Jerome—Andisiak Usụn̄ Ukabade Bible Oro Ẹkenenide Ẹban̄a

KE April 8, 1546, Esop Trent ama owụk ete ke “Ufọkabasi [Catholic] ama enyịme [Vulgate eke Latin] . . . ye nte ke owo ndomokiet ikpedehede idomo m̀mê ndikekere ke idaha ekededi ndisịn enye.” Okposụkedi ẹkekụrede Vulgate ke se ibede tọsịn isua kiet ke mbemiso, enye ye andikabade enye, Jerome, ẹkedi se ẹnenide ẹban̄a ke anyan ini. Anie ekedi Jerome? Ntak emi ẹkedemerede eneni ẹban̄a enye ye edikabade Bible esie? Didie ke n̄wed esie otụk edikabade Bible mfịn?

Edikabade Ndi Eyen Ukpepn̄kpọ

Enyịn̄ Latin Jerome ekedi Eusebius Hieronymus. Enye akamana ke n̄kpọ nte 346 E.N. ke Stridon, ke Dalmatia mbahade obio ukara Rome, ekperede adan̄a Italy ye Slovenia eyomfịn.a Ete ye eka esie ẹma ẹnyene n̄kpọ ukeuke, ndien enye ama atabi ufọn okụk ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua emana, ọbọde ukpep ke Rome oto Donatus, ọwọrọetop ata ubon ikọ ke usem. Jerome ekedi eyen ukpepn̄kpọ emi enyenede ndammana ukeme ke nte ẹbonde ikọ ke usem, udọn ikọ, ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk. Ke ukem ini emi enye ama ọtọn̄ọ n̄ko ndikpep Greek.

Ke ama ọkọkpọn̄ Rome ke 366 E.N., Jerome ama oyo, ke akpatre esịmde Aguileia, Italy, emi ẹkekpepde enye ndisua inem uwem. Ke amade mme ekikere ebeubọk ntụkidem emi, enye ye ndusụk otu owo ẹma ẹbiat isua ifan̄ ẹkọri usụn̄ uwem edisua inem uwem.

Ke 373 E.N., ndutịme oro owo mîfiọkke ntak ama asuan otu oro. Ke ntak unana inemesịt, Jerome ama oyo aka n̄kan̄ edem usiahautịn ebe Bithynia, Galatia, ye Cilicia ndien ke akpatre ekesịm Antioch, Syria.

Anyan isan̄ emi ama odụk enye idem. Sia akakpade mba mîkonyụn̄ ikopke nsọn̄idem, ufiopidem ama ekpere ndida Jerome ibuot. “Oh, ubaha Ọbọn̄ Jesus Christ ekpemende mi ke mbuari ọsọk fi,” ntem ke enye ọkọdọhọ, ke adan̄aemi ekewetde n̄wed ọnọ ẹsọk ufan esie. “Idiọk idem mi, emi ememde idem ke ini n̄kopde nsọn̄idem, omowụre.”

Nte n̄kpọ eke udọn̄ọ, ndobo, ye en̄wan esịtidem mîkekemke, ikebịghike Jerome ama osobo afanikọn̄ en̄wen—eke spirit. Enye ama okụt “nte ẹdụride [enye] ẹka iso itie ikpe” Abasi ke ndap. Ke ini ẹkedọhọde enye etịn̄ owo emi enye edide, Jerome ama ọbọrọ ete: “Ami ndi Christian.” Edi owo emi eketiede ibuot ama ọbọrọ ete: “Ososu, afo edi anditiene Cicero udịghe anditiene Christ.”

Tutu edisịm ini oro udọn̄ Jerome ndikpep n̄kpọ ọkọkọn̄ọ akpan akpan ke edikpep mme n̄wọrọnda n̄kpọ mme okpono ndem utu ke ndikpep Ikọ Abasi. Enye ọkọdọhọ ete: “Ikan̄ ubieresịt ama otụhọde mi.” Ke odoride enyịn ndinen̄ede mme n̄kpọ, Jerome ama ọn̄wọn̄ọ ke ndap esie ete: “Ọbọn̄, edieke tutu amama mfiakde nnyene mme n̄wed ererimbot, m̀mê edieke tutu amama mfiakde n̄kot mme utọ n̄wed oro, mmakan̄ Fi.”

