Nte Ukwan̄ikpe Edi Se Owo Mîkemeke Ndifep?

“Kpa ye kpukpru se itịbede nsụk nnenịm ke akpanikọ nte ke mme owo ẹnen̄ede ẹnyene eti uduakesịt. N̄kam n̄kemeke ndibọp idotenyịn mi ndori ke itiat idakisọn̄ emi ndutịme, unana inemesịt, ye n̄kpa ẹnamde.”—Anne Frank.

ANNE FRANK, ekpri eyenan̄wan isua 15 edide owo Jew, ekewet mme ikọ oro ẹtụkde owo do ke n̄wed emi enye esiwetde mme edinam eke usen ke usen esisịt ini mbemiso enye akpade. Ke se ibede isua iba, ubon esie ẹma ẹdịbe ke ubet ufọkenyọn̄ ke Amsterdam. Idotenyịn esie kaban̄a eti ererimbot ama okpu ke ini owo mbia akasiande mbon Nazi ebiet emi mmọ ẹkedude. Ke isua oro eketienede, 1945, Anne ama akpa ke ntak udọn̄ọ utoenyịn ekpo ke itienna ekikere Bergen-Belsen. Mme Jew miliọn itiokiet efen ẹma ẹnyene ukem ndiọkiso oro.

Ekeme ndidi idiọk uduak Hitler oro ndisọhi ofụri orụk mfep edi ndiọkn̄kan ukwan̄ikpe eke orụk oro isua ikie nnyịn emi okụtde, edi idịghe ukụre edi oro. Ke 1994 ẹma ẹwot se ibede mbon Tutsi tọsịn 500 ke Rwanda, n̄kukụre koro mmọ ẹtode “isio isio” ekpụk. Ndien ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, n̄kpọ nte mbon Armenia miliọn kiet ẹma ẹkpan̄a ke nsobo ofụri orụk.

Ndiọi Orụk Ukwan̄ikpe

Nsobo ofụri orụk idịghe n̄kukụre ikpehe ukwan̄ikpe. Ukwan̄ikpe ke n̄kaowo anam n̄kpọ nte mbahade ition ke otu ofụri ekpụk ubonowo ẹdi ọkpọikpọi ubuene ke ofụri eyo uwem mmọ. Ke ọdiọkde akan, n̄ka kaban̄a unen oro mme owo ẹnyenede emi ẹkotde Anti-Slavery International, ọnọ ekikere nte ke se iwakde ikan owo 200,000,000 ẹdu ke ufụn. Ekeme ndidi ediwak ifịn ẹdu ke ererimbot mfịn akan ini efen ekededi ke mbụk. Ekeme ndidi owo ididaha mmọ iwọrọ idinyam ke eferife, edi mme idaha oro mmọ ẹnamde utom ẹwak ndidiọk n̄kan eke ata ekese ifịn ke eset.

Ukwan̄ikpe ke ibet ọbọ ediwak miliọn owo mme akpan unen mmọ. N̄ka Ifụre Ofụri Ererimbot ke ntọt esie eke 1996 ọdọhọ ete: “Ibak oro ẹnamde ke mme unen owo ekpere ndidi kpukpru usen, ke itie ekededi ke ererimbot. Mbon oro ẹbọde ufen ẹkan ẹdi mme ubuene ye mbon unana, akpan akpan iban, nditọwọn̄, mbon usọn̄, ye mme oyom ubọhọ ke esen idụt.” Ntọt oro ọdọhọ ete: “Ke ndusụk idụt, mme ndutịm ukara idụt ẹduọ ofụri ofụri, anamde odudu ibet ndomokiet okûdu ndikpeme mbon mmemidem nsio ke ubọk n̄kpọsọn̄ owo.”

Ke 1996 ẹma ẹmụm ediwak tọsịn owo ke mme itie duop ke se ibede idụt ikie ẹnyụn̄ ẹtụhọde. Ndien ke mme isua ndondo emi, ediwak tọsịn owo ke mme itie ikie ẹkam ẹsosop, ndusụk edide otu mbon ukpeme m̀mê otu mbon edinam oyomonsia ẹmụm ke ufịk. Ẹda nte ke ediwak ke otu mmọ ẹkpan̄a.

