Ibuot 9
Idiọkn̄kpọ Ọbọ Ubonowo Inemesịt Ọduọk
1. Nso orụk ebietidụn̄ ke Jehovah ọkọnọ owo iba oro, ndien ekeme ndidi emi okodu ke m̀mọ̀n̄? (Genesis 2:8, 10, 14)
JEHOVAH ABASI ama ọnọ akpa owo iba oro ediye ebietidụn̄ oro ebietde itie unọ idem inemesịt ke “in̄wan̄ Eden,” kpa enyịn̄ oro ọwọrọde “Inemesịt, Idatesịt.” Etie nte itie emi okodu ekpere Obot Ararat ke Turkey eyomfịn, ke n̄kan̄ emi Akpa Euphrates ye Akpa Tigris (Hiddekel) ẹsụk ẹnyenede ntọn̄ọ ẹto.—Genesis 2:15; 8:4.
2. (a) Nso idotenyịn akana Adam ye n̄wan esie ke iso? (Genesis 1:28) (b) Ke nso usụn̄ ke Abasi akaduak ndinam edidianakiet akaiso odu ke ekpụk ubonowo, ndien ntak emi okodotde? (Jeremiah 10:23)
2 Nso ndyọ ndyọ idotenyịn akana Adam ye n̄wan esie ntem ke iso—ndinam ofụri isọn̄ akabade edi paradise nnyụn̄ nyọhọ enye ye ediwak tọsịn miliọn mme andito ubon mmọ, kpukpru mmọ ẹbotde ke “mbiet” ẹnyụn̄ ‘ẹtiede nte’ Abasi ẹnyụn̄ ẹnamde uduak Esie ke isọn̄! Ke utọ akwa ubon ntre, ekedi akpan n̄kpọ ndisọn̄ọ mmụm emem ye edidianakiet n̄kama. Abasi ama aduak ndinam emi, idịghe ke ndinam owo akara idemesie, edi ke ndinam ubonowo odu ke idak ima ima itie edikara Esie. Kamse, n̄kọm Abasi, kpa Anditịm ye Andibot owo, ọmọfiọk se nnyịn iyomde kaban̄a ata inemesịt ‘mbemiso nnyịn iben̄ede enye.’—Matthew 6:8.
3. (a) Nso mmemmem ewụhọ ke Abasi ọkọnọ owo? (b) Ntak emi mîkadaha nsọn̄ọn̄kpọ idi-e? (1 John 5:3) (c) Nso ikpokosụn̄ọ ito n̄kopitem? (Mme N̄ke 3:1, 2, 7)
3 Abasi ama onịm “eto ifiọk, eti ye idiọk” ke ufọt in̄wan̄, onyụn̄ ọnọ owo ata mmemmem ewụhọ ete:
“Kûdia ke esịt: koro ke usen eke afo adiade ke esịt afo eyekpa n̄kpa.” (Genesis 2:17)
Ibet emi ikadaha nsọn̄ọn̄kpọ idi, koro owo iba oro ẹma ẹkeme ndikop inemesịt ke ndidia ekese udia eken ke in̄wan̄ oro. Abasi n̄kukụre okoyom mmọ ẹkpono ẹnyụn̄ ẹsụk ibuot ẹnọ itie edikara esie. Edieke mmọ, ọkọrọ ye ediwak biliọn nditọ mmọ eke ini iso, ẹkpekekopde item ẹnọ enye, ubonowo akpadiana kiet ke nsinsi ke utuakibuot Akakan Andikara kierakiet.
4. (a) Didie ke ẹketịmerede n̄kopuyo oro okodude ke paradise? (James 1:14, 15) (b) Ewe usụn̄ ke Eve, ekem Adam, ẹkewọrọ ẹkpọn̄, ndien ye nso utịp? (1 Timothy 2:14)
4 Nte ededi, ikebịghike ẹma ẹtịmede idaha n̄kopuyo eke paradise inemesịt oro! Ọsọn̄ ibuot edibotn̄kpọ eke spirit oro, Satan, ke etịn̄de ikọ ebe ke urụkikọt oro mîkekemeke ndinọ owo unan, ama esịn udọn̄ ọnọ Eve ndidia mfri oro ẹkekpande ndien ke ntre abiatde ewụhọ Abasi. Satan ama osu nsu ọnọ Eve, ete:
“Mbufo idikpaha: koro Abasi ọmọfiọk ete, ke usen eke mbufo ẹdiade ke esịt, ndien enyịn mbufo ẹyetara; mbufo ẹyenyụn̄ ẹtie nte Abasi, ẹfiọk eti ye idiọk.” (Genesis 3:4, 5)
Idiọk udọn̄ ama akara Eve, ndien enye ama adia mfri oro, ntre ọwọn̄ọrede ọkpọn̄ usụn̄ mfọnmma n̄kopitem nnọ Abasi. Owo ikabian̄ake Adam, nte ẹkebian̄ade Eve, ndinịm nte ke imọ ndidia mfri oro ke nsọn̄ibuot idisụn̄ọke ke n̄kpa; edi ke edu n̄koinnam nda-ke-idem enye ama etiene n̄wan esie ọsọn̄ ibuot ye Abasi. Mmọ ẹma ẹmek “ndinam se mmọ ẹmade,” ẹnyụn̄ ẹsio idemmọ ẹfep ke idak itie edikara Abasi.
