre, hetrenyi la itre hnainine ka inamacane qaa Arab, tui Avicenne me Averroès, hnei angatre hna ithahnatane me eköthe la itre mekune i angatr, e hune la itre mekune i Aristote. Hnei angatre hna thele troa kuca matre ihmeku la mekune i angetre heleni memine la itre ini ne la itre Mizilima, göi u, ene pe angatre a eköthe ju pena la itre mekune ka isa pengöne kö. Tune la hna qaja hnei Avicenne ka hape, ame la u ne la atr, ke thaa ka meci kö. Ame pena Averroès, hnei angeice hna icilekeu memine la mekune cili. Ngo ngacama kola ifekethi la itre mekune cili, kola öhne hnyawa laka, ame la ini, ene laka, thaa ka meci kö la u, ke celë hi ini hna wangatrune hnene la itre Mizilima.
23. Nemene la mekune ne la itre hmi Judaisme, me Chrétienté, me Islam, göne la ini, laka, thaa ka meci kö la u?
23 Haawe, kola mama hnyawa laka, ame la itre hmi Judaisme me Chrétienté, me Islam, itre eje asë hi a hamëne la ini ka qaja ka hape, thaa ka meci kö la u.
[Ithueamacany]
a Ketre atr ka kapa la Néoplatonisme, ene la itre mekune ka hnyipixe ne la flozofi i Platon, hna cilaxome hnei Plotin ngöne la hnaakönine hadredre ne macatre e Roma.
[Iatr ne la götran 14]
Pine la hna thapa la itre nöje hnei Alexandre le Grand, kolo ha imenune la itre aqane mele i angetre Heleni me angetre Iudra
[Iatr ne la götran 15]
Hna tupathe hnei Origene me Augustin, troa acaasine la filozofi Platon memine la hmi Chrétienté
[Iatr ne la götran 16]
Hna qaja catrëne hnei Avicenne, ka hape, thaa ka meci kö la u ne la atr. Ngo hna lepe trije la mekune cili hnei Averroës