Nte ededi, mme ekọn̄ inenke ndomo ke usụn̄ kiet, edi mmọ ke ẹdọdiọk ẹkan oro. Mbio obio, esịnede iban ye nditọwọn̄, ẹdi iso en̄wan ekọn̄ eyomfịn. Ndien emi ikam idịghe ke ntak emi ẹduọn̄ọde bọmb ntịme ntịme ke ikpọ obio. Ke ẹdan̄ iban ye nditọwọn̄ iban ke n̄kanubọk kpukpru ini nte ubak edinam ekọn̄, ndien ediwak otu oro ẹbaharede ẹda ẹn̄wana ye ukara ẹsimụm nditọwọn̄ ke n̄kanubọk man ẹnọ mmọ ukpep ndidi mme owot owo. Ke etịn̄de aban̄a mme utọ edu oro, ntọt Edidiana Mme Idụt oro “Utịp Oro Ekọn̄ Enyenede ke Idem Nditọwọn̄” ọdọhọ ete: “Ata ediwak owo ke ererimbot inyeneke eti ido uwem.”

Eyịghe idụhe nte ke unana eti ido uwem emi amada ekesịm ererimbot oro ọyọhọde ye ukwan̄ikpe—edide eke orụk, eke n̄kaowo, eke ibet, m̀mê eke ekọn̄. Ke akpanikọ, emi idịghe obufa n̄kpọ. Ke se ibede isua tọsịn iba ye ikie ition ẹmi ẹkebede, prọfet Hebrew kiet ama eseme ete: “Ibet emem inyụn̄ inyeneke ufọn, ndien akananam owo inamke unenikpe. Ndiọi owo ẹkan ndinen owo ubọk, ndien ke ntre ẹkwan̄a unenikpe.” (Habakkuk 1:4, Today’s English Version) Okposụkedi ukwan̄ikpe odude ntatara ntatara kpukpru ini, anaedi isua ikie 20 edi emana emi ukwan̄ikpe esịmde obufa n̄kokon̄ udomo.

Nte Ukwan̄ikpe Anam N̄kpọ?

Anam n̄kpọ ke ini afo ke idemfo ọbọde ufen nte utịp ukwan̄ikpe. Anam n̄kpọ koro enye ọbọ n̄wakn̄kan ekpụk ubonowo unen mmọ ndikop inemesịt. Ndien enye anam n̄kpọ n̄ko koro ukwan̄ikpe kpukpru ini esibụbede mme en̄wan uduọkiyịp, ẹmi, nte utịp, ẹsinamde ukwan̄ikpe akaka iso odu.

Emem ye inemesịt ẹkpaha ẹdiana ye unenikpe, edi ukwan̄ikpe ababiat idotenyịn onyụn̄ anuak ekikere mfọnọn̄kpọ. Nte Anne Frank okokụtde ke mfụhọ, mme owo ikemeke ndibọp idotenyịn mmọ ndori ke itiat idakisọn̄ emi ndutịme, unana inemesịt, ye n̄kpa ẹnamde. Ukem nte enye, ọdọn̄ kpukpru nnyịn ndinyene n̄kpọ oro ọfọnde akan.

Udọn̄ emi amada ediwak mbon esịt akpanikọ esịm edidomo ndida ndusụk udomo unenikpe ndi ke n̄ka owo. Ke ntak oro, Uwetn̄kpọ Ofụri Ekondo Kaban̄a Unen Owo, emi Akwa Mbono Edidiana Mme Idụt ekenyịmede ke 1948, ọdọhọ ete: “Kpukpru owo ẹmana nte nditọisọn̄ ẹnyụn̄ ẹnyene ukem ukpono ye unen. Ẹnọ mmọ ikike ye ubieresịt ndien ẹkpenyene ndinam n̄kpọ ye kiet eken ke edu nditọete.”

Mmọ ẹmi ke akpanikọ ẹdi nti ikọ, edi ubonowo ke osụk odu oyom usụn̄ ọkpọn̄ edisu eti utịtmbuba oro—edinen n̄kaowo emi kpukpru owo ẹnyenede ukem unen kpukpru ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ye ekemmọ owo nte eyenete esie. Edisu uduak emi, nte ntọn̄ọikọ ke Uwetn̄kpọ U.N. owụtde, akpanam n̄kpọ nte “itiat idakisọn̄ ifụre, unenikpe, ye emem ke ererimbot.”

Nte ukwan̄ikpe enen̄ede adia odụk ndutịm n̄ka owo ntre tutu owo idikemeke ndisio enye mfep tutu amama? Mîdịghe nte ẹyesịn eti itiat idakisọn̄ ke usụn̄ ekededi ẹnọ ifụre, unenikpe, ye emem? Edieke edide ntre, anie ekeme ndisịn enye nnyụn̄ n̄kụt ete ke kpukpru owo ẹbọ ufọn?

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]

UPI/Corbis-Bettmann