Ibuot 5
Nte Ẹketịmde Eti Mbụk Ẹnịm
1. Ntak emi Bible ọbọhọde odu-e?
EDIWAK uwetn̄kpọ eset ẹma ẹsop. Ukem nte mme owo oro ẹkewetde mmọ, mmọ ẹma ẹfiak ke ntan, owo inyụn̄ itịghi mmọ aba. Mbai mbai kpọt ẹsụhọ ke otu ata ekese n̄wed oro ẹkewetde ke ediwak tọsịn isua ẹmi ẹkebede. Edi Bible ke akaiso odu uwem! Enye edi kpasụk nte 1 Peter 1:24, 25 ọdọhọde ete:
“Koro ofụri obụkidem etie nte mbiet, ofụri ubọn̄ esie onyụn̄ ebiet ediye ikọn̄ ikọt; mbiet amasat, ediye ikọn̄ onyụn̄ okịbe; edi ikọ Abasi eyebịghi ke nsinsi. Emi onyụn̄ edi ikọ gospel [“eti mbụk,” NW] emi ẹkekwọrọde ẹnọ mbufo.”
N̄wetnnịm n̄kpọ Bible ke ndibọhọ ibak ibak ini ye en̄wan otode mme asua esie edi n̄wọrọnda n̄kpọ. Eyịghe baba kiet idụhe nte ke idịghe Abasi ekekpeme “eti mbụk” man akpada nnyịn usụn̄ ke ndiọkeyo eke odude kemi.
NDITỊM BIBLE NNỊM
2. Didie ke ẹketịm mme akpa uwetn̄kpọ Moses ẹnịm, ndien ekebịghi adan̄a didie?
2 Mme ewetn̄wed ke odudu spirit ẹkewet akpa “n̄kpri n̄wed” ke n̄kpọ oro ẹkekamade ikpaunam ẹnam. Mme anam-akpanikọ irenowo ẹma ẹkụt ẹte ke ẹtịm mme utọ akpa uwetn̄kpọ oro ẹnịm “ke n̄kan̄ ekebe ediomi,” kpa edisana ekebe emi Abasi okowụkde nditọ Israel ete ẹnam. (Deuteronomy 31:26; 1 Samuel 10:25) Ke ini Israel ọkọduọde odụk ukpono ndem, Ibet oro Moses ekewetde ama osop ke ndusụk ini, edi eti Edidem Josiah ama ọfiọhọ enye ke ini enye ọkọdiọn̄de temple ke Jerusalem. Mme akpa uwetn̄kpọ ẹmi ẹma ẹsop ke akpatre ke ini mbon Babylon ẹkesobode temple emi ke 607 M.E.N.
3. (a) Nso iwụt nte ke ẹma ẹsion̄o ediwak N̄wed Abasi ẹwet etisịm eyo Daniel? (b) Didie ke prọfesi okosu ke isua 537 M.E.N.? (Jeremiah 29:10)
3 Nte ededi, etisịm ini emi, ẹma ẹwewet N̄wed Abasi eke odudu spirit ẹmi efen efen ke ubọk, tutu eyedi se Daniel, asan̄autom Abasi, owo ntan̄mfep ke Babylon, ‘adade n̄wed otịm ọfiọk,’ prọfesi Jeremiah, nte ke ana ntan̄mfep oro mme Jew ẹkekade etre ke isua 70, ke 537 M.E.N. (Daniel 9:2) Ndien mbụk etịn̄ ete ke enye ama etre, ebe ke utịbe utịbe edinam Abasi, kpa ke isua oro, ye nsụhọ mme Jew ẹfiakde ẹnyọn̄ Jerusalem ndifiak mbọp temple Abasi.
4. (a) Nso ke Ezra ekesịn udọn̄ ọnọ, emi akadade ufọn ọsọk mme Jew? (Ezra 7:6) (b) Nso obufa n̄kpọ akada itie ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte isua 280 M.E.N.?
4 Ke edifiak ntan̄ mbok emi ebede, “Ezra ọfiọkn̄wed” ekedi enyeoro ekesịnde udọn̄ ọnọ mme Jew ke esop ‘ndikot n̄wed ibet Abasi akpanikọ kpukpru usen.’ (Nehemiah 8:13, 18) Etie nte ediwak mme osion̄o n̄wed ẹma ẹnyene ekese ndinam ke eyo oro, ẹwetde N̄wed Abasi ke ubọk man mme Jew, oro kemi ẹkesuanade ẹdụn̄ ke kpukpru obio ke ererimbot eset oro ẹkpekama. Ke n̄kpọ nte 280 M.E.N., ke Alexandria, Egypt, ẹma ẹtọn̄ọ ndikabade N̄wed Abasi eke usem Hebrew nsịn ke usem Greek, ke ufọn mme Jew ẹmi ẹkesemde usem Greek do. Ẹdiọn̄ọ edikabade emi nte Greek Septuagint (emi ọwọrọde, “Ata-ye-duop”), sia ẹdọhọde ke edi owo Jew 70 ẹkekabarede enye.