Ke ukperedem, Jerome ama afan̄a ete ke owo ikpekemeke ndimụm imọ ke en̄wọn̄ọ oro ikọn̄wọn̄ọde ke ndap. Kpa ye oro enye ama ebiere ndisu en̄wọn̄ọ esie—ke nsụhọde n̄kaha ke edumbet. Ntre Jerome ama ọkpọn̄ Antioch okodu ikpọn̄ ke Chalcis ke desert Syria. Ke odụn̄de ikpọn̄, enye ama esịn idem ke edikpep Bible ye mme n̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono. Jerome ọkọdọhọ ete: “Mma n̄kot mme n̄wed Abasi ye ifịk oro okokponde akan enye oro n̄kadade n̄kot mme n̄wed owo.” Enye ama ekpep usem Syriac n̄kann̄kụk n̄ko onyụn̄ ọtọn̄ọ ndikpep Hebrew ye un̄wam owo Jew emi akakabarede edi Christian.

Utom Emi Pope Ọkọdọn̄de

Ke ama okodụn̄ ikpọn̄ ke n̄kpọ nte isua ition, Jerome ama afiak ọnyọn̄ Antioch man akaka iso ke ukpepn̄kpọ esie. Nte ededi, ke ama ekesịm do, enye ama okụt ke ufọkabasi ama enen̄ede abahade. Ke akpanikọ, ke adan̄aemi enye okosụk odude ke desat, Jerome ama esịn eben̄e ọnọ Pope Damasus oyom item, ọdọhọde ete: “Ufọkabasi amabahade ke itie ita, ndien kiet kiet ke otu ẹmi oyom mi nda ye imọ.”

Nte ini akade, Jerome ama ebiere ndidiana ye Paulinus, kiet ke otu iren ita ẹmi ẹkedọhọde ke mmimọ ikenyene udorienyịn̄ nte bishop eke Antioch. Jerome ama enyịme Paulinus odori imọ ubọk ke ntak iba. Akpa, enye okoyom ndinyene ifụre ndibịne mme udọn̄ esie ndidụn̄ ikpọn̄. Ndien udiana, enye ama ọsọn̄ọ ebiere ke imọ iyomke mme mbiomo itie oku ekededi ndinam utom nnọ akpan ufọkabasi kiet.

Ke 381 E.N., Jerome ama asan̄a ye Paulinus aka Esop Constantinople ndien ke oro ebede aka iso asan̄a ye enye ebe aka Rome. Pope Damasus ama ọsọsọp okụt mme usọ ifiọk n̄wed ye eke ediwak usem oro Jerome ekenyenede. Ke ufan̄ isua kiet ẹma ẹmenerede Jerome itie ẹnọ uku uku idaha nte ọkpọkpọ ewetn̄wed Damasus.

Nte ewetn̄wed, Jerome ikefepke eneni. Utu ke oro, etie nte enye ama esinam n̄kpọ edemerede eneni. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama aka iso ndidu uwem usua inem uwem ke okụre pope emi ọkpọmiọk n̄kpọ ẹkedude. Ke adianade do, ebede ke ndimenede usụn̄ uwem usua inem uwem esie ye ke ndisọn̄ọ nsua an̄wan̄wa nnọ mme ọkwọrọ ederi ndinam n̄kpọ ererimbot mbe ubọk, Jerome ama enyene ediwak asua.

