Ẹnam Akpanikọ Ẹnyụn̄ Ẹnyene Uko Kpa ye Ufịk Nazi
Ke June 17, 1946, Ọbọn̄ An̄wan Wilhelmina eke Netherlands ama ọnọ etop ndọn̄esịt ẹsọk ubon Mme Ntiense Jehovah kiet ke Amsterdam. Uduak esie ekedi ndiwụt ima oro enye akamade Jacob van Bennekom, eyeneren emi odude ke ubon oro, emi mbon Nazi ẹkewotde ke ini Ekọn̄ Ererimbot II. Ke ndusụk isua ẹmi ẹkebede, esop obio Doetinchem, ke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn Netherlands, ama ebiere ndikot efak kiet ndian Bernard Polman, emi n̄ko edide kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah oro ẹkewotde ke ini ekọn̄ oro.
NTAK emi mbon Nazi ẹken̄wanade ye Jacob, Bernard, ye Mme Ntiense Jehovah eken ke Netherlands ke ini Ekọn̄ Ererimbot II? Ndien nso ikan̄wam Mme Ntiense ẹmi ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ ke mme isua ikan̄îkan̄ ukọbọ ndien ke akpatre ẹbọde ukpono ye uma mbon idụt ye ọbọn̄ an̄wan? Man ifiọk emi, ẹyak nnyịn idụn̄ọde ndusụk n̄kpọntịbe ẹkedade ẹkesịm en̄wan ke ufọt ekpri udịm Mme Ntiense Jehovah ye ndutịm ukara ekọn̄ Nazi emi ebietde en̄wan David ye Goliath.
Ẹdori Ukpan—Edi Ẹsịn Ifịk Ẹkan Nte Akanam Edide
Ke May 10, 1940, udịmekọn̄ Nazi ẹma ẹbụmede ẹdụk Netherlands. Sia mme n̄wed oro Mme Ntiense Jehovah ẹkesuande ẹkeyararede ndiọi edinam ukara Nazi ẹnyụn̄ ẹdade ẹnọ Obio Ubọn̄ Abasi, mbon Nazi ẹma ẹsọsọp ẹdomo nditre utom Mme Ntiense. Ke mîyọhọke urua ita tọn̄ọ nte mbon Nazi ẹkeda ekọn̄ ẹdụk Netherlands, mmọ ẹma ẹsio ndedịbe ibet oro akakpande Mme Ntiense Jehovah. Ke March 10, 1941, ntọt mme ọkọmbụk n̄kpọntịbe kiet ama anam ẹdiọn̄ọ ukpan oro an̄wan̄wa, odoride Mme Ntiense ikọ nte ke “ẹn̄wana ye kpukpru ukara ye mme ufọkabasi.” Nte utịp, ẹma ẹtetịm ẹdụn̄ọde ẹyom Mme Ntiense.
Nte enemde, okposụkedi mme ndedịbe bodisi oro ẹkewọrọde idiọk etop ẹketịn̄de enyịn ẹse kpukpru ufọkabasi, mmọ ẹkenen̄ede ẹkọbọ esop Christian kiet kpọt. Ewetmbụk owo Netherlands oro Dr. Louis de Jong ọdọhọ ete: ‘Ẹma ẹkọbọ otu ido ukpono kiet kpọt—Mme Ntiense Jehovah—tutu ẹsịm n̄kpa.’—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Obio Ubọn̄ Netherlands ke Ini Ekọn̄ Ererimbot Ọyọhọ Iba).
Mme bodisi Netherlands ẹma ẹdiana ye mme ndedịbe bodisi oro ndiyom nnyụn̄ mmụm Mme Ntiense. Ke adianade do, esenyịn kiet oro asan̄ade-san̄a oro okokopde ndịk onyụn̄ akabarede edi owo nsọn̄ibuot ama ọnọ mbon Nazi mme ntọt ẹban̄ade n̄kani ekemmọ andinịm ke akpanikọ. Ke utịt April 1941, ẹma ẹmụm Mme Ntiense 113. Nte ọkpọsọn̄ en̄wan emi ama anam utom ukwọrọikọ etre?