5. (a) Didie ke mme osion̄o n̄wed ẹkekpeme mbak ẹdinam ndudue ke ini ẹsion̄ode N̄wed Abasi ẹwet? (b) Nso ke edimen “Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄” eke Isaiah ndomo ye mme ikpan̄wed eke ọyọhọ isua ikie duop ẹwụt? (Deuteronomy 4:2)
5 Ẹkewet ediwak N̄wed Abasi eke usem Hebrew ye akwa ntịn̄enyịn, ndien mme osion̄o n̄wed ẹma ẹtịm ẹkụt ẹte ke ndudue ikodụhe ke mmọ. Mmọ ẹma ẹsidụn̄ọde ẹse ke ndibat ikọ kiet kiet, idem ibat mme abc, ndien ekpedi n̄kpasịp abc kiet akakwan̄a, mmọ ẹyeduọk ikpehe ikpan̄wed enyeoro ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ntak ẹwet efen. Ndiwụt nte ke ndudue ikodụhe ke utom emi, mme ikpan̄wed ẹnyenede usenọfiọn̄ eke ọyọhọ isua ikie duop E.N. ẹdọn̄ọ ata ukem mbụk ye “Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄” eke Isaiah, emi ẹkefiọhọde ndondo emi, oro ẹkesion̄ode ke ubọk ẹwet ke akpa m̀mê udiana isua ikie M.E.N. Edision̄o n̄wet nnyụn̄ mfiak nsion̄o n̄wet ke ufan̄ ini ebede tọsịn isua ikie ikanamke ndudue odu ke uwetn̄kpọ Bible!
6. Ntak emi ikemede ndinịm nte ke uwetn̄kpọ Bible mfịn enen?
6 Ukem ntre, ẹma ẹnọ ọyọhọ ntịn̄enyịn ke nde ke nde ke ini ẹkesion̄ode ikpan̄wed N̄wed Abasi eke Christian usem Greek ẹwet. Ntre ẹsọn̄ọ ẹnọ nnyịn ẹte ke uwetn̄kpọ eke Hebrew ye Greek, ẹmi ẹkabarede Bible nnyịn eke eyomfịn ẹto, ẹdi ata ukem ye mme akpa uwetn̄kpọ oro ẹkewetde ke ubọk, oro ẹkedade “odudu spirit Abasi ẹwet.” Ndụn̄ọde oro ẹmende ediwak tọsịn ikpan̄wed ke mme itie duop ke ediwak usem ẹdomo ọsọn̄ọ emi nte edide akpanikọ. Ih, Bible oro ẹmịn̄de-mịn̄, nte nnyịn inyenede enye idahaemi, ke se ibede usem 2,000, edi ukem “ikọ” oro ẹkedade ubọk ẹwet ke ndausụn̄ spirit Abasi, ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie efụtekiet M.E.N. tutu osịm akpa isua ikie E.N.
MME UKEME NDIKPAN “ETI MBỤK”
7. (a) Mmanie ẹsidi mme asua Bible, nso ke Jesus eketịn̄ ọnọ mmọ, ndien didie ke mmọ ẹkenam n̄kpọ? (Matthew 23:27, 28) (b) Mmanie ke Satan ada ke ndikaiso mbiọn̄ọ “eti mbụk”? (2 Peter 2:1, 2)
7 Mme asua Bible ẹsidodu kpukpru ini. Ke n̄kpaidem, mme akpan asua esie ẹdi mme adaiso ido ukpono ẹmi ẹdọhọde ke ikpep Bible. Ke uwụtn̄kpọ, mme adaiso ido ukpono ke otu mme Jew ke eyo Jesus “ẹma ẹnam ikọ Abasi akabade edi ikpîkpu” ke ndikpep ‘item mmọ’ ye “item owo ke ukpepn̄kpọ mmọ.” (Matthew 15:6-9) Jesus ama obiom mmọ ikpe ke ntak emi, ọdọhọde mmọ ete:
“Mbufo ẹdi nditọ ete mbufo, kpa Satan, ẹnyụn̄ ẹyom ndinam obukpo udọn̄ ete mbufo. . . . [Enye] ikonyụn̄ isọn̄ọke ida ke akpanikọ, koro enye mînyeneke akpanikọ ke esịt esie. Ke ini enye osude nsu, enye osio se idude ke esịt esie etịn̄: koro enye edi osu nsu, ye ete nsu.” (John 8:44)
Sia Jesus eketịn̄de akpanikọ, ọkwọrọde “eti mbụk” oro aban̄ade uduak Abasi ndinyan̄a ubonowo, mme adaiso ido ukpono oro ẹma ẹnam ẹwot Jesus. Ndien okposụkedi Jesus okowụkde esop Christian nte “adaha ye isọn̄ eke akpanikọ Abasi odorode ke esịt,” Satan, kpa Devil, ama akaiso ndibiọn̄ọ “eti mbụk,” adade mme isụn̄utom ido ukpono esie ke isọn̄ ndinam emi.—1 Timothy 3:15.