Nte ededi, kpa ye mbon oro ẹkesụkde enye uyo, Pope Damasus ama ọnọ Jerome ọyọhọ ibetedem. Pope oro ama enyene eti ntak ndisịn udọn̄ nnọ Jerome aka iso ke ndụn̄ọde Bible esie. Ke ini oro, akpakịp edikabade Bible eke Latin ẹma ẹdu. Owo iketịn̄ke enyịn ikabade ediwak ke otu ẹmi, ndien mmọ ẹma ẹdọn̄ọ mme in̄wan̄în̄wan̄ ndudue. N̄kpọ en̄wen oro ekebehede Damasus ekedi nte ke usem ama abahade ikpehe ufọkabasi Edem Usiahautịn ye eke Edem Usoputịn. Ibat ibat owo ke Edem Usiahautịn ẹkefiọk Latin; ata esisịt ke Edem Usoputịn ẹkefiọk Greek.

Pope Damasus ke ntre ama enyene ọkpọsọn̄ udọn̄ aban̄a edifiak n̄wet edikabade mme Gospel eke Latin. Damasus okoyom edikabade oro ediwụtde akpasarade Greek, edi edi udọn udọn ye in̄wan̄în̄wan̄ ke Latin. Jerome ekedi kiet ke otu ibat ibat nditọ ukpepn̄kpọ ẹmi ẹkpekemede ndinam utọ edikabade oro. Sia ekesemde Greek, Latin, ye Syriac udọn udọn, okonyụn̄ ọfiọkde Hebrew oro ekemde, enye ama enen̄ede odot kaban̄a utom oro. Ntre ke Damasus ọdọn̄de, Jerome ama ọtọn̄ọ utom oro edidade se ibede isua 20 efen ke uwem esie.

Eneni Ọsọn̄ Ubọk

Okposụkedi enye ọkọsọpde ubọk etieti ke ndikabade mme Gospel, Jerome ama owụt in̄wan̄în̄wan̄ usọ ifiọk n̄wed. Ke emende kpukpru ikpan̄wed Greek ẹmi ẹkedude ini oro odomo, enye ama anam mme edinen̄ede ke uwetn̄kpọ Latin, ke nte ẹkewetde ye se isịnede, man anam enye etịm odu ke n̄kemuyo ye uwetn̄kpọ Greek.

Ke ofụri ofụri, ẹma ẹnen̄ede ẹma Gospel inan̄ oro Jerome akakabarede, kpa nte edifiak n̄wet Psalm esie eke Latin, emi ọkọkọn̄ọde ke uwetn̄kpọ Septuagint eke Greek. Nte ededi, mme owo ẹkesụk ẹkokụt ndudue ẹnọ enye. “Ndusụk mbukpo owo,” nte Jerome ekewetde, “ẹma ẹkokoi ẹda edori ikọ ẹtọk mi ẹte ke mma ndomo ndinen̄ede mme udọn̄ikọ ke mme gospel, emi okpụhọrede ye ekikere mme ọfiọkn̄kpọ owo eset ye ekikere ofụri ererimbot.” Orụk ubiomikpe oro ama ọsọn̄ ubọk ke Pope Damasus ama akakpa ke 384 E.N. Sia itie ebuana Jerome ye obufa pope mîketịmke ifọn, ntre enye ama ebiere ndikpọn̄ Rome. Inikiet efen, Jerome ama afiak aka edem usiahautịn.

Edikabade Ndi Eyen Ukpepn̄kpọ Hebrew

Ke 386 E.N., Jerome ama anam idụn̄ ke Bethlehem, emi akanade enye odu ke ofụri uwem esie oro okosụhọde. Enye akasan̄a ye ekpri otu mme anditiene enye oro ẹnamde akpanikọ, esịnede Paula, uku uku enyene-n̄kpọ an̄wan otode Rome. Paula ama odu uwem usua inem uwem nte utịp ukwọrọikọ Jerome. Ye un̄wam an̄wan emi ke n̄kan̄ okụk, ẹma ẹtọn̄ọ ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k ke idak ndausụn̄ Jerome. Enye ama aka iso ke utom ifiọk n̄wed esie do onyụn̄ okụre akakan utom ke uwem esie.