Ẹkụt ibọrọ ke Meldungen aus den Niederlanden (Mme Ntọt Ẹtode Netherlands), kpa ndedịbe uwetn̄kpọ oro Sicherheitspolizei (Mme Bodisi Ukpeme) eke Germany ẹketịmde ke April 1941. Ntọt oro etịn̄ aban̄a Mme Ntiense Jehovah ete: “N̄ka emi ẹkekpande mi ke ẹnam utom ifịk ifịk ke ofụri idụt emi, ẹnịmde mme mbono esop ẹmi ibet ama akakpan ẹnyụn̄ ẹdiande mme babru ẹmi ẹkamade mme ufiet nte ‘Ndikọbọ Mme Ntiense Abasi edi ubiatibet’ ye ‘Jehovah oyosobo mme andikọbọ ke nsinsi.’” Urua iba ke ukperedem ukem uwetn̄kpọ oro ama ọtọt ete ke “kpa ye mme Bodisi Ukpeme ẹnamde ukpan oro ẹkedoride etetịm ọsọn̄ ubọk ndibiọn̄ọ utom Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, utom mmọ ke akaka iso ndikọri.” Ih, kpa ye n̄kpọndịk edidi se ẹmụmde, Mme Ntiense ẹma ẹka iso ke utom mmọ, ẹnịmde se ikande n̄wed 350,000 ẹnọ mme owo ke 1941 kpọt!
Nso ikonụk ekpri udịm Mme Ntiense ẹmi ẹkedide owo ikie ifan̄ edi ẹkade-ka iso ndikọri mi ndinyene uko ndin̄wana ye mme enyene-ndịk asua mmọ? Ukem nte anam-akpanikọ prọfet Isaiah eke eset, Mme Ntiense ẹmi ẹkefehe Abasi, idịghe owo. Ntak-a? Koro mmọ ẹma ẹti mme ikọ un̄wọn̄ọ oro Jehovah eketịn̄de ọnọ Isaiah ete: “Ami, ami, ndi enye emi ndọn̄de mbufo esịt: afo edi anie eke ekpefehede owo emi edikpade.”—Isaiah 51:12.
Uko Ada Ukpono Edi
Ke utịt 1941, ibat Mme Ntiense oro ẹkemụmde ama ọdọk esịm owo 241. Nte ededi, ibat ibat ẹma ẹduọ ke ntak ndịk owo. Ẹkot ẹto Willy Lages, ọwọrọetop andibuana ke otu ndedịbe bodisi mbon Germany nte ọdọhọde ete ke “mbahade 90 eke ikie ke otu Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsịn ndiyarade n̄kpọ ekededi, ke adan̄aemi edide sụk ata ekpri mbahade ke otu ido ukpono eken ẹkenyene ukeme ndidop uyo.” Se ọkwọrọ ederi owo Netherlands oro Johannes J. Buskes, oro ẹkekọbide ye ndusụk Mme Ntiense, eketịn̄de ọsọn̄ọ ikọ Lages. Ke 1951, Buskes ekewet ete:
“Ke ini oro, mma n̄kọri akwa ukpono nnọ mmọ ke ntak ibetedem mmọ ke Abasi ye ọkpọsọn̄ mbuọtidem mmọ. Tutu amama ami ndifreke akparawa kiet—enye ikebehe isua 19 ke emana—oro akasuande n̄kpri babru oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a iduọ Hitler ye Ukara Idụt Germany Ọyọhọ Ita. . . . Ẹkpekesana enye ẹyak ke ufan̄ ubak isua kiet edieke enye ọkpọkọn̄wọn̄ọde nditre utọ utom oro. Ye nsọn̄uyo enye ama enen̄ede esịn ndinam emi, ndien ẹma ẹbiere ikpe ọkpọsọn̄ utom ẹnọ enye ndinam ke Germany. Nnyịn ima itịm ifiọk se oro ọkọwọrọde. Ke usenubọk oro eketienede, ke ini ẹkedade enye ẹdaha nnyịn inyụn̄ ikọmde enye unyọn̄, mma ndọhọ enye ke iyekere iban̄a enye inyụn̄ ibọn̄ akam isịn enye. N̄kukụre ibọrọ esie ekedi: ‘Ẹkûtịmede esịt ẹban̄a mi. Ke akpanikọ Obio Ubọn̄ Abasi eyedi.’ Afo ukemeke ndifre n̄kpọ ntre, idem ọkpọkọm afo emenyene ntak ndifan̄a mme ukpepn̄kpọ Mme Ntiense Jehovah.”