8. (a) Didie ke Bible ekebem iso etịn̄ aban̄a akwa nsọn̄ibuot? (Matthew 7:15, 20) (b) Ini ewe ke ẹkesiak Christendom, ndien anie akasiak? (c) Ido Ukpono Christendom akakabarede edi ubak nso? (d) Nso inam mme n̄ka ido ukpono Christendom ẹdi asua ye Abasi?
8 Apostle Paul ama ebemiso etịn̄ se iditịbede, ke ini enye, ke isua 56 E.N., ọkọdọhọde mbiowo esop Christian ke Ephesus ete:
“Mma nnyọn̄, mme idiọk unam ẹyedụk ke otu mbufo, idinyụn̄ ituaha otuerọn̄ mbọm; mme owo ẹyenyụn̄ ẹdaha ẹda ke otu mbufo ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ, man ẹdụri mbet ẹtiene mmọ.” (Utom 20:29, 30)
Kpa nte prọfesi emi okowụtde, ke ufan̄ isua ikie ita, akwa nsọn̄ibuot ama ada itie. Ekedi ke isua 325 E.N. ke Constantine, andikara Rome oro mîkanaha baptism, akasiak “Christendom.” Ndutịm ido ukpono Christendom ama otịmede ukpepn̄kpọ Christian onyụn̄ ada enye abuak ye ediwak ndịben̄kpọ Babylon eset oro Satan ọkọnọde ndausụn̄, emi Bible owụtde nte edide obio emana ofụri nsunsu ido ukpono. Ntre ido ukpono Christendom ama akabade edi ubak ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono, kpa “Akwa Babylon! eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄.” (Ediyarade 17:3-5) Usan̄a akpara emi ada aban̄a mme edinam n̄ka ido ukpono ẹmi ẹdọhọde ke idi eke Abasi edi ẹdide ata ata ufan ye mme oburobụt adaiso ukaraidem eke idiọk ererimbot emi; emi anam mmọ ẹdi “usua ye Abasi.” (James 4:4) Ediwak ini mme n̄ka ido ukpono Christendom ẹsisịn udọn̄ ẹnọ mme akara ukaraidem ndikọbọ mme Christian akpanikọ.
9. Nso mme n̄kpọntịbe ke mbụk ẹwụt Christendom nte enyenede ubiomikpe iyịp? (Jeremiah 2:34)
9 Ke enyọn̄ enyọn̄, ido ukpono Christendom ekeme nditie ata ediye ediye, ye ikpọ ufọk ido ukpono, mme ufọkakam ye mme ufọkederi esie, ikpọ edinam uwọrọ an̄wa ye inem inem ikwọ. Edi nso idi mbụk Christendom? Ke ediwak isua ikie Christendom ama owo n̄wo, akara onyụn̄ efịk mme owo oro mînyeneke ukpeme. Mbụk ọduọhọ Mme Ekọn̄ Ido Ukpono uduọkiyịp ke N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn, ibak ibak Ukara Ufịk ke ediwak idụt emi Catholic akarade, Ndotndot Ekọn̄ ẹken̄wanade ye China, ye mme ibak ibak ekọn̄ ye en̄wan ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie edịp emi. Ekọn̄ Ererimbot I ye Ekọn̄ Ererimbot II ẹketọn̄ọ ke Christendom, ye mbon Catholic ye Protestant ẹwotde kiet eken otịme otịme.