Ndidụn̄ ke Palestine ama ọnọ Jerome ifet ndifori ifiọk usem Hebrew esie. Enye ama ekpe ndusụk mme andikpep ẹdide mme Jew man ẹn̄wam ẹnam enye ọfiọk ndusụk ikpehe oro ẹtịmde ẹsọn̄ ke usem oro. Nte ededi, kpa ye andikpep, ikememke utom. Kaban̄a andikpep kiet, Baraninas eke Tiberias, Jerome ọkọdọhọ ete: “Nso afanikọn̄ ye ubiatokụk ke akakpa mi ntem ndinam Baraninas esikpep mi n̄kpọ ke okoneyo.” Ntak emi mmọ ẹkesikpepde n̄kpọ ke okoneyo? Koro Baraninas okokopde ndịk aban̄a ekikere mme Jew kaban̄a enye ndidụk ndụk ye “Christian”!

Ke eyo Jerome, mme Jew ẹma ẹsiwak ndisak mme Gentile ẹmi ẹkesemde Hebrew koro mmọ mîkesikemeke ndikot mme uyo ikọ oro ẹkotde ke usụn̄itọn̄ nnennen nnennen. Edi ke ama ekesịn ekese ukeme, Jerome ama ekeme ndifiọk mme uyo ikọ ẹmi. Jerome n̄ko ama ekeme ndiwọn̄ọde ediwak ikọ Hebrew n̄wet nte ẹkotde ke Latin. Ikụreke ke edinam emi ndin̄wam enye eti mme ikọ ẹmi edi ama an̄wam n̄ko nditịm mmọ nnịm nte ẹkekotde ke usem Hebrew ini oro.

Akakan Eneni Jerome

Owo ifiọkke udomo Bible oro Pope Damasus okoyomde Jerome akabade. Edi esisịt eyịghe odu aban̄a nte Jerome ekesede n̄kpọ emi. Jerome ama enen̄ede esịn esịt onyụn̄ enyene iwụk. Ọkpọsọn̄ udọn̄ esie ekedi ndisio n̄kpọ oro “enyenede ufọn ọnọ Ufọkabasi, odotde ye emana ini iso.” Enye ke ntem ama ebiere ndifiak n̄wet ofụri Bible ke Latin.

Kaban̄a N̄wed Abasi Usem Hebrew, Jerome akaduak ndikabade nto Septuagint. Ediwak owo ẹkese edikabade Greek eke N̄wed Abasi Usem Hebrew emi, emi ke akpasarade ẹkekabarede ke ọyọhọ isua ikie ita M.E.N., nte se Abasi ọkọnọde odudu spirit nnennen nnennen. Ke ntem, ẹma ẹsuan Septuagint ntatara ntatara ke otu mme Christian ini oro, ẹmi ẹkesemde Greek.

Nte ededi, nte Jerome akanamde n̄kọri ke utom esie, enye ama okụt mme n̄kpọ oro mîkodụhe ke n̄kemuyo ke mme uwetn̄kpọ Greek, ukem nte mbon oro enye okokụtde ke eke Latin. Jerome ama ọdọdiọn̄ okụt edikpu. Ke akpatre, enye ama edisịm ubiere nte ke man isio edikabade oro ẹkemede ndiberi edem, ana imọ ibe ikpọn̄ mme uwetn̄kpọ Greek, esịnede Septuagint oro ẹketịmde ẹkpono, inyụn̄ ika nnennen ibịne akpasarade uwetn̄kpọ Hebrew.

Ubiere emi ama ada ubiọn̄ọ edi. Ndusụk owo ẹma ẹkot Jerome ọdọn̄-ndudue ke uwetn̄kpọ, andisụn̄i Abasi, emi efehede ọkpọn̄ ufọkabasi ebịne mme Jew. Idem Augustine—ọwọrọiso ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ufọkabasi eke ini oro—ama ekpe ye Jerome ete afiak aka ebịne uwetn̄kpọ Septuagint, ọdọhọde ete: “Edieke ẹtọn̄ọde ndikot edikabade fo ntatara ntatara ke ediwak ufọkabasi, edidi n̄kpọ mfụhọ nte ke ndikot N̄wed Abasi, mme ukpụhọde ẹyedu ke mme Ufọkabasi Usem Latin ye mme Ufọkabasi Usem Greek.”

