Enyịn̄ Abasi​—⁠Se Enye Ọwọrọde ye Nte Ẹkotde

KIET ke otu mme andiwet Bible okobụp ete: “Anie atan̄ ofụm esịn ke ekaubọk esie? Anie ọbọp mmọn̄ ke ọfọn̄idem? Anie ọsọn̄ọ onịm ofụri mme utịt ererimbot? Nsidi enyịn̄ esie? Nsinyụn̄ idi enyịn̄ eyen esie, koro afo ọmọfiọk?” (Mme N̄ke 30:⁠4) Didie ke nnyịn ikeme ndifiọk se idide enyịn̄ Abasi? Oro edi akpan mbụme. Edibotn̄kpọ edi okopodudu uyarade nte ke anaedi Abasi odu, edi enye isianke nnyịn enyịn̄ esie. (Rome 1:20) Ke akpanikọ, nnyịn ikpekemeke ndifiọk enyịn̄ Abasi tutu amama ibọhọke Andibot ke idemesie asian nnyịn. Ndien enye amanam oro ke N̄wed esiemmọ, kpa Edisana Bible.

Ke ọwọrọetop idaha kiet, Abasi ama okot enyịn̄ esiemmọ, okotde afiak okot enye ke usụn̄ oro Moses okokopde. Moses ama ewet mbụk emi aban̄ade n̄kpọntịbe oro, oro ẹtịmde ẹnịm ke Bible tutu osịm usen nnyịn. (Exodus 34:⁠5) Abasi ama akam ewet enyịn̄ esie ke “nnuenubọk” esiemmọ. Ke ini enye ọkọnọde Moses se nnyịn mfịn ikotde Ibet Duop, Abasi ke utịbe utịbe usụn̄ ama ewet mmọ onịm. N̄wetnnịm n̄kpọ oro ọdọhọ ete: “Ekem, adan̄aemi [Abasi] ama ọkọdọhọ ye Moses ama, ke obot Sinai, Enye ada n̄wed ntiense iba, itiatn̄wed, ẹmi nnuenubọk Abasi ekewetde ọnọ enye.” (Exodus 31:18) Enyịn̄ Abasi odu utịm ike-itiaita ke akpa Ibet Duop. (Exodus 20:​1-17) Ntem Abasi ke idemesie amayarade enyịn̄ esie ọnọ owo ke uyoikọ ye ke ediwewet. Ntre, nso idi enyịn̄ oro?

Ke usem Hebrew ẹwet enye ntem יהוה. Ẹtọn̄ọ ke nnasia ẹkot abc inan̄ ẹmi, oro ẹkotde Tetragrammaton, ẹka ufien ke usem Hebrew ẹnyụn̄ ẹkeme ndiwet enye ke ediwak usem eyomfịn nte YHWH m̀mê JHVH. Enyịn̄ Abasi, emi mme anana-uyo abc inan̄ ẹmi ẹdade ẹnọ, odu ekpere ndisịm utịm ike-⁠7,000 ke akpa “Akani Testament,” m̀mê N̄wed Abasi eke usem Hebrew.

Enyịn̄ oro edi orụk ikọedinam usem Hebrew ha·wahʹ (הוה), emi ọwọrọde “ndikabade ndi,” onyụn̄ enen̄ede ọwọrọ “Enye Anam Akabade Edi.”a Ntem, enyịn̄ Abasi anam ẹdiọn̄ọ enye nte Enyeemi akade iso ndisu mme en̄wọn̄ọ esie mînyụn̄ ikpụhe ndinam mme uduak esie mma. Abasi akpanikọ ikpọn̄îkpọn̄ ekeme ndinyene utọ enyịn̄ oro enyenede se ọwọrọde mi.

Ndi afo emeti nsio nsio usụn̄ oro enyịn̄ Abasi odude ke Psalm 83:​18, nte ẹkewụtde ke ikpehe oro ekebede (page 5)? Edikabade iba ke otu oro ẹkenyene ikpîkpu udorienyịn̄ (“ỌBỌN̄,” “Nsinsi”) nte ukpụhọ n̄kpọ oro ẹdade ẹnọ enyịn̄ Abasi. Edi ke iba ke otu mmọ, Yahweh ye Jehovah, afo emekeme ndikụt mme abc inan̄ eke enyịn̄ Abasi oro. Nte ededi, ukpụhọde odu ke nte ẹkotde mmọ. Ntak-⁠a?

Didie ke Ẹkot Enyịn̄ Abasi?

Akpanikọ edi-⁠o, idụhe owo ndomokiet oro otịmde ọfiọk nte ẹkekotde enyịn̄ Abasi ke akpa. Ntak owo mîfiọkke? Ọfọn, akpa usem oro ẹkedade ke ndiwet Bible ekedi Hebrew, ndien ke ini ẹkesiwetde usem Hebrew, mme ewetn̄wed ẹkesiwet sụk mme anana-uyo abc​—⁠idịghe mme enyene-uyo abc. Ntem, ke ini mme ewetn̄wed ke ndausụn̄ odudu spirit ẹkewetde enyịn̄ Abasi, mmọ nte ido edide ẹkenam kpa ukem oro ẹnyụn̄ ẹwet sụk mme anana-uyo abc.

Ke adan̄aemi usem Hebrew eset ekedide usem oro ẹsemde kpukpru usen, emi ikọnọhọ mfịna ndomokiet. Nditọ Israel ẹma ẹmehe ye nte ẹkotde Enyịn̄ oro ndien ke ini mmọ ẹkekụtde nte ẹwetde enye mmọ ẹma ẹsisịn mme enyene-uyo abc ye unana edikekere (kpasụk nte, ye andikot Ikọmbakara, ibio ibio ikọ emi “Ltd.” adade ọnọ “Limited” ndien “bldg.” adade ọnọ “building”).