5. Nso ikotịbe inọ Adam ye Eve, ye nditọ mmọ? (Genesis 3:5, 6, 21-24)
5 Ke ẹkopde bụt kemi ẹban̄a idaha iferi mmọ, mmọ ẹma ẹkịm ikọn̄ fig ẹda ẹfụk iferi, ẹnyụn̄ ẹn̄wana ndidịbe ke enyịn Abasi mmọ. Ke ini enye okokotde mmọ ndinọ ubiereikpe, owo mmọ kiet kiet ama odomo “ndikụt unen” ke ndiwọn̄ọde nduduọhọ ndori ke n̄kpọ en̄wen. Abasi ama ebiere ikpe n̄kpa ọnọ mbon nsọn̄ibuot iba oro onyụn̄ ebịn eren ye n̄wan oro efep ke paradise inemesịt, man mmọ ẹken̄wana ye akpap ye mbaraekpe ke isọn̄ oro ‘ẹkesụn̄ide’ kemi ke ntak owo. (Genesis 3:16-19) Do ke mmọ ẹkesion̄o nditọ ẹdi ke idaha udọn̄ unam idiọkn̄kpọ mmọ, ndien ke ntre ẹdude ke idaha ndikpa. Apostle Paul esịn enye ke ibio ibio usụn̄ ntem:
“Idiọkn̄kpọ [okoto] owo kiet odụk ke ererimbot, n̄kpa onyụn̄ [oto] ke idiọkn̄kpọ oro odụk; n̄kpa onyụn̄ ebe osịm kpukpru owo, koro kpukpru owo ẹma ẹnam idiọkn̄kpọ.”—Rome 5:12.
SE IDIỌKN̄KPỌ EDIDE
6. Nso ke ndusụk owo ẹbat nte “idiọkn̄kpọ,” edi didie ke Bible akabarede enye?
6 Ndusụk owo ẹneni ẹte ke ukwan̄ido idịghe “idiọkn̄kpọ” ibọhọke edieke enye ọnọde mbon efen unan. Edi oro idịghe se Bible ekpepde. Ke Bible, se orụn̄ ikọedinam oro, “ndinam idiọkn̄kpọ” ọwọrọde edi “ndiwọrọ n̄kpọn̄,” ke usụn̄ifiọk eke edikpu ndisịm utịtmbuba m̀mê edumbet. Kaban̄a Adam ye Eve, mmọ ẹma ‘ẹwọrọ ẹkpọn̄ usụn̄’ mfọnmma n̄kopitem nnọ ima ima Andibot mmọ. Okposụkedi ẹkebotde mmọ ke “mbiet” ẹnyụn̄ ‘ẹtiede nte’ Abasi, mmọ kemi ẹma ẹkpu ndiwụt edu esie. Mmọ ikadaha aba ekekem ye ndinen edumbet Abasi, ndien ofụri ubonowo ẹma ẹda ndo emi ẹmana ẹto mmọ. Nte Paul ọdọhọde: “Kpukpru owo ẹma ẹnam idiọkn̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹtaba ubọn̄ Abasi.”—Rome 3:23.
7. (a) Didie ke nnyịn ikeme ndin̄wana ye ntụhọ unam idiọk? (Rome 12:1) (b) Ke Eden, nso isọn̄ ke Abasi ọkọnọ kaban̄a mbuọtidem?
