“Atuaeyet” Eto ye “Mmọn̄eyet” Esie Emi Enyenede Ediwak Ufọn
“Ẹda balm ẹnọ unan,” ntem ke Jeremiah 51:8 ọdọhọ. Edidụn̄ọde nyom ebiet emi itai eto emi ekemede ndisụk ubiak nnyụn̄ n̄kọk udọn̄ọ mi otode ama ada nnyịn ekesịm isuo Chios, ke Inyan̄ Aegean.
KE NTỌN̄Ọ ntọn̄ọ ndaeyo, mme ọtọin̄wan̄ ke Chios ẹsiben̄e idem ẹnọ ukpen̄e ke ata esen esen usụn̄. Ke mmọ ẹma ẹkekpọri isọn̄, mmọ ẹsida mbat ẹbot ẹkanade mme etak awawa eto oro ẹkotde mastic. Ekem mme ọtọin̄wan̄ oro ẹkpi ikpọk eto oro, ẹnamde eto oro “atua eyet.” Itai “mmọn̄eyet” ọtọn̄ọ ndidiat. Ke urua iba m̀mê ita ẹbede, itai oro ọsọn̄ ndien mme ọtọin̄wan̄ oro ẹdian̄ade mmọ, edide ke ekpat eto oro nnennen m̀mê ke mbat oro ẹkebotde ẹkanade etak esie. Ẹsida “mmọn̄eyet” emi, oro ẹkotde itai mastic, ẹnam balm.
Nte ededi, esiyom ime ye ọkpọsọn̄ utom mbemiso ẹkpen̄ede mmọ. Mfian̄ade mfian̄ade, iwat iwat ekpat eto emi ẹsikọri ata sụn̄sụn̄. Esida isua 40 esịm 50 mbemiso eto kiet ọkọride esịm ọyọhọ idaha—awakde ndiniọn̄ ọtọn̄ọde ke mita 2 esịm 3.
Ke ẹsiode ọkpọsọn̄ utom edikpi ekpat eto emi ye edidian̄ade “mmọn̄eyet” esie ẹfep, esiyom utom efen efen ndida enye nnam itai mastic. Ke mme ọtọin̄wan̄ ẹma ẹkedian̄ade “mmọn̄eyet” eto mastic oro, mmọ ẹsision̄o mbio, ẹyet, ẹnyụn̄ ẹtịm mmọ ẹbon ke idaha ke idaha ye ke orụk ke orụk. Ke ukperedem, ẹsifiak ẹyet itai mastic oro ndien ẹkeme ndida enye nnam ediwak n̄kpọ.
Mbụk Ọsọn̄urua Eto
Ikọ Greek adade ọnọ “mastic” enyene ebuana ye ikọ oro ọwọrọde “ndita edet.” Enyịn̄ emi ọnọ ekikere nte ke ọtọn̄ọde ke eset, ẹma ẹsida itai eto mastic ẹnam chewing gum ndida n̄kpan utebe inua.
Mbịghi-n̄kan ntọt aban̄ade mastic oto Herodotus, ewetmbụk owo Greece eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N. Mme ewetn̄wed ye mbiausọbọ eset en̄wen—esịnede Apollodorus, Dioscorides, Theophrastus, ye Hippocrates—ẹma ẹtịn̄ nte itai mastic enyenede ufọn ke n̄kan̄ ibọkusọbọ. Okposụkedi mastic ẹkọride ke Mbenesụk Mediterranean, toto ke n̄kpọ nte 50 E.N., ekpere ndidi ẹnam itai mastic ke Chios kpọt. Ndien itai mastic ekesidi akpan n̄kpọ udọn̄ ọnọ mbon oro ẹkekande Chios, ọtọn̄ọde ke mbon Rome esịm mbon Genoa ye mbon Ottoman.
Itai Emi Enyenede Ediwak Ufọn
Mbiausọbọ Egypt eset ẹma ẹsida itai mastic ndikọk nsio nsio udọn̄ọ, esịnede utọrọ ye ewan̄kọ. Mmọ ẹma ẹsida enye n̄ko ẹnam incense ẹnyụn̄ ẹda enye nditịm okpo owo nnịm. Ekeme ndidi mastic ekedi eto emi ẹkesidade ẹnam ‘balsam eke Gilead,’ emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible ke ntak emi enye ọkọfọnde ke ibọkusọbọ ye ke ndida nnam n̄kpọ mmaidem ye ke ndida ntịm okpo owo nnịm. (Jeremiah 8:22; 46:11) Ẹkam ẹnọ ekikere ẹte ke enyene ndidi eto oro esin̄wụmde mfri oro ẹdade ẹnam enem-utebe edisana incense oro ẹkesidade ẹnam edisana utom, oto ubon mastic.—Exodus 30:34, 35.
Mfịn, ẹsisịn itai mastic ke mme ibọk unam n̄kpọ esem oro ẹsidade ẹyet ke mme mbuwed, n̄kpọ mbanaufọk, ye ndido ikwọ. Ẹsida enye n̄ko ẹnam ọkpọ ndida mfụk n̄kpọ man ẹnịme ide ikan̄ ilektrik, mmọn̄ okûnyụn̄ ebe odụk, ẹnyụn̄ ẹda enye nte kiet ke otu mfọnn̄kan n̄kpọ ndida nnam ibọk ukpụhọde uduot ọfọn̄ ye ndom mbakara ẹkûbiara. Ẹsisịn itai mastic n̄ko ke n̄kpọ udian n̄kpọ ẹsinyụn̄ ẹdebi ikpaunam ke itai esie mbemiso ẹn̄wande akabade edi nsat ikpa. Ke ntak edinem ufuọn̄ esie ye mme n̄kpatan̄a n̄kpọ eken, ẹsida itai mastic ẹnam suọp, mme n̄kpọ mmaidem, ye ufuọn̄n̄kpọ.
Ẹtịn̄ ẹban̄a itai mastic ke akpan ibọk 25 ke ofụri ererimbot. Ke ẹsụk ẹdada enye ẹnam mme ibọk mbio obio ke otu mbon Arab. Ẹsida itai mastic n̄ko ẹnam mme ibọk usọbọ edet ẹsinyụn̄ ẹda enye ẹfiọn̄ọ ke esịt efọk ibọk.
Nte n̄kpọ emi ẹdade ẹnam balm, ẹda “mmọn̄eyet” oro enyenede ediwak ufọn emi otode “atuaeyet” eto mastic ẹsụk ubiak ẹnyụn̄ ẹkọk udọn̄ọ ke ediwak isua ikie. Do, ye eti ntak, ntịn̄nnịm ikọ Jeremiah ọdọhọ ete: “Ẹda balm ẹnọ unan.”
[Mme ndise ke page 31]
Chios
Ndikpen̄e mastic
Ẹsidian̄ade “mmọn̄eyet mastic” ye ntịn̄enyịn
[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Ndise Chios ye ukpen̄e: Ẹbọ Ẹto Itie Ubon N̄wed Korais; kpukpru eken: Kostas Stamoulis