Eti Ntak Ndinyene Idotenyịn Mfịn

EWETMBỤK ye ekpepn̄kpọ mban̄a itie ebuana owo oro H. G. Wells, emi akamanade ke 1866, ama enyene odudu akamba akamba ke usụn̄ ukere n̄kpọ eke ọyọhọ isua ikie 20. Ebede ke mme uwetn̄kpọ esie, enye ama anam se enye ekenịmde ke akpanikọ an̄wan̄a nte ke ini mfọnọn̄kpọ edisan̄a kiet ye n̄kọri ke ifiọk ntaifiọk. Ntem, Collier’s Encyclopedia eti “akwa idotenyịn mfọnọn̄kpọ” Wells nte enye akanamde utom ye unana edikpa mba ndinam uduak esie aka iso. Edi enye n̄ko owụt ete ke idotenyịn esie ama okpu ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade.

Nte Wells ekedide edidiọn̄ọ ete ke “ifiọk ntaifiọk ekeme ndinam idiọk kpa nte ekemede ndinam ufọn, mbuọtidem esie ama ọbọhọ enye, ndien enye ama ọduọ odụk idotenyịn ndiọhọn̄kpọ,” ntre ke Chambers’s Biographical Dictionary etịn̄. Ntak emi eketịbede?

Mbuọtidem ye idotenyịn mfọnọn̄kpọ Wells ẹkekọn̄ọ ofụri ofụri ke se owo ekemede ndinam. Ke ini enye okokụtde ete ke ubonowo ikemeke ndisịm mfọnmma idaha oro ẹkerede-kere, enye ikenyeneke ebiet efen ndika. Unana idotenyịn ama ọsọsọp akabade edi idotenyịn ndiọhọn̄kpọ.

Mfịn, ediwak owo ẹnyene ukem ifiọk n̄kpọntịbe oro kaban̄a ukem ntak. Mmọ ẹsiyọhọ ye idotenyịn mfọnọn̄kpọ ke ini ẹdide n̄kparawa owo edi ẹduọ ẹdụk mfụhọ mfụhọ idotenyịn ndiọhọn̄kpọ ke ini mmọ ẹkọride ẹsọn̄. Akam odu ndusụk n̄kparawa owo ẹmi ẹkpọn̄de inua-okot nnennen usụn̄ udu uwem ẹnyụn̄ ẹsịnde idem ke edida ibọk ke idiọk usụn̄, etịme etịme ido, ye mme akama-nsobo usụn̄ uwem eken. Nso idi usọbọ? Kere ban̄a mme uwụtn̄kpọ eke mme ini Bible ẹtienede mi nyụn̄ se m̀mê nso isọn̄ odu ndinyene idotenyịn—eke eset, eke idahaemi, ye eke ini iso.

Ẹnọ Idotenyịn Mfọnọn̄kpọ Abraham Utịp

Ke isua 1943 M.E.N., Abraham ama ọwọrọ idụn̄ ọkpọn̄ Haran, ebe Akpa Euphrates, onyụn̄ odụk isọn̄ Canaan. Ẹtịn̄ ẹban̄a Abraham nte “ete kpukpru mmọ ẹmi ẹbuọtde idem,” ndien nso eti uwụtn̄kpọ ke enye ekenịm ntem!—Rome 4:11.

Owo oro akasan̄ade ye Abraham ekedi Lot, eyenakpa oro ekedide eyen eyeneka Abraham, ye ubon Lot. Ke ukperedem, ke ini akan̄ okomụmde idụt oro, ubon iba oro ẹma ẹwọrọ ẹka Egypt, ndien nte ini akakade mmọ ẹma ẹsan̄a ntre ẹfiak ẹnyọn̄. Etisịm ini emi Abraham ye Lot ẹma ẹnyene ediwak inyene, ọkọrọ ye otuerọn̄ ye otu ufene. Ke ini utọk eketịbede ke otu mme ekpeme ufene mmọ, Abraham ama anam usio-ukot onyụn̄ ọdọhọ ete: “Mbọk, kûyak utọk odu ke ufọt mi ye afo, ye ke ufọt mme ekpeme ufene mi ye mme ekpeme ufene fo; koro nnyịn idide nditọete kiet. Nte ofụri isọn̄ inaha fi ke iso? Dianade ye ami, mbọk; afo ama aka ke ubọk ufien, ndien nyaka ke ubọk nnasia; edi afo ama aka nnasia, ndien nyaka ufien.”—Genesis 13:8, 9.