10. Nso iwụt ke mme ido ukpono Christendom ẹdi n̄kpọ abian̄a? (Matthew 26:52)
10 Bible enen̄ede obiom mme utọ ibụk ibụk ekọn̄ ntre ikpe:
“Ekọn̄ ye en̄wan ẹto m̀mọ̀n̄ ẹdu ke otu mbufo? Nte mmọ itoho ke n̄kpọ emi, kpa ke mme mbre mbufo, emi ẹn̄wanade ekọn̄ ke ndido mbufo? Mbufo ẹdiọk itọn̄, ndien inyeneke; mbufo ẹwot owo, ẹnyụn̄ ẹsịn esịt ke n̄kpọ owo, ndien ikemeke ndida nnyene: mbufo ẹn̄wana en̄wan, ẹnyụn̄ ẹtop ekọn̄: mbufo inyeneke, koro mbufo mîben̄eke. Mbufo ẹben̄e, edi inọhọ mbufo, koro mbufo ẹben̄ede ke idiọk usụn̄, man ẹda ẹdep n̄kpọ mbre.”—James 4:1-3.
ẸBIỌN̄Ọ EDIKABADE BIBLE
11. Didie ke Ufọkederi Catholic ọkọbiọn̄ọ edisuan Bible? (John 3:19, 20)
11 N̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade mme ido ukpono Christendom esịne ọkpọsọn̄ edibiọn̄ọ oro ẹbiọn̄ọde edisuan Bible ye “eti mbụk” esie. Ndien eyịghe idụhe!—koro emi ayarade ubiomikpe uduọkiyịp esie. Ke iduọk ini Eyo Ekịm, ke ini mme pope eke Rome ẹkekarade Christendom ke se iwakde ikan tọsịn isua kiet, owo ikesịnke ukeme ndomokiet ndisuan Bible ke otu mme ọsọ owo. Idem ifan̄ oro ẹkedude ẹkedi ke usem Latin, kpa usem oro nte ini akade ekedide se mme oku ikpọn̄ ẹkefiọkde. Ke ini mbon uko ke akpatre ẹkedomode ndikabade Bible nsịn ke usem mme ọsọ owo, man mmọemi ẹkeme ndikot nnyụn̄ mfiọk enye, ẹma ẹkọbọ mmọ, ediwak ini tutu osịm n̄kpa. Ke ọyọhọ isua ikie duopenan̄ E.N., John Wycliffe ama ebemiso akabade Bible ke usem Latin esịn ke Ikọmbakara. Edi Archbishop Catholic eke Canterbury, England, ọkọdọhọ ke enye edi “obukpo owo . . . eyen akani Urụkikọt,” ndien isua ifan̄ ke enye ama akakpa, mme asua Bible ẹma ẹdọk ọkpọ esie ẹsion̄o, ẹfọp mmọ ke ikan̄ ẹnyụn̄ ẹmen ntọn̄ esie ẹkeduọk ke inyan̄ Swift.
12. (a) Nso ikedi utịtmbuba Tyndale? (Luke 2:10) (b) Didie ke enye akanam n̄kpọ ndisịm utịtmbuba emi, edi nso ikotịbe inọ enye? (c) Nso ikosụn̄ọ ito utom Tyndale?
12 Ke ọyọhọ isua ikie efụtekiet, William Tyndale ama ọtọn̄ọ ndikabade Bible ke akpa usem Hebrew ye Greek nsịn ke Ikọmbakara, ọdọhọde ete, “Edieke Abasi onịmde mi uwem, ami, mbemiso ediwak isua ẹbede, nnyenam ekpri akparawa oro ofụn̄de isọn̄ ke in̄wan̄ ọfiọk N̄wed Abasi akan nte mme oku ẹfiọkde.” Edi enye ekenyene ndifehe n̄kpọn̄ England n̄ka akamba ubak isọn̄ Europe man akakabade onyụn̄ emịn̄ Bible esie. Ẹma ẹmen ndien ediwak Bible ndịbe ndịbe ẹbe ẹdụk England ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisuan ke akamba ibat, kpa ye oro mme ọkwọrọ ederi ẹkesifọpde kpukpru Bible oro mmọ ẹkekemede ndikụt an̄wan̄wa. Owo mbubịk kiet ama ada Tyndale ọnọ, ndien ẹma ẹwot enye ke ndiyeyịri enye ke eto, ke oro ebede ẹma ẹfọp okpo esie. Edi Bible oro enye akakabarede ama akaiso odu uwem, man mme ukeuke owo nte akparawa ofụn̄ isọn̄ ẹkpekeme ndikot “eti mbụk” oro odude ke enye. Nte ini akade ẹma ẹyom ifiọk ẹto Bible esie ntatara ntatara ke nditịm ọwọrọetop Bible Ikọmbakara eke King James.
