Ikpehe Kiet—Nte Bible Akasan̄ade Edisịm Nnyịn

Ikpehe 2 ye 3 ẹdidu ke mme nsiondi eke September 15 ye October 15.

KE EKPRI ufọkutom kiet, emịn̄n̄wed kiet ye n̄kpa-rawa nditọ utom esie ẹnam utom nte ido edide ke ukwakutom umịn̄n̄wed mmọ oro ẹdade eto ẹnam, ẹtịm ẹdori mme babru oro owo mîwetke n̄kpọ ke mme abisi. Nte mmọ ẹdon̄orede mme babru ẹmi, mmọ ẹdụn̄ọde m̀mê uwetn̄kpọ oro emịn̄ ọfọn. Ke urụk oro ẹyịride to ke ibibene kiet sịm eken, mmọ ẹn̄wịn mme ikpan̄wed oro ẹkọn̄ man ẹsat.

Ke mbuari, ẹkọn̄ usụn̄ ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄. Ke okopde ndịk, emịn̄n̄wed osio usụn̄, ndien udịm mbonekọn̄ ẹmi ẹkamade ikan̄ ẹbe ẹdụk. Mmọ ẹtọn̄ọ ndiyom orụk n̄wed oro enyenede ubiomikpe akan emi mîkemke ye ibet—kpa Bible ke usem ọsọ owo!

Mmọ ẹma ẹbịghi ẹkaha ndidi. Ke ẹtọtde ẹban̄a n̄kpọndịk, akabade n̄wed ye owo kiet emi ọnọde un̄wam ẹma ẹfefehe ẹka ufọkutom oro, ẹketan̄ ediwak page, ndien kemi ke ẹfehe ẹbọhọ ke Akpa Rhine. Ke nsụhọde n̄kaha mmọ ẹma ẹnyan̄a ubak utom mmọ.

Akabade n̄wed oro ẹtịn̄de ẹban̄a mi ekedi William Tyndale, odomode ndision̄o “Obufa Testament” eke Ikọmbakara esie oro ẹkedoride ukpan ke Cologne, Germany, ke 1525. Ifiọk n̄kpọntịbe esie ama akabade edi ata ọsọ n̄kpọ. Ke ofụri se ikperede ndisịm isua 1,900 toto nte ẹkekụre ediwet Bible, ediwak irenowo ye iban ẹma ẹtaba kpukpru n̄kpọ man ẹkabade ẹnyụn̄ ẹsuan Ikọ Abasi. Nnyịn mfịn ke isụk ibọ ufọn ito utom mmọ. Nso ke mmọ ẹkenam? Didie ke mme Bible oro nnyịn ikamade ke ubọk idahaemi ẹkesan̄a ẹdisịm nnyịn?

Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Edision̄o ye Edikabade Bible

Mme ata asan̄autom Abasi ẹda Ikọ esie ke ata ọsọn̄urua n̄kpọ kpukpru ini. New Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ukem nte mme eteete mmọ ẹkedide mme Jew, mme akpa Christian ẹma ẹda edikot Ndisana N̄wed emi ke ọsọn̄urua n̄kpọ. Ke ẹtienede uwụtn̄kpọ Jesus (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Jn 5.39), mme Apostle ẹma ẹkop idatesịt ndimehe ye A[kani] T[estament] oro okoyomde editịn̄ enyịn n̄kot nnyụn̄ n̄kpep ke anyanini, ẹnyụn̄ ẹkpak mme mbet mmọ ndinam emi (Rom 15.4; 2 Tim 3.15-17).”

Ke ntak oro, ẹkenyene ndifiak nsion̄o Bible. Mbemiso eyo mme Christian, ata nta ‘mme osion̄o n̄wed ẹmi ẹnyenede usọ’ ẹmi ẹkefehede ndịk ndinam ndudue ẹkenam ekese utom emi. (Ezra 7:6, 11, 12) Ke ẹdomode ndinam utom oro ndudue mîdụhe, mmọ ẹma ẹnịm ata n̄kokon̄ idaha ẹnọ kpukpru mme osion̄o Bible oro ẹdiwọrọde ẹdi ke ukperedem.