7 Nte ededi, mme owo oro ẹkponode itie edikara Abasi ẹkeme ndin̄wana ye ndammana idiọkn̄kpọ. Mmọ ẹkeme ndikọri mme mbiet edu Abasi ẹnyụn̄ ẹda anana mfọnmma ikpọkidem mmọ ẹnam n̄kpọ Abasi, ẹnamde mme utom mbuọtidem. Abasi ama ọnọ isọn̄ kaban̄a utọ mbuọtidem oro ke ini enye ọkọdọhọde, ke ọnọde “urụkikọt” oro ubiereikpe, ete ke Imọ iyesio ito ndamban̄a “n̄wan” imọ—kpa ubon ndisana angel imọ eke heaven—“mfri,” m̀mê Andinyan̄a emi ‘edinuakde’ onyụn̄ osobo Satan ye kpukpru mme anditiene enye.—Genesis 3:15, NW.
8. Nso mbuọtidem ke Abel okowụt, ndien didie? (Mme Hebrew 11:4)
8 Abel ekedi akpa owo ndiwụt mbuọtidem oro ẹnyịmede ke un̄wọn̄ọ “mfri” emi, kpa Messiah. Okposụkedi oro enye akadade idiọkn̄kpọ amana oto ete esie, Adam, Abel ama owụt mbuọtidem esie ke ndiwa mfọnn̄kan ubak ke otu “akpa nditọ n̄kpri ufene esiemmọ” nnọ Abasi. Emi ama anyan ubọk owụt n̄kpọ nte isua 4,000 ke iso ke ini ẹdiwade “mfri” m̀mê Messiah oro ẹken̄wọn̄ọde, nte “Eyenerọn̄ Abasi.”—Genesis 4:4; John 1:29.
9. (a) Nso ke Abasi okodụri Cain utọn̄ aban̄a? (b) Nso orụk idiọkn̄kpọ ke Cain akanam?
9 Ke n̄kan̄ eken, Cain eyeneka Abel ọkọnọ Abasi “mbun̄wụm in̄wan̄” ke uwa. Koro Abasi okonyịmede uwa Abel onyụn̄ esịnde eke Cain, Cain ama “ofụt esịt etieti.” Abasi ama odụri enye utọn̄ ete ke “idiọkn̄kpọ ke ana ke enyịnusụn̄,” n̄ko nte ke edieke enye mîkanke idiọkn̄kpọ oro, emi eyeda okosụn̄ọ ke enye ndinam akwa idiọkn̄kpọ. Cain ama okpu ndikop ntọt emi. Enye ama owot eyeneka esie. (Genesis 4:3-8) Idiọkn̄kpọ enyeemi ama okpụhọde ye ndammana idiọkn̄kpọ otode Adam. Enye ekedi ibak ibak edinam, oro otode ibụk ibụk usua oro Cain ọkọkọride ke esịt esie. Apostle John odụri nnyịn utọn̄ ete ikûkọri edu ebietde eke Cain, ọdọhọde ete:
“Nnyịn ikpama kiet eken; ikûbiet Cain, emi ekedide eke andidiọk, onyụn̄ owotde eyenete esie. Ndien ntak owotde enye? Koro utom esiemmọ ọdiọkde, edi eke eyenete esie enende.” (1 John 3:11, 12)
Abel ekedi anamidiọk eyen Adam, edi Abasi ama abat enye ke “edinen” ke ntak mme utom mbuọtidem esie. Ke n̄kan̄ eken, Cain ama adian n̄kpọ ke ndammana idiọkn̄kpọ esie, akabarede edi idiọkowo. Abasi ama obiom enye ikpe onyụn̄ ebịn enye efep.
10. Didie ke ẹwụt ukpụhọde oro odude ke ufọt ndammana idiọkn̄kpọ ye n̄koinnam idiọkn̄kpọ ke se iban̄ade Enoch? (Mme Hebrew 11:5, 6)
10 Ẹwụt n̄ko ukpụhọde oro odude ke ufọt ndammana idiọkn̄kpọ ye n̄koinnam idiọkn̄kpọ ke mbụk aban̄ade Enoch, kpa ọyọhọ owo iba emi Bible asiakde nte ekenyenede mbuọtidem oro ẹnyịmede. Enoch ekedi prọfet Jehovah. Enye ama atan̄a etop Abasi oro akaban̄ade mme idiọkowo eke eyo esie uko ukọ, ọdọhọde ete:
“Sese, Ọbọn̄ asan̄a ye ata ediwak ndisana ikọt Esie edi, ndikpe ikpe ye kpukpru owo, ndinyụn̄ mbiom kpukpru mmọemi mîbakke Enye ikpe mban̄a kpukpru mbukpo ido eke mmọ ẹnamde, ye kpukpru n̄kpọsọn̄ ikọ eke mmọemi mîbakke Enye ẹketịn̄de ẹdian Enye.” (Jude 14, 15)
Enoch ekedi anana mfọnmma owo, kpa anamidiọk, edi enye ama asua n̄koinnam idiọk, anana uten̄e Abasi ererimbot oro akakande enye okụk. Oto mbuọtidem “Enoch onyụn̄ asan̄a ye Abasi.” Enye ama enem Abasi esịt mfọn mfọn, ndien Abasi ama emen enye ke n̄kpa ifụre ifụre ọkpọn̄ mme enyene-ndịk, ndiọi owo eke eyo oro.—Genesis 5:24.