Ih, ndịk Augustine ekedi nte ke ufọkabasi ekeme ndibahade edieke mme ufọkabasi Edem Usiahautịn ẹkamade uwetn̄kpọ Usem Latin eke Jerome—ọkọn̄ọde ke mme uwetn̄kpọ Usem Hebrew—ke adan̄aemi mme ufọkabasi usem Greek eke Edem Usiahautịn ẹsụk ẹkamade edikabade Septuagint.b Adianade do, Augustine ama enyene eyịghe ke ẹkeme nditre ndikama Septuagint nnyụn̄ mma edikabade oro Jerome kpọt ekemede ndin̄wana nnọ.

Jerome akanam n̄kpọ didie aban̄a kpukpru mbon ubiọn̄ọ ẹmi? Nte ido esie edide, Jerome ama ofụmi mme andikụt ndudue nnọ enye. Enye ama aka iso ndikabade nnennen nnennen nto usem Hebrew, ndien etisịm isua 405 E.N., enye ama okụre Bible usem Latin esie. Ediwak isua ke ukperedem ẹkekot edikabade esie Vulgate, emi etịn̄de aban̄a ọsọ edikabade (ikọ Latin vulgatus ọwọrọde “ọsọ, se ẹmade”).

Inyene Oro Ebịghide

N̄wed Abasi Usem Hebrew oro Jerome akakabarede ama aka anyan akan edifiak n̄wet uwetn̄kpọ oro ama okododu. Ye ediwak emana oro ẹdidide, enye ama okpụhọde usụn̄ edikpep ye edikabade Bible. “Vulgate,” nte ewetmbụk oro Will Durant ọkọdọhọde, “aka iso ndidi akakan ye enyene-odudu n̄kan n̄wed oro ẹkewetde ke ọyọhọ isua ikie inan̄.”

Okposụkedi Jerome ekesidiọkde inua ikọ okonyụn̄ enyenede edu utọk, enye ama ada ikpọn̄ afiak ada ndụn̄ọde Bible ekesịm uwetn̄kpọ usem Hebrew eke odudu spirit. Ye ntịn̄enyịn, enye ama ekpep onyụn̄ emen mme uwetn̄kpọ Bible eke usem Hebrew ye Greek oro mîdụhe aba inọ nnyịn mfịn odomo. N̄wed esie n̄ko ekedi ebeiso ọnọ eke mme Masorete mme Jew. Ntem, Vulgate edi ọsọn̄urua n̄wed ndụn̄ọde ndida ndomo mme uwetn̄kpọ Bible efen.

Ye unana edifụmi mme ebeubọk edu esie m̀mê mme ekikere ido ukpono esie, mme andima Ikọ Abasi ẹkeme ndiwụt esịtekọm mban̄a mme ifịk ifịk ukeme eke andisiak usụn̄ ukabade Bible oro ẹkenenide ẹban̄a mi. Ndien ih, Jerome ama esịm utịtmbuba esie—enye ama osio n̄kpọ oro “odotde ye emana ini iso” edi.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 28]

Mbiet Jerome ke Bethlehem

[[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Enyọn̄ enyọn̄ ufien, uwetn̄kpọ usem Hebrew: Ẹbọ unyịme ẹto Ekebe N̄wed Oro, Itie Ubon N̄kpọeset Israel, Jerusalem; Isọn̄ isọn̄ ufien, uwetn̄kpọ usem Syriac: Ẹfiak ẹmịn̄ ke unyịme mfọnido Mme Akamautom Itie Ubon N̄wed Chester Beatty, Dublin; Enyọn̄ enyọn̄ ufọt, uwetn̄kpọ usem Greek: Ke unyịme Itieutom N̄kpọeset Israel