Edikabade Bible Oro Okokpụhọrede Ererimbot

Ke ini prọfet Abasi oro Moses ọkọtọn̄ọde ndiwet Bible ke se ibede isua 3,500 ẹmi ẹkebede, ekpri idụt kiet kpọt okokot enye. (Deuteronomy 7:7) Oro ekedi ntre koro N̄wed Abasi okodu sụk ke akpasarade usem Hebrew eke idụt oro. Nte ededi, oro ama okpụhọrede nte ini akakade.

ETOP oro odude ke Bible ye in̄wan̄în̄wan̄ odudu esie nditara nsuana ke ediwak isua ikie enen̄ede edi utịp akpa edikabade esie—Septuagint. Ntak emi ẹkenamde enye? Ndien nte ẹkeme nditịn̄ nte enende nte ke emi ekedi Bible oro okokpụhọrede ererimbot?

Nte Edi Edikabade eke Odudu Spirit?

Ke ẹma ẹkenyọn̄ ntan̄mfep mmọ ke Babylon ke ọyọhọ isua ikie itiaba ye ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., ediwak mme Jew ẹkedu ke ẹwọrọde ẹkpọn̄ akani idụt Israel ye Judah. Ye mme Jew oro ẹkemanade ke ntan̄mfep, usem Hebrew ekedi udiana usem mmọ. Etisịm ọyọhọ isua ikie ita M.E.N., mme Jew ẹma ẹdu ke Alexandria, Egypt—kpa iwụk itie edinam Obio Ukara mbon Greece. Mme Jew oro ẹma ẹkụt ufọn edikabade Edisana N̄wed Abasi nsịn ke usem Greek, emi ekedide usem emana mmọ ini oro.

Tutu esịm ini oro, ẹkewet etop Bible eke odudu spirit ke usem Hebrew, ye ekpri ikpehe ke usem Aramaic oro ekenen̄erede ebiet enye. Ndi ediwet Ikọ Abasi ke usem efen oyosụhọde ọkpọsọn̄ odudu spirit Abasi oro ẹkedade ẹwet, idem ndusụk adade ekesịm mme ukwan̄ edikabade? Ndi mme Jew, ẹmi ẹkeyakde Ikọ eke odudu spirit oro ẹsịn ke ubọk, ẹyenyịme ndisịn idemmọ ke itiendịk ke ndiyak ẹkabade etop oro ke ukwan̄ usụn̄?—Psalm 147:19, 20; Rome 3:1, 2.

N̄kpọ emi oyomde ntịn̄enyịn mi ama anam ẹkop ndịk. Edi, ndikere nte ke Ikọ Abasi idin̄wan̄ake mme Jew aba ama akan kpukpru mme ntak eken ke akpatre. Ẹma ẹbiere ndikabade Torah—akpa n̄wed ition eke Bible, ẹmi Moses ekewetde—nsịn ke usem Greek. Ata ata utom edikabade emi itịmke in̄wan̄a ke mbụk eset. Nte Letter of Aristeas etịn̄de, Ptolemy II (285-246 M.E.N.) andikara Egypt okoyom ẹkabade Akpa N̄wed Ition eke Bible (m̀mê, Torah) ẹsịn ke usem Greek man ẹnịm ke itie ubonn̄wed ubọn̄ esie. Enye ama ọdọn̄ nditọ ukpepn̄kpọ Jew 72, ẹmi ẹketode Israel ẹdi Egypt ẹkenyụn̄ ẹkụrede edikabade oro ke usen 72. Ẹma ẹkot edikabade emi ndien ẹnọ idụt mme Jew, emi ẹkenyịmede ẹte ke enye ọfọn onyụn̄ enen. Mbụk emi ẹkefiakde ẹwet ke ukperedem ọdọhọ ete ke ẹkesịn akabade n̄wed kiet kiet ke isio isio ubet, ndien kpa ye oro mme edikabade mmọ ẹkedi ukem, ukem abisi. Ke ntak se ẹnịmde ke akpanikọ ẹban̄a mme akabade n̄wed 72 oro, ẹkediọn̄ọ edikabade Bible eke usem Greek emi nte Septuagint, emi otode ikọ Latin oro ọwọrọde “Ata ye Duop.”

Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ eyomfịn ẹnyịme ẹte ke Letter of Aristeas edi uwetn̄kpọ oro mînyeneke nsọn̄ọ. Mmọ n̄ko ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke idịghe Ptolemy II akanam ẹtọn̄ọ edikabade oro, edi ekedi mme adausụn̄ ke otu mme Jew oro ẹkedude ke Alexandria. Edi mme uwetn̄kpọ owo akwaifiọk edide owo Jew eke Alexandria oro Philo ye eke ewetmbụk edide owo Jew oro Josephus ọkọrọ ye Talmud kpukpru ẹwụt se kpukpru mme Jew eke akpa isua ikie ẹkenịmde ke akpanikọ nte ke ẹkeda odudu spirit ẹwet Septuagint ukem nte ẹkedade ẹwet akpasarade N̄wed Abasi. Mme utọ edinịm ke akpanikọ oro nte eyịghe mîdụhe ẹketo ukeme oro ẹkesịnde ndinam mme Jew ke ofụri ererimbot ẹnyịme Septuagint.

Okposụkedi akpa edikabade ekesịnede sụk n̄wed ition oro Moses ekewetde, ẹma ẹdida enyịn̄ oro Septuagint ẹkot ofụri N̄wed Abasi usem Hebrew oro ẹkekabarede ẹsịn ke usem Greek. Ẹkekabade mme n̄wed eken ke se ibede isua ikie oro ẹketienede m̀mê n̄kpọ ntre. Utu ke ndidi ukeme oro ẹdianade ọtọkiet ẹnam, edisio ofụri Septuagint ndi ekedi ukeme oro ẹtan̄de-tan̄ ẹdian. Mme akabade n̄wed oro ẹma ẹkpụhọde ye kiet eken ke ukeme ye ifiọk usem Hebrew mmọ. Ẹkekabade ata ekese n̄wed ata nnennen nnennen, ndusụk ini ẹnamde ẹbe ubọk, ke adan̄aemi mme edikabade eken mîkedịghe nnennen. Ibat ibat ẹdu oro ẹkenamde akpa uwetn̄kpọ ẹmụhọ. Etisịm utịt ọyọhọ isua ikie iba M.E.N., ẹma ẹkeme ndikot kpukpru n̄wed eke N̄wed Abasi Usem Hebrew ke usem Greek. Kpa ye oro se ẹkenyenede mîkedịghe ukem ukem, utịp edikabade N̄wed Abasi Usem Hebrew nsịn ke usem Greek ama aka anyan akan se mme akabade n̄wed oro ẹkedoride enyịn.

Japheth Okodụn̄ ke Ataya Shem?

Ke enemede aban̄a Septuagint, Talmud okot oto Genesis 9:27 ete: “Japheth . . . oyonyụn̄ odụn̄ ke ataya Shem.” (Megillah 9b, Talmud mbon Babylon) Talmud ke ndamban̄a usụn̄ owụt ete ke ebede ke inem inem usem Greek eke Septuagint, Japheth (ete Javan, emi mbon Greece ẹketode ẹwọrọ) okodụn̄ ke ataya Shem (ete ete idụt Israel). Nte ededi, ẹkeme ndidọhọ n̄ko nte ke ebede ke Septuagint, Shem okodụn̄ ke ataya Japheth. Didie ke edi ntre?

Ke ẹma ẹkekan Akwa Alexander, ke utịt utịt ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N., ẹma ẹsịn akamba ukeme nditat usem ye ido edinam mbon Greece nsịm ofụri idụt oro ẹkekande. Ẹkekot ido emi Ido Mbon Greek. Mme Jew ẹma ẹkụt nte ẹn̄wanade ye ido edinam mmọ kpukpru ini. Edieke ido edinam ye akwaifiọk mbon Greece akande, idem ido ukpono mme Jew edidi se ẹsede ke usụhọde. Nso ikpekeme ndikpan en̄wan emi?

Kaban̄a se ikemede ndikedi uduak kiet oro mme Jew ẹkekabarede Septuagint, akabade Bible kiet edide owo Jew, Max Margolis etịn̄ ete: “Edieke nnyịn ikpekerede-kere ite ke idụt mme Jew akada ekikere emi edi, uduak efen okpowụt idem, oro edi, ndisio Ibet mme Jew nnyan nnọ idụt mme Gentile ndidụn̄ọde ndinyụn̄ nnam ererimbot enịm nte ke mme Jew ẹnyene ido edinam oro atuahade ye ọniọn̄ mbon Hella [Greece].” Ke ntre ekeme ndidi ndinam N̄wed Abasi Usem Hebrew odu ọnọ mme idụt oro ẹsemde usem Greek ekpekedi usụn̄ edikụt unen nnọ idem ye edifiak nsiak en̄wan.

Ekikere Alexander kaban̄a Ido Mbon Greek ama anam usem Greek edi usem ofụri owo ke ererimbot. Idem ke ini mbon Rome ẹkekande ikpehe esie, ọsọ usem Greek (m̀mê, Koine) okosụk ededi usem oro mme idụt ẹkedade ẹnyam urua ẹnyụn̄ ẹneme nneme. Edide emi okoto ukeme oro ẹkekoide-koi ẹsịn m̀mê ọkọkọri ke idemesie, edikabade Septuagint eke N̄wed Abasi Usem Hebrew ekedi se ediwak mbon oro mîkedịghe mme Jew oro ke akpa mîkemeheke ye Abasi ye Ibet mme Jew ẹkesọpde-sọp ẹnyịme. Utịp ekedi se ikakpade owo idem.