Ke ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N., nte ededi, mfịna ama edemede. Akwa Alexander ama oyom ẹkpep kpukpru owo ke ererimbot ido mbon Greece. Mme edikan oro enye akakande ama anam Greek, m̀mê Koine, edi ọsọ usem ke ofụri Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Nte utịp, ediwak mme Jew ẹma ẹkọri ẹkponi inyụn̄ ikpepke ndikot usem Hebrew akanam ndien ke ntre ikekemeke ndikot N̄wed Abasi. Ke ntre, ke n̄kpọ nte 280 M.E.N., otu nditọ ukpepn̄kpọ usem Hebrew ẹma ẹsop idem ke Alexandria, Egypt, ndikabade Bible usem Hebrew nsịn ke ọsọ usem Koine. Ẹkediọn̄ọ edikabade mmọ nte Septuagint, ikọ Latin adade ọnọ “Ata ye Duop,” adade ọnọ n̄kpọ nte ibat mme akabade n̄wed oro ẹkerede nte ẹkebuanade. Ẹkekụre enye ke n̄kpọ nte 150 M.E.N.

Ke ini Jesus, ke ẹkesụk ẹsem usem Hebrew ke Palestine. Edi Koine ke ẹkewak ndisem ke edem n̄kan̄ oro ye ke mme ata nsannsan mbahade obio ukara Rome. Mme Christian ẹkedide mme andiwet Bible, ke ntre, ẹkekama orụk ọsọ usem Greek emi man ẹkeme ndisịm ediwak owo nte ẹkekeme ke mme idụt oro. N̄ko, mmọ ẹma ẹsikot ẹto Septuagint ndien ndien ẹnyụn̄ ẹda ediwak ke otu mme ikọ esie ẹtịn̄ ikọ.

Sia mme akpa Christian ẹkedide mme ifịk ifịk isụn̄utom, mmọ ẹma ẹsọsọp ẹnyene usọ ke ndikama Septuagint n̄wụt nte ke Jesus ekedi Messiah oro ẹkebetde ke anyanini. Emi ama anam esịt ayat mme Jew onyụn̄ onụk mmọ ndision̄o ndusụk mbufa edikabade ndi ke usem Greek, ẹtịmde enye man ọbiọn̄ọ mme Christian ke eneni mmọ ebe ke ndikpụhọde mme itien̄wed oro mmọ ẹkesimade ndida nnọ nsọn̄ọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke Isaiah 7:14 Septuagint ada ikọ Greek oro ọwọrọde “eyenan̄wan emi mîfiọkke erenowo,” ẹdade ke ntịn̄nnịm ikọ ẹtịn̄ ẹban̄a eka Messiah. Mbufa edikabade ẹda isio isio ikọ Greek, emi ọwọrọde “n̄kaiferi.” Mme Christian ndika iso n̄kama Septuagint ama onụk mme Jew ke akpatre ndikpọn̄ n̄kari mmọ ofụri ofụri nnyụn̄ nsịn udọn̄ nnọ edifiak n̄ka usem Hebrew. Ke akpatre, edinam emi ama akabade edi edidiọn̄ ọnọ edikabade Bible ke ukperedem koro emi ama an̄wam nditịm usem Hebrew nnịm.

Mme Akpa Emịn̄ N̄wed Ẹdide Christian

Mme ifịk ifịk akpa Christian ẹma ẹtọn̄ọ ndision̄o ediwak Bible nte mmọ ẹkekeme, kpukpru oro ẹkamade ubọk ẹsion̄o. Mmọ n̄ko ẹma ẹda usụn̄ ke edikama ikpan̄wed, emi ekenyenede mme page nte n̄wed eyomfịn, utu ke ndika iso n̄kama enyeoro ẹkesiwan̄de-wan̄. Ke osiode efep edifere owo utom ndiyom mme itien̄wed usọp usọp, ikpan̄wed oro ebietde n̄wed ekeme ndisịne ekese ke eboho kiet akan se ẹwetde ke ikpan̄wed enyeoro ẹwan̄de-wan̄—ke uwụtn̄kpọ, ofụri N̄wed Abasi Usem Greek m̀mê idem ofụri Bible.