Kpa ye ibak ibak ubiọn̄ọ, ibat Mme Ntiense okosụk ọkọkọri. Ke adan̄aemi ibatowo ekedide 300 esisịt ini mbemiso ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, ibat oro ama ọdọk ekesịm owo 1,379 ke 1943. Ke mfụhọ, ke utịt isua oro, owo 54 ke otu se iwakde ibe Mme Ntiense 350 oro ẹkemụmde ẹma ẹkpan̄a ke nsio nsio itienna ekikere. Ke 1944, Mme Ntiense Jehovah 141 ẹtode Netherlands ẹkesụk ẹdodu ke nsio nsio itienna ekikere.
Akpatre Isua Ukọbọ Nazi
Ke June 6, 1944, usen emi mbuaha udịmekọn̄ ẹkedade ekọn̄ ẹdụk France ama ekebe, edikọbọ Mme Ntiense ama etre. Ke n̄kan̄ ekọn̄, mbon Nazi ye mbon oro ẹkedianade ye mmọ ẹma ẹkpere ndikọn̄ọ mfan̄. Owo ekpekere nte ke utọ idaha emi ke mbon Nazi ikpan̄wanake aba ye mme Christian ẹmi mîduehe. Edi, ke isua oro, ẹma ẹmụm Mme Ntiense 48 en̄wen, ndien Mme Ntiense 68 efen efen oro ẹkedude ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹma ẹkpan̄a ẹtak. Kiet ke otu mmọ ekedi Jacob van Bennekom, oro ẹkesiakde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ.
Jacob oro ekedide isua 18 ke emana okodu ke otu owo 580 oro ẹkenade baptism nte Mme Ntiense Jehovah ke 1941. Ibịghike ke oro ebede enye ama ọkpọn̄ ata eti utom koro emi okoyomde enye abiat edida san̄asan̄a Christian esie. Enye ama anam utom idịbi udia nte isụn̄utom onyụn̄ ọtọn̄ọ ndinam utom nte asan̄autom uyọhọ-ini. Ke adan̄aemi ekemende mme n̄wed Bible ọwọrọ, ẹma ẹmụm enye. Ke August 1944, Jacob emi ekedide isua 21 ke emana ama etie ke ufọk-n̄kpọkọbi oro enye okodude ke obio Rotterdam ewet ubon esie ete:
“Ami ndu ke ata eti idaha nnyụn̄ nyọhọ ye idatesịt. . . . Ẹmebụp mi mbụme utịm ikanan̄ kan̄a kemi. Akpa mbụme iba ẹma ẹnen̄ede ẹkop odudu, ndien ẹma ẹmia mi idiọk idiọk, edi otode ke ukeme ye mfọnido Ọbọn̄ oro owo mîdotke, ami n̄kemeke ndiyarade n̄kpọ ndomokiet tutu esịm idahaemi. . . . Ami mmakam n̄keme ndinọ mme utịn̄ikọ mi, itiokiet ke ofụri ofụri, ye ofụri ibat owo 102 ẹkpan̄de utọn̄. Ndusụk ke otu emi ẹwụt eti udọn̄ ẹmenyụn̄ ẹn̄wọn̄ọ ẹte ke ndondo oro ẹsanade mmimọ ẹyak, ke mmimọ iyaka iso ye emi.”
Ke September 14, 1944, ẹma ẹda Jacob ẹka itienna ekikere obio Amersfoort ke Netherlands. Idem ke ebiet oro enye ama aka iso ndikwọrọ ikọ. Didie? Ekemmọ owo n̄kpọkọbi eti ete: “Mbon n̄kpọkọbi ẹma ẹsitan̄ etak sika oro mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹkesiduọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹda mme ikpan̄wed Bible nte babru uwan̄ sika. Ndusụk ini, Jacob ama esikeme ndikot mme ikọ ifan̄ ke ikpan̄wed Bible oro ẹkeyomde ndida n̄wan̄ sika. Iwiwa, enye ayada mme ikọ ẹmi ọkwọrọ ikọ ọnọ nnyịn. Ikebịghike-bịghi, nnyịn ima isio Jacob nditịk enyịn̄ oro, ‘Owo Bible.’”
