Akwa Constantine—Andin̄wana nnọ Ido Ukpono Christ?

Andikara Constantine eke Rome esịne ke otu ibat ibat owo emi mbụkeset adade ikọ oro “Akwa” etịn̄ aban̄a. Christendom adian mme ikọ nte “edisana owo,” “ọyọhọ apostle duopeta,” “edisana ukem nte mme apostle,” ye ‘enye emi Spirit Abasi emekde man anam n̄kponn̄kan ukpụhọde ke ererimbot.’ Ke n̄kan̄ eken, ndusụk owo ẹtịn̄ ẹban̄a Constantine nte “ọduọkiyịp, emi ẹdiọn̄ọde kaban̄a akpakịp idiọkido onyụn̄ ọyọhọde ye abian̄a, . . . enyene-ndịk akara ukara ufịk, emi enyenede ubiomikpe kaban̄a enyene-ndịk ubiatibet.”

ẸKPEP ediwak owo ẹmi ẹdọhọde ke idi Christian nte ke Akwa Constantine ekedi kiet ke otu ata ikpọ anam ufọn eke Ido Ukpono Christ. Ẹbat ẹte ke enye akanyan̄a mme Christian osio ke ndutụhọ ukọbọ mbon Rome onyụn̄ ọnọ mmọ ifụre ido ukpono. Akan oro, ediwak owo ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke enye ekedi anam-akpanikọ anditiene nde-ikpat Jesus Christ ye ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinọ n̄ka Christian ibetedem. Ufọkabasi Orthodox eke Edem Usiahautịn ye Ufọkabasi Coptic ẹkebat Constantine ye eka esie, Helena, nte “ndisana owo.” Ẹsinịm usọrọ mmọ ke June 3 m̀mê nte ekemde ye n̄wed usenọfiọn̄ ufọkabasi, ke May 21.

Akwa Constantine ekenen̄ede edi anie? Nso ikedi udeme esie ke n̄kọri Ido Ukpono Christ ke ini mme apostle ama ekebe? Ndiyak mbụkeset ye nditọ ukpepn̄kpọ ẹbọrọ mme mbụme ẹmi eyenen̄ede esịn un̄wana.

Constantine eke Mbụkeset

 Constantine, eyen Constantius Chlorus, akamana ke Naissus ke Serbia ke n̄kpọ nte isua 275 E.N. Ke ini ete esie akakabarede edi andikara mme mbahade edem usoputịn obio ukara Rome ke 293 E.N., enye akan̄wana ekọn̄ ke Danube ke idak ndausụn̄ Andikara Galerius. Constantine ama afiak ọnyọn̄ ebịne ete esie emi akanade ke nna n̄kpa ke Britain ke isua 306 E.N. Esisịt ini ke ete esie ama akakpa, mbonekọn̄ ẹma ẹmenede Constantine ẹsịm idaha andikara.

Ke ini oro, owo ition efen ẹma ẹdọhọ ẹte ke mmimọ idi mme Andikara. Ufan̄ ini oro okodude ke ufọt 306 ye 324 E.N., ke Constantine ama akakabade edi n̄kukụre andikara, ekedi ini uyịre uyịre ekọn̄ mbio obio. Edikan ke ubịnikọt iba ama ọnọ Constantine nsọn̄ọ ndinyene itie ke mbụk Rome onyụn̄ anam enye edi n̄kukụre andikara Obio Ukara Rome.

Ke 312 E.N., Constantine ama akan asua esie Maxentius ke ekọn̄ eke Ebọp Milvia ke ọwọrọde ọkpọn̄ Rome. Mme andida nnọ mme Christian ẹkedọhọ ẹte ke ini ubịnikọt oro, cross edemeikan̄ enyenede mme ikọ Latin ẹmi In hoc signo vinces, ẹwọrọde “Ke idiọn̄ọ emi nyene edikan,” ama ọwọrọ ada ke idak utịn. Ẹdọhọ n̄ko ẹte ke ẹma ẹsian Constantine ke ndap, ẹte eyet benti ke mme akpa abisi iba eke enyịn̄ Christ ke usem Greek ke otuekọn̄ udịmekọn̄ esie. Nte ededi, ekese ndutịme odu ke mbụk emi. N̄wed oro A History of Christianity ọdọhọ ete: “Ndutịme odu kaban̄a nnennen ini, ebiet ye ọyọhọ ntọt aban̄ade n̄kukụt emi.” Ke ndidara edinyọn̄ Constantine ndi Rome, Akwa Ufọkmbet mme okpono ndem ọkọdọhọ ke enye edi etubom Augustus ye Pontifex Maximus, oro edi, akwa oku ido ukpono mme okpono ndem eke obio ukara.