Abraham, emi ekedide akamba owo, ekpekekeme ndinam n̄kpọ ke usụn̄ oro ọfọnde ye idem esie akan, ndien Lot, ke ntak ukpono enyenede ọnọ eyeneka ete esie, akpakada ye edimek Abraham. Utu ke oro, “Lot emenede enyịn esie ese ofụri unaisọn̄ Jordan, nte mmọn̄ awakde ke esịt kpukpru, ke Jehovah mîka isoboke kan̄a Sodom ye Gomorrah, nte in̄wan̄ Jehovah, nte isọn̄ Egypt, ke edem Zoar. Ndien Lot emek ofụri unaisọn̄ Jordan ke idem esie.” Ye utọ edimek oro, Lot ama enyene kpukpru ntak ndinyene idotenyịn mfọnọn̄kpọ. Edi nso kaban̄a Abraham?—Genesis 13:10, 11.

Ndi Abraham akanam n̄kpọ ye unana ibuot, esịnde mfọnọn̄kpọ ubon esie ke itiendịk? Baba. Nnennen idaha ekikere ye edu ntatubọk Abraham ama ọnọ enye eti utịp. Jehovah ama ọdọhọ Abraham ete: “Kam menede enyịn fo nyụn̄ tọn̄ọ ke ebiet emi afo odude nyụn̄ se edere, ye usụk, ye ufien, ye nnasia; koro nyada ofụri isọn̄ emi afo okụtde, nnọ fi ye ubon fo ke nsinsi.”—Genesis 13:14, 15.

Idotenyịn mfọnọn̄kpọ Abraham ama enyene eti isọn̄. Enye ọkọkọn̄ọ ke un̄wọn̄ọ Abasi nte ke imọ iyanam akamba idụt oto ke Abraham ọwọrọ man otodo “kpukpru orụk [ke] ererimbot [ẹkpekụt] mfọn.” (Genesis 12:2-4, 7) Nnyịn n̄ko imenyene ntak ndinyene mbuọtidem, ifiọkde ite ke “kpukpru n̄kpọ ẹsan̄a ọtọkiet ẹnam ufọn ẹnọ mmọ eke ẹmade Abasi.”—Rome 8:28.

Mbon Uyep Iba Oro Ẹkenyenede Idotenyịn Mfọnọn̄kpọ

Ke se ibede isua 400 ke ukperedem, idụt Israel ẹma ẹdu ke mben̄eidem ndidụk Canaan, “isọn̄ emi ọfiọrọde mmọn̄eba ye aran ọkwọk.” (Exodus 3:8; Deuteronomy 6:3) Moses ama emek etubom 12 ndika ‘n̄kese isọn̄ oro, nnyụn̄ nda mbụk usụn̄ emi mmọ ẹdisan̄ade ke esịt idọk, ye eke mme obio ẹmi mmọ ẹdisịmde mmọ, ẹdibụk ẹnọ mmọ.’ (Deuteronomy 1:22; Numbers 13:2) Ofụri mbon uyep 12 oro ẹketịn̄ ikọ uyo kiet ke ndibụk mban̄a uforo isọn̄ oro, edi owo 10 ke otu mmọ ẹma ẹnọ ntọt aban̄ade idotenyịn ndiọhọn̄kpọ oro ekesịnde ndịk ke esịt mme owo.—Numbers 13:31-33.

Joshua ye Caleb, ke n̄kan̄ eken, ẹma ẹnọ mme owo ẹmi etop idotenyịn mfọnọn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹnam kpukpru se mmọ ẹkekemede ndisụhọde ndịk mmọ. Edu ye ntọt mmọ ẹma ẹwụt ọyọhọ mbuọtidem ke ukeme oro Jehovah enyenede ndisu ikọ esie ndinam mmọ ẹfiak ẹka Isọn̄ Un̄wọn̄ọ—edi ikekwe unen. Utu ke oro, “ofụri esop [ẹkedọhọ] ẹte, Yak ẹtọn̄ọ mmọ ke itiat.”—Numbers 13:30; 14:6-10.