Ke October 1944, Jacob ama odu ke otu ediwak mbon n̄kpọkọbi ẹmi ẹkewụkde ẹte ẹdọk ukpe uda mmụm n̄kpọisan̄ mbon ekọn̄. Jacob ama esịn ndinam utom oro koro ubieresịt esie mîkayakke enye ọnọ ekọn̄ oro ibetedem. Okposụkedi mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹkedịghede enye uwem kpukpru ini, enye ikayakke idem emem enye. Ke October 13 akwa owo ekọn̄ kiet ama osio enye ke n̄kọbi-ntem ada aka ebiet ẹkenamde utom. Inikiet efen, Jacob ama ọsọn̄ọ ada. Ke akpatre, ẹma ẹdọhọ Jacob etịbi udi esie ndien ẹma ẹtop enye ẹwot.
Ẹka Iso Ndidụn̄ọde Nyom Mme Ntiense
Uko uko idaha Jacob ye mbon eken ama ayat mbon Nazi esịt onyụn̄ anam ẹtọn̄ọ ntak ẹdụn̄ọde ẹyom Mme Ntiense. Kiet ke otu owo emi mmọ ẹkeyomde ndimụm ekedi Evert Kettelarij emi ekedide isua 18 ke emana. Ke akpa, Evert ama ekeme ndifehe ndịbe, edi ke ukperedem ẹma ẹmụm enye ẹnyụn̄ ẹmia enye ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ndinam enye etịn̄ n̄kpọ aban̄a Mme Ntiense eken. Enye ama esịn ndien ẹma ẹnọ enye aka Germany ndikanam ọkpọsọn̄ utom.
Kpa ke ọfiọn̄ oro, October 1944, mme bodisi ẹma ẹdụn̄ọde ẹyom Bernard Luimes, ebe eyeneka Evert. Ke ini mmọ ẹkekụtde enye, enye akasan̄a ye Ntiense iba en̄wen—Antonie Rehmeijer ye Albertus Bos. Albertus ama ababiat ọfiọn̄ 14 ke itienna ekikere. Kpa ye oro, ke ẹma ẹkesana enye ẹyak, enye ama afiak ọtọn̄ọ ifịk ifịk utom ukwọrọikọ. Akpa kan̄a mbon Nazi ẹma ẹmia iren ita ẹmi ye unana mbọm, ndien ekem ẹtop mmọ ẹwot. Ekedi n̄kukụre ke ekọn̄ ama okokụre ke ẹkekụt okpo mmọ ẹtan̄ ẹkebụk. Esisịt ini ke ekọn̄ ama okokụre, ediwak n̄wedmbụk n̄kpọntịbe n̄kann̄kụk ẹma ẹtọt uwotowo emi. Kiet ke otu mme n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ekewet ete ke ediwak ini Ntiense ita ẹmi ẹma ẹsịn ndinam utom mbon Nazi ekededi oro ekenyenede ntuaha ye mbet Abasi onyụn̄ adian do ete ke “mmọ ẹkenyene nditaba uwem mmọ ke ntak emi.”
Kan̄a ke emi, ke November 10, 1944, ẹma ẹmụm Bernard Polman, oro ẹkesiakde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹnyụn̄ ẹnọ enye akanam utom ke itieutom mbon ekọn̄. Enye ekedi n̄kukụre owo Ntiense ke otu mbon utom ẹmi ye n̄kukụre owo oro ekesịnde ndinam utom emi. Mbon ukpeme ẹma ẹdomo nsio nsio usụn̄ ndinam enye akan̄ mbuọtidem. Owo ikọnọhọ enye udia ndomokiet. N̄ko ẹma ẹda okpoyon̄, udọk, ye etak ikan̄ ẹmia enye ibak ibak. Ke adianade do, ẹma ẹnyịk enye ndisan̄a mbe ke mbịt mbịt mmọn̄ emi okotụn̄ọde esịm enye edọn̄, ndien ekem ẹma ẹkọbi enye etem ke mbịt mbịt isọn̄, ndien edi do ke ekede idap ke okoneyo ye mbịt mbịt ọfọn̄ ke idem. Kpa ye oro, Bernard ikayakke idem emem enye.