Mme Okpono Abasi ke Ido Mme Jew ye Mme Abak-Abasi

Etisịm akpa isua ikie E.N., Philo ama ekeme ndiwet nte ke “idịghe ke idụt mme Jew kpọt ke ẹkekpono uyai ye uten̄e oro ibet Moses enyenede, edi n̄ko ke kpukpru mme idụt eken.” Kaban̄a mme Jew oro ẹkedụn̄de ke edem Palestine ke akpa isua ikie, ewetmbụk owo Jew oro Joseph Klausner ọdọhọ ete: “Edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndinịm ke akpanikọ nte ke utọ ediwak miliọn mme Jew ẹmi ẹketo ke ekpri Palestine kpọt ẹwọrọ ẹdisop idem. Owo ikemeke ndifan̄a nte ke akwa n̄kọri emi okoto n̄ko edidara akwa udịm iren ye iban ẹmi ẹkponode Abasi ke ido mme Jew.”

Nte ededi, akpan n̄kpọ emi otụkde owo ke idem mi inọhọ ofụri mbụk. Ewetn̄wed oro Shaye J. D. Cohen, prọfesọ ke mbụk mme Jew, ọdọhọ ete: “Ediwak mme gentile, iren ye iban, ẹma ẹkabade esịt ẹdụk Ido Ukpono Mme Jew ke akpatre isua ikie M.E.N. ye akpa isua ikie ye ọyọhọ isua ikie iba E.N. Nte ededi, mbon oro ẹkam ẹwakde ẹkan ẹkedi mme gentile oro ẹkenyịmede ndusụk ikpehe eke Ido Ukpono Mme Jew edi ẹmi mîkakabakede esịt idụk enye.” Klausner ye Cohen ẹtịn̄ ẹban̄a mbon oro mîkakabakede esịt mi nte mme abak-Abasi, kpa ikọ oro ekesiwakde ndidu ke n̄wed usem Greek eke ini oro.

Nso idi ukpụhọde ke ufọt okpono Abasi ke ido mme Jew ye abak-Abasi? Mme okpono Abasi ke ido mme Jew ẹkedi mbon oro ẹkekabarede esịt ọyọhọ ọyọhọ, oro ẹkedade nte mme Jew ke kpukpru usụn̄ koro mmọ ẹkenyịmede Abasi Israel (ẹsịnde kpukpru mme abasi eken), ẹna mbobi, ẹnyụn̄ ẹdiana ye idụt Israel. Ke okpụhọrede ye oro, Cohen etịn̄ aban̄a mme abak-Abasi ete: “Okposụkedi mme gentile ẹmi ẹketienede ediwak ido edinam mme Jew, ẹkenyụn̄ ẹkponode Abasi mme Jew ke usụn̄ kiet m̀mê eken, mmọ ikabatke idemmọ nte mme Jew, mbon en̄wen ikonyụn̄ ibatke mmọ nte mme Jew.” Klausner etịn̄ aban̄a mmọ nte “ẹsịnede ufọt ufọt,” koro mmọ ẹkenyịmede Ido Ukpono Mme Jew ẹnyụn̄ “ẹnịmde ndusụk ido esie, edi . . . ikabakede idi mme Jew ọyọhọ ọyọhọ.”

Eyedi ndusụk mmọ ẹkenyene udọn̄ ke Abasi oto edinyene nneme ye mme Jew oro ẹkedude ke utom isụn̄utom mîdịghe ebe ke ndikụt nte edu uwem, edu, ye ido edinam mmọ ẹkedide isio isio. Edi, Septuagint edi akpan n̄kpọ oro akan̄wamde mme abak-Abasi ẹmi ndikpep n̄kpọ mban̄a Jehovah Abasi. Ke adan̄aemi usụn̄ mîdụhe ndifiọk nnennen ibat mme abak-Abasi eke akpa isua ikie oro, Septuagint ye unana eyịghe ama asuan ifiọk aban̄ade Abasi ke ofụri Obio Ukara Rome. Ebede ke Septuagint, ẹma ẹsịn akpan itiat idakisọn̄ n̄ko.