Ẹkekụre ndiwet mme N̄wed Abasi Christian Usem Greek ke n̄kpọ nte 98 E.N., ye mme n̄wed John, akpatre apostle oro okosụk odude uwem. Mme mbai n̄wed Gospel John ẹdu, emi ẹkotde Ikpan̄wed N̄kukịp Rylands 457 (P⁵²), emi usenọfiọn̄ ebịghide afiak edem ekesịm 125 E.N. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ nte 150 esịm 170 E.N., Tatian, eyen ukpepn̄kpọ Justin Martyr, ama osio Diatessaron, ntan̄ndian mbụk uwem Jesus ẹdade ẹto ukem Gospel inan̄ oro ẹkụtde ke mme Bible oro nnyịn inyenede mfịn.a Emi owụt ke mme Gospel kpọt ke enye akada nte edide akpanikọ ye nte ke ẹma ẹsasuan mmọ. Ke n̄kpọ nte 170 E.N., ẹma ẹsio mbịghi-n̄kan n̄wed “Obufa Testament,” ẹkotde Mbak N̄wed Muratori. Enye esịne ata ekese n̄wed ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek.

Se mme Christian ẹnịmde ke akpanikọ ndikatara nsuana ama ọsọsọp anam ẹyom mme edikabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek ọkọrọ ye N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ke akpatre ẹma ẹnam ediwak nsiondi ke mme utọ usem nte Armenian, Coptic, Georgian, ye Syriac. Ediwak ini ẹkesinyene ndisio mme abisi ndi sụk ke ntak oro. Ke uwụtn̄kpọ, ẹdọhọ ke Ulfias, bishop Roman Catholic eke ọyọhọ isua ikie inan̄, okosio mme abisi ẹkotde Gothic edi man akabade Bible. Edi enye ama ọkpọnọde n̄wed Ndidem enịm ke ntak ekekerede ke mmọ ẹyesịn udọn̄ ẹnọ edu un̄wana ekọn̄ eke mme Goth. Nte ededi, edinam emi ikakpanke mme Goth “ẹmi ẹkekabarede ẹdi mme Christian” ndibụme Rome ke 410 E.N.!

Mme Bible Usem Latin ye Slavonic

Kan̄a kemi, usem Latin ama enyene uwọrọiso, ndien ediwak nsiondi ẹma ẹwọrọ ẹdi ke Akani Latin. Edi mmọ ẹma ẹkpụhọde ke usụn̄ nte ẹketiede ye nte mmọ ẹkenende. Ntre ke 382 E.N., Pope Damasus ama ọdọn̄ ewetn̄wed esie, Jerome, ete etịm Bible usem Latin oro ẹnọde unyịme.

Jerome ama ọtọn̄ọ ebe ke ndifiak ndụn̄ọde mme edikabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek eke usem Latin. Amaedi N̄wed Abasi Usem Hebrew, nte ededi, enye ama ọsọn̄ọ eyịre ke ndikabade nto akpasarade usem Hebrew. Ntem, ke 386 E.N., enye ama ọwọrọ okodụn̄ ke Bethlehem man ekekpep usem Hebrew onyụn̄ oyom un̄wam oto andikpep. Ke ntak emi, enye ama anam ekese eneni edemede ke esịt ufọkabasi. Ndusụk owo, esịnede Augustine, owo iduọk ini Jerome, ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke Septuagint ekedi n̄wed odudu spirit, ndien mmọ ẹma ẹnam ikọ ye Jerome ke “ndikaka mbịne mme Jew.” Ke akade iso, Jerome ama okụre utom esie ke n̄kpọ nte 400 E.N. Ebede ke ndidu n̄kpere ebiet oro ẹsemde akpasarade usem ye mme uwetn̄kpọ onyụn̄ ebede ke ndikabade mmọ nsịn ke usem oro ẹkesemde ini oro, Jerome ama anam n̄kpọ ke ediwak tọsịn isua mbemiso ido ukabade n̄wed eyomfịn ẹwọrọde ẹdi. Ẹkedidiọn̄ọ n̄wed esie nte Vulgate, m̀mê Ọsọ Edikabade, ndien enye ama ada ufọn ọsọk mme owo ke ediwak isua ikie.