Ke 313 E.N., Constantine ama anam ndutịm nsan̄a mbubehe ye Andikara Licinius, andikara mme mbahade obio ukara edem usiahautịn. Ebede ke Ewụhọ Milan, mmọ mbiba ẹma ẹnọ kpukpru otu ido ukpono ifụre utuakibuot ye ukem ukem unen. Nte ededi, ediwak mme ewetmbụk ẹbat ufọn uwetn̄kpọ emi ke usụhọde, ẹdọhọde ẹte ke enye ekedi sụk leta ofụri ini emi akwa owo ukara ekewetde inyụn̄ idịghe akpan uwetn̄kpọ andikara emi owụtde ukpụhọde ke idaha aban̄ade Ido Ukpono Christ.

Ke ufan̄ isua duop oro ẹketienede, Constantine ama akan Licinius, akpatre andimia mbuba ye enye oro okosụhọde, onyụn̄ akabade edi akwa andikara eke ererimbot Rome. Ke 325 E.N., ke adan̄aemi mînaha baptism kan̄a, enye ama etie ibuot ke akpa akwa esop ido ukpono ofụri ererimbot eke ufọkabasi “Christian,” emi okobiomde ekikere Arius ikpe onyụn̄ etịm utịn̄ikọ kaban̄a mme akpan ukpepn̄kpọ oro ẹkotde Ikọ Mbuọtidem Nicaea.

Constantine ama ọduọ udọn̄ọ n̄kpa ke isua 337 E.N. Ke utịt ini uwem esie oro, enye ama ana baptism, ndien ekem enye ama akpa. Ke enye ama akakpa Akwa Ufọkmbet ama esịn enye ke otu mme abasi Rome.

Ido Ukpono ke Ndutịm Constantine

Ke nditịn̄ mban̄a ọsọ edu oro mme andikara Rome eke ọyọhọ isua ikie ita ye ikie inan̄ ẹkenyenede ẹban̄a ido ukpono, n̄wed oro Istoria tou Ellinikou Ethnous (Mbụk eke Idụt Greece) ọdọhọ ete: “Idem ke ini mbon oro ẹdorode ke ebekpo ukara mîkenyeneke mme utọ ntotụn̄ọ ekikere ido ukpono oro, ẹyakde idem ẹnọ idaha ekikere eke ini oro, mmọ ẹma ẹkụt ufọn edinọ ido ukpono akpan idaha ke ndutịm ukaraidem mmọ, ndiyak ke nsụhọde n̄kaha edu ido ukpono owụt idem ke mme edinam mmọ.”

Ke akpanikọ, Constantine ekedi owo oro akanamde n̄kpọ ekekem ye eyo esie. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ubọkọkọ esie, enye ama oyom ndusụk ibetedem otode “Abasi,” ndien mme abasi Rome oro odudu mmọ ẹma ẹketọn̄ọ ndisụhọde ikekemeke ndinọ emi. Obio ukara oro, esịnede ido ukpono ye mme esop eken, ke ekekpere ndibe mfep, ndien ama oyom n̄kpọ emi edide obufa onyụn̄ ọnọde odudu ndifiak ndian enye ọtọkiet. N̄wed ofụri orụk ifiọk oro Hidria ọdọhọ ete: “Constantine ekenyene udọn̄ ke Ido Ukpono Christ akpan akpan koro enye ọkọnọde ibetedem idịghe kaban̄a edikan esie ikpọn̄ edi n̄ko kaban̄a edinam obio ukara afiak adiana kiet. Mme ufọkabasi Christian oro ẹkedude ke kpukpru ebiet ẹma ẹkabade ẹdi ibetedem ukaraidem esie. . . . Enye ama akanade idemesie okụk ye ikpọ mme adaiso eke ini oro . . . , ndien enye ama eben̄e ete mmọ ẹsọn̄ọ ẹmụm edidianakiet mmọ ẹkama.”