11. (a) Didie ke Noah ekekeme ndidi edinen owo, okposụkedi enye ekedide anamidiọk? (Mme Hebrew 11:7) (b) Didie ke ẹkesobo isọn̄, ndien ke ntre nso ke Jehovah ekebiere ndinam? (Genesis 6:6-8)
11 Ẹkeme ndikụt n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ efen ke ukpụhọde oro odude ke ufọt ndammana idiọkn̄kpọ ye idiọkido ke eyo Noah. N̄ko-n̄ko, Noah ye ubon esie ẹkedi mme anamidiọk owo, oro ẹkekemede ndinam ndudue, nte nnyịn isinamde mfịn. Nte ededi, mmọ ẹma ẹwụt mbuọtidem ke Abasi ẹnyụn̄ ẹsụk ibuot ẹnọ enye. Ntre Bible ọdọhọ ete:
“Noah enen onyụn̄ ọfọn ama ke eyo esie, Noah asan̄a ye Abasi.” (Genesis 6:9)
Edi ubonowo eken ẹma ẹbiara ẹnyụn̄ ẹdiọk. Ekese emi okotịbe ke ini nditọiren Abasi eke spirit ke heaven ẹkekpọn̄de itie oro ẹkenọde mmọ ẹnyụn̄ ẹsụhọrede ẹdi isọn̄ ẹdidọ ndiye nditọiban owo. Nditọ ẹmi ẹkemanade ẹto ndedehe ebuana emi ẹkedi nnyan Nephilim, kpa “ata n̄kpọsọn̄ owo uko” oro ẹkekopde odudu ẹkan owo, emi ẹkedade afai ẹyọhọ isọn̄.
“Ekem Jehovah okụt idiọkn̄kpọ owo nte okponde ke isọn̄, kpukpru n̄kpọ ke ekikere esịt esie ẹnyụn̄ ẹsụk ẹdi idiọk kpukpru ini. Ndien ererimbot etie oburobụt ke iso Abasi, afai onyụn̄ ọyọhọ ke ererimbot. Ndien Abasi ese ererimbot, ndien, sese, ababiara: koro kpukpru owo ẹkebiatde usụn̄ mmọ ke isọn̄.” (Genesis 6:5, 11, 12)
Jehovah ama ebiere ndida mmọn̄ nsobo idiọk ererimbot oro.
12. Ke nso usụn̄ ke Abasi akada mmọn̄ ukwọ edi isọn̄? (2 Peter 3:5, 6)
12 Ukwọ emi ikenyeneke ndidi ikpîkpu edịm n̄kann̄kụk oro asan̄ade ye oyobio m̀mê mmọn̄ ukwọ oro mîfiọrọke ibe Itịghede Euphrates. Ke ekpekedide ntre, Abasi n̄kukụre akpakada ubon Noah ye mme unam aka n̄kpet n̄kpet obot man ẹbọhọ. Edi baba! Ukwọ emi ekenyene ndidi ke udomo eke ofụri ererimbot. Ntre Abasi ama ọdọhọ Noah ọbọp ubom unyan̄a uwem, nte ekemde ye ndutịm oro Enye ọkọnọde. Ke Abasi ama ekeberi usụn̄ esịn Noah ye mme unam ke ubom oro, Enye ama ọkpọhọde mmọn̄ emi “odorode ke ikpaenyọn̄”—kpa akpakịp mmọn̄ oro enye akabaharede ọkpọn̄ mmọn̄ emi okodude ke isọn̄ ke “udiana akpa usen” eke edibotn̄kpọ.
“Kpukpru idịm inyan̄ibom asiaha, ẹnyụn̄ ẹberede window ikpaenyọn̄. Ndien ọkpọsọn̄ edịm edep ke isọn̄ ke uwemeyo aba ye ke okoneyo aba.”—Genesis 1:6-8; 7:11, 12.