Ke Christendom n̄kan̄ edem usiahautịn ediwak owo ke ẹkesụk ẹkeme ndikot Septuagint ye N̄wed Abasi Christian Usem Greek. Ekem, nte ini akakade, ẹma ẹdisem ikpọ ye n̄kpri usem eke ubon Slavonic, m̀mê Slavic, ke mme ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn Europe. Ke 863 E.N., nditọeka iba ẹmi ẹkesemde usem Greek, Cyril ye Methodius, ẹma ẹka Moravia, emi odude idahaemi ke Czech Republic. Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndikabade Bible nsịn ke Akani Usem Slavonic. Man ẹnam emi, mmọ ẹma ẹsio mme abisi Glagolitic ẹdi, emi ke ukperedem mme abisi usem Cyrillic, ẹmi ẹkekotde ẹdian Cyril ẹkedade itie mmọ. Emi edi ebiet abisi usem Russian, Ukrainian, Serbian, ye Bulgarian eyomfịn ẹketọn̄ọde ẹto. Mme owo ke ikpehe oro ẹma ẹkama Bible usem Slavonic ke ediwak emana. Nte ededi, nte mme usem ẹkekpụhọrede ke ukperedem, ama akabade ọsọn̄ ukeuke owo ndidiọn̄ọ.

Bible Usem Hebrew Ọbọhọ Odu

Ke ufan̄ ini emi, ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie itiokiet esịm ọyọhọ isua ikie duop E.N., otu mme Jew ẹkediọn̄ọde nte mme Masorete ẹma ẹsio nti usụn̄ usion̄o n̄wed ẹdi man ẹtịm uwetn̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹnịm. Mmọ ẹma ẹka anyan ẹkesịm edibat kpukpru udịm ye idem abisi kiet kiet, ẹwetde mme ukpụhọde ẹdude ke otu mme ikpan̄wed ẹnịm, kpukpru emi ke ukeme nditịm uwetn̄kpọ oro enende nnịm. Mme ukeme mmọ ikedịghe ke ikpîkpu. Ke ndisiak uwụtn̄kpọ kiet, edimen mme uwetn̄kpọ mme Masorete eyomfịn ndomo ye mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄, ẹmi ẹkewetde ke ufọt 250 M.E.N. ye 50 E.N., owụt ke ukpụhọde ndomokiet idụhe ke ukpepn̄kpọ ke se ibede isua 1,000.b

Ke Europe Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn ekedi ukem ye Eyo Ekịm. Udọn̄ edikot ye edikpep n̄wed ama osụhọde ke otu mbio obio. Ke akpatre, idem mme ọkwọrọ ederi, ke ediwak idaha, ikekemeke ndikot usem Latin ufọkabasi ndien ediwak ini ikakam ikemeke ndikot usem emana mmọ. Emi n̄ko ekedi ini emi ẹketan̄de mme Jew ẹkenịm ke san̄asan̄a itieidụn̄ ke Europe. Ke ubak ubak otode ntak edidu san̄asan̄a emi, ẹma ẹtịm ifiọk usem Hebrew eke Bible ẹnịm. Nte ededi, ke ntak asari ye unana edinịm kiet eken ke akpanikọ, ifiọk mme Jew ikawakke ndisịm mbon oro mîkodụhe ke san̄asan̄a itieidụn̄ oro. Ke n̄kan̄ edem usoputịn Europe, ifiọk usem Greek ama osụhọde n̄ko. Ufọkabasi N̄kan̄ Edem Usoputịn ndikpono Vulgate usem Latin eke Jerome ama anam idaha okodude ọdọdiọn̄ ọdiọk. Ẹkeda enye ke ofụri ofụri nte n̄kukụre edikabade oro ẹnyịmede, idem okposụkedi edide etisịm utịt eyo mme Masorete, usem Latin ikedịghe aba ọsọ usem oro ẹsemde. Ntem, nte udọn̄ ndifiọk Bible ọkọkọride sụn̄sụn̄, ẹma ẹsịn itiat idakisọn̄ ẹnọ akwa en̄wan.