Constantine ama okụt ete ke ido ukpono “Christian”—okposụkedi ekedide eke nsọn̄ibuot okonyụn̄ enen̄erede abiara in oro—ama edi se ẹkemede ndida nnam n̄kpọ nte odudu oro ọnọde ukeme ye edidianakiet ndin̄wam akwa ndutịm esie kaban̄a n̄kọri ukara. Ke adade itiat idakisọn̄ Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot ndinyene ibetedem ke ndika iso ke uduak ukaraidem esie, enye ama ebiere ndidian mme owo ke idak “catholic,” m̀mê ido ukpono kiet eke ofụri ererimbot. Ẹma ẹnọ mme ido edinam ye mme usọrọ mme okpono ndem mme enyịn̄ “Christian.” Ndien ẹma ẹnọ mme ọkwọrọ ederi “Christian” idaha, okụkọfiọn̄, ye odudu eke mme oku mme okpono ndem.

Ke oyomde n̄kemuyo eke ido ukpono kaban̄a ntak mbre ukara, Constantine ama ọsọsọp abiat ikọ ekededi oro mîkodụhe ke n̄kemuyo efep, idịghe ke ntak ukpepn̄kpọ akpanikọ, edi ke isọn̄ edidi se ediwak owo ẹnyịmede. Akamba ubahade ke ukpepn̄kpọ oro okodude ke ufọkabasi “Christian” oro akabaharede idiọk idiọk ama ọnọ enye ifet ndisịbe ndụk nte esịne-ufọt “emi Abasi ọdọn̄de.” Ebede ke edinam esie ye mbon Donatist ke Edem Edere Africa ye mme anditiene Arius ke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn eke obio ukara oro enye ama ọsọsọp okụt ete ke mbukpek ikekemke ndinam ẹnyene ọsọn̄-idem mbuọtidem oro, adianade kiet.a Ekedi ke ndidomo ndibiere eneni mbon Arius ke enye okosop akpa esop ido ukpono ofụri ererimbot ke mbụk ufọkabasi.—Se ekebe “Constantine ye Esop eke Nicaea.”

Kaban̄a Constantine, ewetmbụk oro Paul Johnson ọdọhọ ete: “Kiet ke otu mme akpan ntak oro enye ekenyịmede Ido Ukpono Christ ekeme ndidi nte ke emi ama ọnọ enye ye Ukara ifet ndikara idaha Ufọkabasi ke ukpepn̄kpọ ido ukpono ye nte ẹnamde n̄kpọ ye mbon oro mîkedịghe eke ido ukpono.”

Nte Enye Ama Akabade Edi Christian Tutu Amama?

Johnson ọdọhọ ete: “Constantine ikedehede ikpọn̄ utuakibuot nnọ utịn ama onyụn̄ enyene utịn ke okụk esie.” Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Constantine ekenyịme ido ukpono mbiba ukem ukem. Nte akwa oku enye ama ese enyịn aban̄a utuakibuot mme okpono ndem onyụn̄ ekpeme mme unen esie.” “Constantine ikakabakede idi Christian tutu amama,” ntre ke n̄wed ofụri orụk ifiọk oro Hidria ọdọhọ, adiande ete: “Eusebius eke Caesarea, emi ekewetde mbụk eyouwem esie, ọdọhọ ete ke enye akakabade edi Christian ke akpatre ini uwem esie. Emi inyeneke isọn̄, koro ke usen oro ekebemde iso, [Constantine] ama anam uwa ọnọ Zeus sia enye n̄ko ekenyenede idaha Akwa Oku.”

Tutu esịm usen n̄kpa esie ke 337 E.N., Constantine ama akama idaha Akwa Oku eke mme okpono ndem, akakan adaibuot ke mme mbubehe ido ukpono. Kaban̄a baptism esie, owụt eti ibuot ndibụp, Nte oro akasan̄a ye ata ata edikabade esịt ye editua n̄kpọfiọk, nte ẹyomde ke N̄wed Abasi? (Utom 2:38, 40, 41) Nte enye ekedi ọyọhọ edibụk ke mmọn̄ nte idiọn̄ọ uyakidem eke Constantine nnọ Jehovah Abasi?—Men Utom 8:36-39 domo.

“Edisana Owo”?

Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Constantine okodot ndidi se ẹkotde Akwa ke ntak se enye akanamde idịghe ke se enye ekedide. Ke ẹdade ido esie ẹdomo, ke akpanikọ, enye ekpesịne ke otu nsụhọde n̄kan ke otu kpukpru mbon oro ẹdade ikọ oro [Akwa] ẹtịn̄ ẹban̄a ke eset ye ke eyomfịn.” Ndien n̄wed oro A History of Christianity asian nnyịn ete: “Ẹma ẹtọt ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ẹban̄a afai afai obom esie ye ibak ibak iyatesịt esie. . . . Enye ikenyeneke ukpono inọ uwem owo . . . Ọkpọkpọ uwem esie ama akabade enyene-ndịk nte enye ọkọsọn̄de.”