13. Nso ikotịbe inọ Noah ye ubon esie, ye ndiọi owo ye ndiọi angel? (Jude 6)
13 Kere ban̄a utọ nsobo oro! Ofụri mmọn̄ ikpaenyọn̄ an̄wan̄ade ofụk isọn̄, ofụkde kpukpru odu uwem n̄kpọ, onyụn̄ ofụkde kpukpru ikpọ obot! N̄kpọsọn̄ odudu ẹmi ẹkebuanade ẹma ẹda ikpọ ukpụhọde ẹdi ke iso isọn̄, onụkde udịm udịm ikpọ obot ẹwọrọ ẹwụhọ onyụn̄ anamde mme ebeden̄ ẹdu ndibọ uwak mmọn̄ emi. Ke n̄kpọ nte ufan̄ isua kiet mmọn̄ emi ama etek okodụk inyan̄ibom nte nnyịn idiọn̄ọde mmọ mfịn. Ke utịben̄kpọ Abasi ikpọn̄îkpọn̄ ke mfefere ubom oro ekekeme ndibọhọ, ye mme ọsọn̄urua mbiomo esie ẹdide owo itiaita ye unamikọt ye inuen iba iba (m̀mê itiaba itiaba ke orụk ndisana unam). Ndiọi Nephilim ye mme owo ye kpukpru odu-uwem edibotn̄kpọ eken ke iso isọn̄ ẹma ẹtak. Amaedi mme ọsọn̄ibuot “nditọiren Abasi” oro, ẹma ẹnyịk mmọemi ndifiak nnyọn̄ obio mme spirit, kpa ebiet oro otode ke ewụhọ Abasi, ‘ẹnịmde mmọ ẹtie do ẹbet ikpe’ ye edisịbe mfep kemi.—2 Peter 2:4, 5, 9.
14. Nso ke mme n̄kpọntịbe eke eyo Noah ẹda ẹban̄a? (Matthew 24:21, 22, 44)
14 Se ikadade itie ke eyo Noah owụt ete ke Jehovah Abasi ekeme ndinyan̄a, ndien enye eyenyan̄a, mme ikpîkpu anamidiọk ubonowo ẹmi ẹkọn̄de mbuọtidem mmọ ke enye ye ke enọ esie kaban̄a edinyan̄a, emi idahaemi owụhọde ke “Eyen Owo,” kpa “mfri” ye Messiah oro ẹken̄wọn̄ọde, Jesus Christ. (Galatia 1:4) Ke etịn̄de aban̄a eyo oro nnyịn idude uwem kemi, ke ini Eyen Owo edidide ndisobo “idiọk eyo emi odude kemi,” Eyen oro ke idemesie ọkọdọhọ ete:
“Koro nte mme usen Noah ẹkedide, kpasụk ntre ke edidi Eyen Owo eyenyụn̄ edi. Koro nte mmọ ẹdiade ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄de n̄kpọ, ẹdọde ndọ ẹnyụn̄ ẹdade owo ẹnọ ndọ ke mme usen eke ẹkebemde ukwọ iso, tutu osịm usen emi Noah odụkde ke ubom, mînyụn̄ ifiọkke tutu ukwọ edi edimen mmọ kpukpru efep; kpasụk ntre ke edidi Eyen Owo eyedi.” (Matthew 24:37-39)
Ibịghike, kpukpru owo oro ke ibụk ẹmekde ndifụmi enọ Jehovah edi se “[ẹdisobode]: ẹyesịbe eti utịt mme idiọkowo ẹfep.”—Psalm 37:38.
15. (a) Nte nnyịn ndida idiọkn̄kpọ mmana anam enye edi se nnyịn mîkemeke ndinem Abasi esịt? (b) Nso mme edu ye edinam Abel, Enoch ye Noah ke nnyịn ikpoyom ndikpebe, ndien ntak-a? (3 John 11)
15 Nte ededi, inaha afo ekere ete ke anamidiọk obụkidem oro imọ ikadade imana ito eteete imọ, Adam, ye mme ndudue oro imọ mîkoho-koi inam ke usen ke usen, ẹmenam imọ idu ke ukem otu ye ndiọi owo oro. Ukem nte Abel, afo emekeme ndiwụt mbuọtidem oro enemde Abasi esịt, ọkọn̄de emi idahaemi ke uwa Jesus. Ukem nte Enoch, afo emekeme ndisan̄a ye Abasi, etịn̄de ọnọ mbon efen aban̄a ubiereikpe oro Enye ebierede ọnọ ererimbot unana uten̄e Abasi oro odude kemi. Ukem nte Noah, afo emekeme ndidi “ọkwọrọ edinen ido,” etịn̄de ọnọ mme mbọhọidụn̄ fo aban̄a un̄wọn̄ọ Jehovah ndibot n̄kaowo emi ‘edinen ido edidụn̄de.’ (2 Peter 2:5; 3:13) Ntem afo emekeme ndidụn̄ ke ebiet ubọhọ ke ini afanikọn̄ ererimbot emi.