13. Nso idi ndusụk mbụk oro aban̄ade edikabade Bible nsịn ke mme usem Edem Usiahautịn?
13 Ediwak edikabade Bible efen ẹma ẹsiwak ndisobo mme mfịna. Ke Canton, China, Robert Morrison ye mbon un̄wam esie ẹma ẹsikabade Bible ndịbe ndịbe ke okoneyo, sia ẹkefiọkde ẹte ke ẹkeme ndiwot mmimọ ebe ke ọkpọsọn̄ ndutụhọ edieke ẹmụmde mmimọ. Ini kiet mmọ ẹma ẹdịp mme obukpọk uda mmịn̄ n̄wed Utom Mme Apostle, n̄kukụre ndidi se n̄kakat atade abiat. Mmọ ẹma ẹsio ofụri Bible ke usem China ke isua 1818. Edikabade Bible nsịn ke usem Myanmar okokụre ke isua 1835, ke akabadeikọ oro, A. Judson, ama okodu ke ebuka ekpere ndisịm isua kiet ke ufọk-n̄kpọkọbi oro nduyịp ọkọyọhọde, odịpde ikpan̄wed ukabade ikọ esie ke udoribuot esie. Ke mme iduọk isua 1880, ke adan̄aemi ẹkekpande utom isụn̄utom ke Korea, ẹma ẹkabade ẹnyụn̄ ẹmịn̄ mme ikpehe Bible ke usem Korea ke Manchuria, ndien ediwak mmọ ẹma ẹbe ẹdụk Korea. Ẹkesio ata akpa n̄kemn̄kem Bible ke usem Japan ke isua 1887, ndien ndusụk akpa nsiondi ẹma ẹda enyịn̄ Abasi oro, Jehovah, nte enende ke ofụri N̄wed Abasi eke usem Hebrew ye Greek.
“ETI MBỤK” KE ODODU UWEM!
14. (a) Nso iwụt ke mme ukeme oro Satan ekesịnde ndikpan Bible ẹma ẹkpu? (b) Nso edu ke mme n̄ka ido ukpono Christendom ẹnyene ẹban̄a edikpep Bible?
14 Mme ukeme oro Satan ekesịnde ndikpan Bible ẹma ẹkpu. Ke mme isua ndondo emi, ẹmekabade Bible ke ata mfọnn̄kan usụn̄ ke ediwak usem, ndien “eti mbụk” omodu ọnọ ofụri ubonowo. Ẹkụt Bible ke ediwak ufọk. Edi nte mme n̄ka ido ukpono Christendom ẹn̄wam mme owo ndifiọk Bible? Baba, koro mmọ mfịn ẹtiede ukem nte mme adaiso ido ukpono eke eyo Jesus. Mmọ ẹma ẹnụk ikọ Abasi ẹnịm n̄kan̄ kiet ‘man ẹnịm item mmọ,’ kpa mme nsunsu ukpepn̄kpọ oro ẹkebọde ẹto Babylon ke ini Constantine ọkọtọn̄ọde “Christendom.”—Mark 7:9, 13.
15. Didie ke ẹkwọrọ eti mbụk “ẹnọ kpukpru owo”? (Utom 1:8)
15 Nte ededi, ke edide n̄kpọ inemesịt, mme Christian ẹdu mfịn ke ofụri idụt isọn̄ ẹmi ẹfiakde edem ẹtiene edisana ukpepn̄kpọ eti mbụk oro Jesus ye mme apostle esie ẹkekwọrọde. Ukem nte ekedide ke esop Christian eke akpa isua ikie, mmọ n̄ko ke ẹkwọrọ eti mbụk “ẹnọ kpukpru owo ke idak ikpaenyọn̄.” (Colossae 1:23) Enye edi “ubọn̄ ubọn̄ eti mbụk eke Abasi inemesịt.” (1 Timothy 1:11, NW) Edi, anie edi “Abasi inemesịt” emi, ndien didie ke nnyịn ikeme ndibọ edidiọn̄ esie?
[Ndise ke page 40]
“Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄” eke Isaiah owụt nte ke ẹma ẹtịm Bible nnennen nnennen ẹnịm
[Ndise ke page 43]
Mme ekọn̄ Christendom ẹwụt nte Ido Ukpono Christ esie edide nsu
[Ndise ke page 46]
Kpa ye ubiọn̄ọ otode nsunsu ido ukpono, ẹkwọrọ “eti mbụk” “ẹnọ kpukpru owo”