Septuagint Ama An̄wam Ndidiọn̄ Usụn̄

Ẹma ẹkama Septuagint ntatara ntatara ke ndisuan etop kaban̄a Ido Ukpono Christ. Ediwak mme Jew oro ẹkesemde usem Greek ẹma ẹsịne ke otu mbon oro ẹkedude ke ini ẹketọn̄ọde esop Christian ke Pentecost 33 E.N. Mme okpono Abasi ke ido mme Jew n̄ko ẹma ẹdu ke otu mbon oro ẹkekabarede ẹdi mbet Christ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ. (Utom 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Sia mme apostle Jesus ye mme akpa mbet eken ẹkewetde mme uwetn̄kpọ eke odudu spirit ẹnọ adan̄a ediwak otuowo nte ẹkekeme, ẹkewet mmọ ke usem Greek.a Ke ntre, ediwak itie ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek oro ẹkotde ẹto N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹkekọn̄ọ ke Septuagint oro.

Mbon en̄wen ke ẹsiode mme amanaisọn̄ Jew ye mme okpono Abasi ke ido mme Jew ẹfep ẹma ẹben̄e idem ndinyịme etop Obio Ubọn̄. Cornelius owo Gentile ekedi “owo emi eten̄ede Abasi onyụn̄ abakde Abasi ye ofụri ufọk esie, onyụn̄ ọnọde mme ubuene ediwak n̄kpọ-mfọn, onyụn̄ ọbọn̄de akam ọnọ Abasi kpukpru ini.” Ke 36 E.N., Cornelius, ubon esie, ye mbon eken oro ẹkesopde idem ke ufọk esie ẹkedi mme akpa Gentile oro ẹkenịmde baptism nte mme anditiene Christ. (Utom 10:1, 2, 24, 44-48; men Luke 7:2-10 domo.) Ke ini apostle Paul akanamde isan̄ ke ofụri Asia Minor ye Greece, enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ ediwak mme Gentile ẹmi ẹkebakde Abasi ọkọrọ ye “mme Greek ẹmi ẹbakde Abasi.” (Utom 13:16, 26; 17:4) Ntak emi Cornelius ye mme Gentile eken ẹkedude ke mben̄eidem ndinyịme eti mbụk? Septuagint an̄wam ndidiọn̄ usụn̄. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọnọ ekikere ete ke Septuagint “edi n̄wed oro enyenede akpan ufọn oro edide ke ẹsiode enye ẹfep n̄kpọ ikpan̄wan̄ake Christendom ye mme obio edem usoputịn.”

“Odudu eke Spirit” Septuagint Osụhọde

Ndida Septuagint nnam n̄kpọ ntatara ntatara ama esịn ọkpọsọn̄ ndutịme ke otu mme Jew ke akpatre. Ke uwụtn̄kpọ, ke ẹnemede nneme ye mme Christian, mme Jew ẹkedọhọ ẹte ke Septuagint ikedịghe nnennen edikabade. Ke ọyọhọ isua ikie iba E.N., mme Jew ẹma ẹwọn̄ọde edem ofụri ofụri ẹwụt edikabade oro mmọ inikiet ko-o ẹketorode nte edide eke odudu spirit. Mme rabbi ẹma ẹsịn mbụk aban̄ade mme akabade n̄wed 72 oro, ẹdọhọde ẹte: “Ini kiet ko mbiowo ition ẹma ẹwet Torah ẹnọ Edidem Ptolemy ke usem Greek, ndien oro ekedi usen oro ekebemde iso owụt ke idiọkn̄kpọ ọmọn̄ etịbe ọnọ Israel ukem nte usen oro ẹkenamde eyen enan̄ o-gold, sia owo mîkekemeke ndikabade Torah nnennen nnennen.” Man ẹkụt ẹte ke odu ke edinyịme ketket ye ekikere mme rabbi, mme rabbi ẹma ẹnọ unyịme ẹnam obufa edikabade ke usem Greek. Okpono Abasi ke ido mme Jew oro ekekerede Aquila, mbet rabbi Akiba akanam emi ke ọyọhọ isua ikie iba E.N.

Mme Jew ẹma ẹtre ndikama Septuagint, edi enye ama akabade edi “Akani Testament” oro enyenede eti idaha ọnọ Ufọkabasi Catholic oro ọkọwọrọde edi tutu Vulgate usem Latin eke Jerome edida itie esie. Okposụkedi edikabade efen mîkemeke ndida itie akpasarade oro, Septuagint ama enyene akpan udeme ke ndisuan ifiọk aban̄ade Jehovah Abasi ye Obio Ubọn̄ esie ebe ke ubọk Jesus Christ. Ke akpanikọ, Septuagint edi edikabade Bible oro okokpụhọrede ererimbot.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 31]

“Septuagint” ama an̄wan̄a ediwak owo oro Paul ọkọkwọrọde ikọ ọnọ

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Ẹbọ ẹto Israel Antiquities Authority