[Ekebe ke page 83]
UYARADE UKWỌ OFỤRI EKONDO
Jesus Christ ọsọn̄ọ ete: “Ke eyo Noah, . . . ukwọ [ama] edi edisobo mmọ kpukpru.”—Luke 17:26, 27.
N̄kpọ ẹkụtde ke enyịn omodu nte ke isọn̄ oro ekebemde Ukwọ iso eketie nte “ekpri in̄wan̄ akrasi” emi eyo ofiopde ukem ukem ke idak akwa mmọn̄ oro Abasi ọkọkpọhọrede ayak ndinam Ukwọ akwa nsobo otịbe:
Scientific Monthly, August 1949: “Ke eyo oro isọn̄ eketie ufiop ufiop m̀mê se mîfiopke-fiop ikaha ke akamba ubak ikpehe isọn̄ . . . Isọn̄ ekedi unaisọn̄ unaisọn̄ ndien ikpọ obot ikodụhe.”
Science et Vie, July 1966: “[Antarctica] inikiet ko ekedi isọn̄ oro ọyọhọde ye awawa ikọn̄ oro idịm ewetde ebe ke otu frawa, emi mme inuen ẹkekwọde ikwọ ke enyọn̄ eto.”
Science News, October 4, 1975: “Ke ekperede ndidi ke kpukpru ntatenyịn . . . ikpọ mbụk ebietde kiet eken ọwọrọ owụt idem aban̄a akwa ukwọ oro ọkọkpọride ntatenyịn oro ọkọtọn̄ọde ndiwọrọ ndi efep onyụn̄ okpụhọrede iso isọn̄. Obufa n̄kpọ ntiense oro ẹketan̄de ke ufọt isọn̄ inyan̄ . . . ọsọn̄ọ nte ke utọ ukwọ ofụri ererimbot oro ama odu.”
The Deluge Story in Stone, eke Byron C. Nelson: “Usụn̄ nte ediwak miliọn iyak ẹkesan̄ade ẹkpan̄a ke mme aba-itiat ke England, Scotland, Wales, Germany, Switzerland, ye Ikpọ Obot America; usụn̄ nte ediwak miliọn enịn ye rhinoceros ẹbụhọde ke isọn̄ ke Alaska, Siberia, England, Italy, Greece; . . . usụn̄ nte ediwak miliọn unam oro ẹnyọnide-nyọni ẹbụhọde ke isọn̄ ke edem usoputịn Canada, United States, South America, Africa, Australia, ke ndisiak ubak ubak kpọt ke otu mme orụk n̄kpọntịbe ntre, ke ofụri ofụri oyom ẹkama akamba nsobo ẹnam mmọ ẹn̄wan̄a.”
Monarchs and Tombs and Peoples—The Dawn of the Orient, eke Prince Mikasa: “Nte Ukwọ ama enen̄ede ada itie? Otode udọkisọn̄ oro mme ọdọkisọn̄ nnyom n̄kpọeset ẹkenamde ke mme isua ndondo emi, akpanikọ oro nte ke ukwọ ama enen̄ede ada itie edi se ẹwụtde mfọn mfọn.”
[Ndise obio ke page 75]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
TURKEY
In̄wan̄ Eden
N̄kpọdiọhọ Van
IRAQ
Akpa Tigris
SYRIA
Akpa Euphrates
Inyan̄ Mediterranean
[Ndise ke page 76]
Akpa Eve, ekem Adam, ẹma ẹnam idiọkn̄kpọ, ‘ẹwọrọde ẹkpọn̄ usụn̄’ mfọnmma n̄kopitem nnọ Abasi
[Mme ndise ke page 81]
Ẹma ẹnyịme Abel, Enoch ye Noah ke ntak mbuọtidem, okposụkedi ẹkedide mme anamidiọk; ẹma ẹmia mbon n̄koinnam idiọkn̄kpọ ufen