Moses ama esịn udọn̄ ọnọ mme owo ẹmi ete ẹbuọt idem ke Jehovah, edi mmọ ẹma ẹsịn ndikpan̄ utọn̄. Sia mmọ ẹkesọn̄ọde ẹyịre ke idotenyịn ndiọhọn̄kpọ mmọ, ofụri idụt oro ekenyene ndiyo isua 40 ke wilderness. Ke otu mbon uyep 12 oro, Joshua ye Caleb ikpọn̄ ẹkebọ utịp idotenyịn. Nso ikedi akpan mfịna? Unana mbuọtidem, sia mme owo oro ẹkeberide edem ke ọniọn̄ idemmọ.—Numbers 14:26-30; Mme Hebrew 3:7-12.

Nyoyok Ekikere Jonah

Jonah okodu uwem ke ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N. Bible owụt ete ke enye ekedi anam-akpanikọ prọfet Jehovah ọnọ obio ubọn̄ esien duop eke Israel, ke n̄kpọ nte ini ukara Jeroboam II. Edi enye ama esịn ndinyịme utom edika Nineveh n̄kọnọ mme owo ntọt. Ewetmbụk eset oro Josephus ọdọhọ ete ke Jonah “ekekere ke etịm ọfọn ndifehe” n̄ka Joppa. Do enye ama odụk ubom ndika Tarshish, eyedi Spain eyomfịn. (Jonah 1:1-3) Ẹnam an̄wan̄a ntak emi Jonah ekenyenede utọ idotenyịn ndiọhọn̄kpọ oro aban̄a utom emi ke Jonah 4:2.

Ke akpatre Jonah ama enyịme ndinam utom esie, edi enye ama ayat esịt ke ini mbon Nineveh ẹkekabarede esịt. Ntre Jehovah ama ekpep enye eti ukpepn̄kpọ eke ediwụt mbọm ebe ke ndinam eto emi Jonah okodude ke idak mfụt esie eyemede onyụn̄ akpa. (Jonah 4:1-8) Mbọm oro Jonah okokopde aban̄a n̄kpa eto oro nte enende akpakaka ebịne owo 120,000 oro ke Nineveh oro “[mîkọdiọn̄ọke] ubọk nnasia mmọ ye ufien mmọ.”—Jonah 4:11.

Nso ke nnyịn ikeme ndikpep ntọ ifiọk n̄kpọntịbe Jonah? Edisana utom inịmke ufan̄ inọ edinyene idotenyịn ndiọhọn̄kpọ. Edieke nnyịn ifiọkde ndausụn̄ Jehovah inyụn̄ itienede enye ye ọyọhọ mbuọtidem, nnyịn iyokụt unen.—Mme N̄ke 3:5, 6.

Idotenyịn Mfọnọn̄kpọ ke Ufọt Afanikọn̄

Edidem David ọkọdọhọ ete: “Kûyat esịt uban̄a mme oburobụt owo; kûfụbe ufụp ye mme anam idiọk.” (Psalm 37:1) Oro, ke akpanikọ, edi item ọniọn̄, koro mfịn ukwan̄ikpe ye ukwan̄n̄kpọ ẹkanarede nnyịn kpukpru ẹkụk.—Ecclesiastes 8:11.

Idem ọkpọkọm nnyịn ifịbeke mme idiọkowo ufụp, nte ededi, edi mmemmem n̄kpọ ndikụt edikpu ke ini mbon oro mîduehe ẹbọde ufen ke ubọk mme idiọkowo m̀mê ke ini ẹnamde n̄kpọ ye nnyịn ke idem nnyịn ke ukwan̄ usụn̄. Mme utọ ifiọk n̄kpọntịbe oro ẹkeme ndikam nnam nnyịn inyene iduọesịt m̀mê ikọri edu edinyene idotenyịn ndiọhọn̄kpọ. Ke ini etiede nnyịn ntre ke idem, nso ke nnyịn ikpanam? Akpa, nnyịn ikpenyene ndinyene ke ekikere nte ke mme idiọkowo ikemeke ndikop uyụhọ nte ke owo idisioho usiene. Psalm 37 aka iso ọnọ nnyịn nsọn̄ọ ke Ps 37 ufan̄ikọ 2 ete: “Ẹyewara ndisịbe mmọ nte mbiet, mmọ ẹyenyụn̄ ẹken̄e nte awawa ikọn̄.”

Ke adianade do, nnyịn imekeme ndika iso nnam se ifọnde, ika iso inyene idotenyịn, inyụn̄ ibet Jehovah. “Wọn̄ọde kpọn̄ idiọk, nyụn̄ nam eti; ndien dụn̄ ke nsinsi,” ntre ke andiwet psalm aka iso. “Koro Jehovah amade edinen ikpe, ndien ikpọn̄ke mbon ima esie.”—Psalm 37:27, 28.