Edikabade Bible Osobo Ubiọn̄ọ

Ke 1079, Pope Gregory VII ama osio akpa ke otu ediwak ibet ufọkabasi eke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn edi akpande edisio Bible ndien ndusụk ini idem edinyene mme edikabade eke usem mbio obio. Enye ama abiat unyịme oro ẹkenọde ẹte ẹsinịm Mass ke usem Slavonic ẹfep ke ntak ekedide nte ke oro oyoyom ẹsikabade mme ikpehe Edisana N̄wed Abasi. Ke edide ata isio ye idaha oro mme akpa Christian ẹkedade, enye ama ewet ete: “Enem Ata Ọkpọsọn̄ Abasi esịt nte edisana n̄wed Abasi edi ndịben̄kpọ ke ndusụk itie.” Ye emi nte an̄wan̄wa idaha oro ufọkabasi akadade, ẹma ẹka iso ndida mbon oro ẹkesịnde udọn̄ ẹnọ edikot Bible nte n̄kpọndịk.

Kpa ye idiọk idaha emi, edision̄o ye edikabade Bible nsịn ke mme usem ofụri owo ama aka iso. Ẹma ẹsuan mme edikabade ke ediwak usem ndịbe ndịbe ke Europe. Ẹkesion̄o kpukpru emi ke ubọk, sia owo mîkodomke ukwak umịn̄n̄wed oro ẹkemede ndimemen nsan̄a ke Europe tutu ke ufọt ufọt iduọk isua 1400. Edi nte mme n̄wed oro ẹkesion̄ode ẹkesọn̄de urua ẹnyụn̄ ẹkpride ke ibat, ukeuke eyenisọn̄ akabat idem nte owo mfọniso ndinyene sụk ubak n̄wed kiet eke Bible m̀mê sụk ibat ibat page. Ndusụk owo ẹma ẹmụm ediwak ikpehe ẹdọn̄ ke ibuot, idem ofụri N̄wed Abasi Christian Usem Greek!

Nte ededi, nte ini akakade, mme n̄ka oro ẹketarade ẹsuana ẹma ẹdaha ẹda ẹyom ẹnam ukpụhọde ke ufọkabasi. Obufa ifiọk oro nte ke Ikọ Abasi edi akpan n̄kpọ ke uwem eke usen ke usen okonụk mmọemi ke ubak ubak. Didie ke mme n̄ka ẹmi ye edisio ukwak umịn̄n̄wed ndi okotụk Bible? Ndien nso iketịbe inọ William Tyndale ye edikabade esie, emi ẹkesiakde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ? Nnyịn iyaka iso ke aduai-owo-idem mbụk emi tutu esịm eyo nnyịn ke mme nsiondi ini iso.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Chart ke page 8, 9]

Mme Akpan Usenọfiọn̄ ke Edisuan Bible

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

MBEMISO EYO NNYỊN (M.E.N.)

Ẹkụre N̄wed Abasi Usem Hebrew n̄kpọ nte 443 M.E.N.

400 M.E.N.

Akwa Alexander (ke 323 M.E.N.)

300 M.E.N.

Septuagint ọkọtọn̄ọ ke n̄kpọ nte 280 M.E.N.

200 M.E.N.

100 M.E.N. Ekese Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ n̄kpọ nte 100 M.E.N. esịm 68 E.N.

EYO NNYỊN (E.N.)

Ẹsobo Jerusalem ke 70 E.N.

Ẹkụre N̄wed Abasi Usem Greek ke 98 E.N.

100 E.N.

Ikpan̄wed N̄kukịp Rylands eke John (mbemiso 125 E.N.)

200 E.N.

300 E.N.

400 E.N. Vulgate usem Latin eke Jerome n̄kpọ nte 400 E.N.

500 E.N.

600 E.N.

Ẹtịm Uwetn̄kpọ mme Masorete

700 E.N.

800 E.N.

Cyril ke Moravia 863 E.N.

900 E.N.

1000 E.N.

Ibet akpande Bible ke usem mbio obio 1079 E.N.

1100 E.N.

1200 E.N.

1300 E.N.

[Ndise ke page 9]

Mme akpa Christian ẹkeda usụn̄ ke edikama ikpan̄wed

[Ndise ke page 10]

Jerome ama aka Bethlehem ndikpep usem Hebrew