Ke ini oro, ẹma ẹyak iba ke otu nditọeka iban Bernard, ẹmi mîkedịghe Mme Ntiense Jehovah, ẹdise enye. Mmọ ẹma ẹkpak enye ẹte okpụhọde ekikere esie, edi oro ikanamke idem emem enye ke usụn̄ ndomokiet. Ke ini mmọ ẹkebụpde Bernard se mmọ ẹkemede ndinam nnọ enye, enye ama ọnọ ekikere ete mmọ ẹnyọn̄ ufọk ẹkekpep Bible. Ekem mme andikọbọ enye ẹma ẹyak n̄wan esie oro akasan̄ade ye idịbi odụk ekese enye, ẹkerede nte ke n̄wan ayabiat nsọn̄ọnda esie. Edi n̄wan ndikedi ndise enye ye mme uko uko ikọ esie n̄kukụre eketetịm ọsọn̄ọ ubiere Bernard ndinam akpanikọ nnọ Abasi. Ke November 17, 1944, owo ition ẹmi ẹketụhọrede Bernard ẹma ẹtop enye ẹwot ke iso mbonutom eken. Idem ke Bernard ama akakpa, itiat ikan̄ okonyụn̄ ọyọhọde enye idem, akwa owo ekọn̄ oro akadade usụn̄ ama ayat esịt tutu enye odụri ikan̄ esie osio ke efọk otop Bernard n̄kpasịp enyịn mbiba.
Okposụkedi ibak ibak edinam emi akakpade Mme Ntiense oro ẹkediọn̄ọde ẹban̄a uwotowo oro idem, mmọ ẹma ẹka iso ẹnam akpanikọ, ẹnyene uko, ẹnyụn̄ ẹka iso ke utom Christian mmọ. Ekpri esop Mme Ntiense Jehovah oro okodude ekpere itie emi ẹkewotde Bernard ama ọtọt esisịt ini ke uwotowo oro okụrede ete: “Ọfiọn̄ emi, kpa ye edịm ye n̄kpọsọn̄ idaha oro Satan anamde esịm nnyịn, nnyịn imosụk inam n̄kọri. Ibat hour oro ẹkebiatde ke an̄wautom ama ọdọk oto 429 esịm 765. . . . Ke adan̄aemi ọkọkwọrọde ikọ, eyenete kiet ama osobo eren kiet emi enye ekekemede ndinọ ikọ ntiense. Owo oro ama obụp m̀mê emi ekedi ido ukpono eren oro ẹketopde. Ke ini okokopde nte ke ekedi enye, owo oro ama ofiori ete: ‘Nso utọ erenowo, nso utọ nsọn̄ọnda! Oro edi se n̄kotde eren uko ke mbuọtidem!’”
Jehovah Ama Eti
Ke May 1945 ẹma ẹkan mbon Nazi ẹnyụn̄ ẹbịn mmọ ẹsion̄o ke Netherlands. Kpa ye ọkpọsọn̄ ukọbọ ini ekọn̄ oro, ibat Mme Ntiense Jehovah ama ọdọk oto ikie ifan̄ esịm se ibede owo 2,000. Ke etịn̄de aban̄a Mme Ntiense ini ekọn̄ oro, ewetmbụk oro Dr. de Jong enyịme ete: “Ata n̄wakn̄kan ke otu mmọ ẹma ẹsịn ndikan̄ mbuọtidem mmọ kpa ye mme n̄kpọndịk ye ndutụhọ.”
Ke ntre, edi ye eti ntak ke ndusụk ikpọ owo ukara ẹti Mme Ntiense Jehovah ẹban̄a idaha uko oro mmọ ẹkedade ke idak ukara Nazi. Nte ededi, ke edide akpan n̄kpọ akan, Jehovah ye Jesus ẹyeti ata n̄kokon̄ mbụk Mme Ntiense ini ekọn̄ oro. (Mme Hebrew 6:10) Ke Tọsịn Isua Ukara Jesus Christ oro asan̄ade ekpere, ẹyenam mme anam-akpanikọ Ntiense mbon uko oro ẹkekpan̄ade ke ntak utom Abasi ẹset ẹwọn̄ọ ke udi editi, ye idotenyịn nsinsi uwem ke paradise isọn̄!—John 5:28, 29.
[Ndise ke page 24]
Jacob van Bennekom
[Ndise ke page 26]
Ubak ikpan̄wed oro ẹsịbede ẹsio ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe oro aban̄ade ukpan oro ẹkedoride Mme Ntiense Jehovah
[Mme ndise ke page 27]
Nnasia: Bernard Luimes; isọn̄ isọn̄: Albertus Bos (ufien) ye Antonie Rehmeijer; isọn̄ isọn̄: ọfis N̄ka ke Heemstede