Ata Idotenyịn Mfọnọn̄kpọ Amakan!

Nso, ndien, kaban̄a ini iso nnyịn? N̄wed Ediyarade eke Bible asian nnyịn aban̄a mme “n̄kpọ eke ẹnyenede ndisu ke ekpri ibio ini.” Ke otu mmọ, ẹyarade ẹwụt nte andiwat ke ididuot enan̄-mbakara, emi adade aban̄a ekọn̄, ‘osiode emem efep ke isọn̄.’—Ediyarade 1:1; 6:4.

Ọwọrọetop—ye ọnọ-idotenyịn—ekikere kiet oro ẹkenyenede ke Britain ke ini Ekọn̄ Ererimbot I ekedi nte ke enye edidi akpatre akamba ekọn̄. Ke 1916, owo ukara Britain oro David Lloyd George ama enen̄ede enyene idotenyịn. Enye ọkọdọhọ ete: “Ekọn̄ emi, ukem nte ekọn̄ oro editienede, edi ekọn̄ oro editrede ekọn̄.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Enye ama enen. Ekọn̄ Ererimbot II n̄kukụre ekesịn usọp ke ndision̄o ata ibak ibak usụn̄ ndisobo otuowo ndi. Ke se ibede isua 50 ke oro ebede, idotenyịn ndomokiet isụk idụhe inọ ekọn̄ nditre.

Ke ukem n̄wed Ediyarade oro, nnyịn imokot iban̄a mme awat enan̄-mbakara eken—ẹdade ẹban̄a akan̄, mme idiọk udọn̄ọ, ye n̄kpa. (Ediyarade 6:5-8) Mmọ ẹdi ikpehe efen efen ke idiọn̄ọ eke ini.—Matthew 24:3-8.

Nte mmọ ẹmi ẹdi mme ntak ndinyene idotenyịn ndiọhọn̄kpọ? Baba-o, koro n̄kukụt oro etịn̄ n̄ko aban̄a “afia enan̄-mbakara; andidoro enye ke edem onyụn̄ enyene utịgha; ẹnyụn̄ ẹnọ enye anyanya; ndien enye ọwọrọ edikan, onyụn̄ ọdọdiọn̄ akan.” (Ediyarade 6:2) Mi nnyịn ikụt Jesus Christ nte Edidem eke heaven osion̄ode kpukpru idiọkido efep, awatde edi ndisịn emem ye n̄kemuyo ke ofụri ererimbot.a

Nte Edidem Oro Ẹmekde, Jesus Christ ke adan̄aemi okodude ke isọn̄ ama ẹkpep mme mbet esie ndibọn̄ akam mban̄a Obio Ubọn̄ oro. Eyedi ekpep fi n̄ko nditịn̄ “Ete Nnyịn,” m̀mê Akam Ọbọn̄. Ke enye nnyịn ibọn̄ akam iban̄a Obio Ubọn̄ Abasi ndidi, iban̄a edinam uduak esie mi ke isọn̄ nte ẹnamde ke heaven.—Matthew 6:9-13.

Utu ke ndidomo ndinen̄ede editịm n̄kpọ emi odude ke emi, Jehovah, ke anamde n̄kpọ ebe ke Edidem Messiah esie, Christ Jesus, oyosio enye efep ofụri ofụri. Ke itie esie, Jehovah ọdọhọ ete, “Mmọn̄ mbot mbufa enyọn̄ ye obufa isọn̄, ndien owo iditịghi aba akpa oro, idinyụn̄ idụkke owo ke esịt.” Ke idak ukara Obio Ubọn̄ eke heaven, isọn̄ ayakabade edi emem emem, ebietidụn̄ inemesịt ọnọ ubonowo, emi uwem ye utom ẹdidide n̄kpọ idatesịt kpukpru ini. “Ẹbre nsinsi ke se ami mbotde,” ntre ke Jehovah ọdọhọ. “Edimek ikọt mi ẹyedia se ubọk mmọ ẹnamde.” (Isaiah 65:17-22) Edieke afo ọkọn̄de idotenyịn fo kaban̄a ini iso ke un̄wọn̄ọ emi mîkemeke ndikpu do, afo eyenyene kpukpru ntak ndinyene idotenyịn mfọnọn̄kpọ—idahaemi ye ke nsinsi!

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 4]

H. G. Wells

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Corbis-Bettmann