Nte an̄wan̄ade Constantine ama enyene ikpọ mfịna ke edu uwem. Anam ndụn̄ọde kiet ke mbụkeset ọdọhọ ke “obom obom edu esie ekesiwak ndidi ntak ubiatibet esie.” (Se ekebe oro “Mme Uwotowo ke Ufọk Ubọn̄.”) Ewetmbụk oro H. Fisher ke History of Europe afan̄a ete ke Constantine “ikedịghe owo Christian.” Mme akpanikọ iwụtke enye nte ata Christian emi ẹkemende “obufa owo” esịne ye owo emi ẹkemede ndikụt mbun̄wụm spirit Abasi ke idemesie—ima, idatesịt, emem, anyan ime, mfọnido, eti ido, edinam akpanikọ, ifụre ifụre ido, ye mfara ke idem.—Colossae 3:9, 10; Galatia 5:22, 23.

Mme Utịp Ukeme Esie

Nte Akwa Oku mme okpono ndem—ndien ke ntre adaibuot ido ukpono Obio Ukara Rome—Constantine ama odomo ndidụri mme bishop ufọkabasi mbon nsọn̄ibuot nda. Enye ama ọnọ mmọ mme idaha odudu, uwọrọiso, ye inyene nte mme ikpọ owo ido ukpono Ukara Rome. Catholic Encyclopedia enyịme ete: “Ndusụk bishop, ke uku ufọk ubọn̄ ekịmde enyịn, ẹma ẹkam ẹka anyan ẹkesịm editoro andikara nte angel Abasi, nte edisana owo, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ prọfesi nte ke enye, ukem nte Eyen Abasi, ayakara ke heaven.”

Nte Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot okodụkde ke uma ye ukara ukaraidem, enye ama etetịm akabade edi ubak eke ererimbot emi, ubak editịm n̄kpọ ererimbot emi, onyụn̄ adianade ọkpọn̄ mme ukpepn̄kpọ Jesus Christ. (John 15:19; 17:14, 16; Ediyarade 17:1, 2) Nte utịp, ẹma ẹbuak “Ido Ukpono Christ” ye mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye mme edinam—Abasi-Ita-ke-Kiet, ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, hell ikan̄, purgatory, edibọn̄ akam nnọ mme akpan̄kpa, edikama n̄kwa akam, mme mbiet, ndisọi mbiet, ye ntre ntre eken.—Men 2 Corinth 6:14-18 domo.

Otode ke Constantine, ufọkabasi n̄ko ama enyene ntụhọ editie ukara ukara. Nditọ ukpepn̄kpọ oro Henderson ye Buck ẹdọhọ ẹte: “Ẹma ẹbiat Gospel oro ekedide mmemmem mmemmem, ẹma ẹda mme edinam ye mme usọrọ n̄wụtidem ẹdisịn, ẹma ẹnọ mme andikpep ke Ido Ukpono Christ mme ukpono ererimbot ye mme utomo, ndien ẹma ẹwọn̄ọde Obio Ubọn̄ Christ akamba akamba ẹsịn ke obio ubọn̄ ererimbot emi.”

Ata Ido Ukpono Christ Odu M̀mọ̀n̄?

Mme akpanikọ eke mbụk ẹyarade akpanikọ ẹban̄ade “akamba idaha” Constantine. Utu ke ndidi se Jesus Christ, kpa Ibuot ata esop Christian asiakde, Christendom ke ubak ubak osụn̄ọ oto ukara ndida enye nyom n̄kpọ ye n̄kari n̄kari edinam andikara mme okpono ndem. Nte etịmde odot, ewetmbụk oro Paul Johnson obụp ete: “Nte obio ukara ama osụk idem ọnọ Ido Ukpono Christ, mîdịghe nte Ido Ukpono Christ akayak idem ọnọ obio ukara ndinam akpara?”

Ẹkeme ndin̄wam kpukpru mbon oro ẹnen̄erede ẹyom ndisọn̄ọ nyịre ye edisana Ido Ukpono Christ ndifiọk nnyụn̄ mbuana ye ata esop Christian mfịn. Mme Ntiense Jehovah ke ofụri ererimbot ẹnen̄ede ẹben̄e idem ndin̄wam mme owo oro ẹnyenede esịt akpanikọ man ẹfiọk ata Ido Ukpono Christ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi ke usụn̄ oro enye enyịmede.—John 4:23, 24.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 28]

Constantine Ye Esop Eke Nicaea

Nso udeme ke Andikara Constantine oro mîkanaha baptism ekenyene ke Esop eke Nicaea? Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Constantine ke idemesie eketie ibuot, adade usụn̄ ọyọhọ ọyọhọ ke nneme oro . . . Sia ndịk andikara oro akanamde mmọ, mme bishop, ke ẹsiode owo iba kpọt ẹfep, ẹma ẹsịn ubọk ke ikọ mbuọtidem oro, ediwak mmọ ikanamke emi ke ofụri esịt.”

Ke ọfiọn̄ iba eke ikan̄ ikan̄ eneni ido ukpono ẹma ẹkebe, okpono ndem owo mbre ukara emi ama esịbe odụk onyụn̄ ọnọ ubiere ke ufọn mbon oro ẹkedọhọde ẹte ke Jesus ekedi Abasi. Edi ntak-a? “Constantine ikenyeneke ifiọk ndomokiet iban̄a mme mbụme oro ẹkebụpde ke ukpepn̄kpọ ido ukpono Greek,” ntre ke A Short History of Christian Doctrine etịn̄. Se enye ọkọdiọn̄ọde ekedi nte ke ubahade eke ido ukpono ekedi n̄kpọ ndịghe ọnọ obio ukara esie, ndien enye ama ọsọn̄ọ ebiere ndinam obio ukara esie ọsọn̄ idem.

Kaban̄a akpatre uwetn̄kpọ oro ẹkewetde ke Nicaea ke idak ndausụn̄ Constantine, Istoria tou Ellinikou Ethnous (Mbụk eke Idụt Greece) ọdọhọ ete: “Enye owụt unana udọn̄ [Constantine] ke mme mbubehe ẹban̄ade ukpepn̄kpọ, . . . nsọn̄ibuot esie ke ndisọn̄ọ nyịre ke ndidomo ndifiak nsịn emem ke esịt ufọkabasi ke ofụri ofụri usụn̄, ndien ke akpatre enye ndinịm ke akpanikọ nte ke nte ‘bishop mbon oro mîdụhe ke esịt ufọkabasi’ imọ inyene ndinọ akpatre ubiere ke mbubehe ido ukpono ekededi.” Nte spirit Abasi ekpekeme ndinọ mme ubiere ẹkenamde ke utọ esop oro ibetedem?—Men Utom 15:28, 29 domo.

[Ekebe ke page 29]

Mme Uwotowo Ufọk Ubọn̄

Ke idak ibuotikọ emi, n̄wed oro Istoria tou Ellinikou Ethnous (Mbụk eke Idụt Greece) etịn̄ aban̄a se enye okotde “ndek ndek ubiatibet esịtufọk oro Constantine akanamde.” Ibịghike ke ama ekenyene udịm ubọn̄ esie, enye ama efre nte akpadarade mme n̄kpọ oro ẹkenyenede ke unana idotenyịn onyụn̄ akabade okụt mme n̄kpọndịk oro ẹkekande enye ẹkụk. Sia ekedide owo emi enyenede eyịghe ndien ndusụk ọkọn̄ọde ke ntak edida nneminua nyom ọkpọkpọ ufọn, akpa kan̄a enye ama enyene eyịghe aban̄a eyen eyeneka esie Licinianus ekedide erenowo—eyen nsan̄a Augustus emi enye ama okowowot—nte edide owo ndomoidem. Se iketienede ediwot oro ẹkewotde enye ekedi ediwot akpan Constantine, Crispus, emi n̄wan ete esie Fausta okowotde koro enye eketiede nte andibiọn̄ọ eyen esie ndinyene ọyọhọ odudu.

Edinam Fausta emi ekedi ntak ndyọ ndyọ n̄kpa esie ke akpatre. Etie nte ke Augusta Helena, emi ekenyenede odudu ke idem eyen esie Constantine tutu esịm utịt, ama abuana ke uwotowo emi. Mme ntụk unana eti ibuot oro ẹkesiwakde ndikara Constantine ẹma ẹtịp n̄ko ẹsịn ke ediwot ediwak ufan ye mme nsan̄a esie ke mbuari. N̄wed oro History of the Middle Ages eberi ete: “Uwotowo oro—idịghe nditetịn̄ mban̄a ediwot—eyeneren esie ye n̄wan esie owụt ete ke odudu spirit eke Ido Ukpono Christ ndomokiet ikotụkke enye.”

[Ndise ke page 30]

Ẹsida adaha emi ke Rome ẹnọ Constantine ubọn̄

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Musée du Louvre, Paris