N̄kpọ iba ẹma ẹtịbe ndikpụhọde idaha emi. Akpa, nsunsu ekikere ama edemede ke otu mme Jew nte ke akwan̄a ndikot enyịn̄ Abasi uyo ọwọrọ; ntre ke ini mmọ ẹsịmde enye ke edikot Bible mmọ mmọ ẹkesikot ikọ Hebrew emi ’Adho·naiʹ (“Ọbọn̄ Andikara”). N̄ko-n̄ko, nte ini akakade, ẹma ẹtre ndisem usem Hebrew eset oro ke nneme ofụri usen, ndien ke usụn̄ emi ẹma ẹfre ke akpatre nte ẹkesikotde enyịn̄ Abasi ke akpa usem Hebrew.

Man ẹkụt ẹte ke nte ẹkotde usem Hebrew ke ofụri ofụri isopke, nditọ ukpepn̄kpọ Jew eke udiana ubak akpa isua tọsịn E.N. ẹma ẹtịbi ndutịm ikọ ẹdi ndida nnọ mme enyene-uyo abc oro ẹsopde, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹwet mmọemi ẹdian mme anana-uyo abc ke Bible eke usem Hebrew. Ntem, ẹma ẹwet mme enyene-uyo abc ye mme anana-uyo abc ẹnịm, ẹnyụn̄ ẹtịm nte ẹkesikotde mmọ ke ini oro ẹnịm.

Ke ini ekedide edisịm enyịn̄ Abasi, utu ke ndisịn nnennen idiọn̄ọ enyene-uyo abc ndian enye, ke ata ediwak idaha mmọ ẹkesịn mme idiọn̄ọ enyene-uyo abc eken man ẹti andikot nte ke enye okpokot ’Adho·naiʹ. Ikọ oro ẹbọpde nte Iehouah ama ọwọrọ oto emi, ndien, ke akpatre, Jehovah ama akabade edi usụn̄ emi ẹnyịmede ndikot enyịn̄ Abasi ke Ikọmbakara. Emi anam mme akpan n̄kpọ ẹkedude ke enyịn̄ Abasi ke akpa usem Hebrew ẹkaiso ẹdu.

Ewe Usụn̄ Edikot ke Afo Edida?

Nte ededi, m̀mọ̀n̄, ke mme usụn̄ edikot utọ nte Yahweh okoto? Mmọemi ẹdi mme uduot oro nditọ ukpepn̄kpọ eyomfịn ẹnọde ekikere ẹban̄a ke ẹdomode ndibiere akpa usụn̄ edikot enyịn̄ Abasi. Ndusụk mmọ​—⁠okposụkedi mîdịghe kpukpru mmọ​—⁠ẹkere ẹte ke ekeme ndidi nditọ Israel mbemiso eyo Jesus ẹkesikot enyịn̄ Abasi Yahweh. Edi baba owo kiet ikemeke nditịm mfiọk. Iso-ọfọn mmọ ẹma ẹkot enye ke usụn̄ oro, mîdịghe eyedi mmọ ikokotke ntre.

Edi, ediwak owo ẹmek ndikot enye Jehovah. Ntak-⁠a? Koro enye ekem ye nte ẹkotde ikọ idahaemi ẹnyụn̄ ẹmehe ye enye ẹkan nte edide ye Yahweh. Nte ededi, ndi ikpọfọnke ndida uduot oro ekemede ndidi asan̄a ekpere akpa usụn̄ edikot oro? Inen̄ekede idi ntre, koro isidịghe ntre ye mme enyịn̄ a-⁠Bible.

Ke ndida ata n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ, kere ban̄a enyịn̄ Jesus. Ndi afo ọmọfiọk nte ubon ye mme ufan Jesus ẹkesikotde enye ke ẹnemede nneme ye enye ke usen-ke-usen ke adan̄aemi enye ọkọkọride ọwọrọ owo ke Nazareth? Akpanikọ edi-⁠o, idụhe owo ndomokiet oro otịmde ọfiọk, okposụkedi ekemede ndidi enye ekedi n̄kpọ nte Yeshua (m̀mê iso-ọfọn Yehoshua). Enye ke akpanikọ ikedịghe Jesus.

Nte ededi, ke ini ẹkewetde mbụk uwem esie ke usem Greek, mme ewetn̄wed ke ndausụn̄ odudu spirit ikodomoke ndimụm akpa usụn̄ edikot eke usem Hebrew oro nnịm. Utu ke oro, mmọ ẹkesịn enyịn̄ oro ke usem Greek, I·e·sousʹ. Mfịn, ẹsịn enye ke isio isio usụn̄ nte ekemde ye usem andikot Bible. Mme andikot Bible usem Spain ke ẹkụtde Jesús (ẹkot Hes·soosʹ). Mbon Italy ẹbọp enye nte Gesù (ẹkot Djay·zooʹ). Ndien mbon Germany ẹbọp enye nte Jesus (ẹkot Yayʹsoos).

Ndi ana nnyịn itre ndida enyịn̄ Jesus koro ata ediwak nnyịn, m̀mê idem kpukpru nnyịn, mînen̄ekede ifiọk nte ẹkekotde enye ke akpa? Tutu emi, idụhe akabade n̄wed oro ọnọde ekikere aban̄a emi. Nnyịn imama ndida enyịn̄ oro, koro enye anamde ẹdiọn̄ọ edima Eyen Abasi, Jesus Christ, emi ọkọduọkde iyịpuwem esie ke ibuot nnyịn. Ndi okpowụt ukpono ẹnyenede ẹnọ Jesus ndisio enyịn̄ esie mfep ofụri ofụri ke Bible nnyụn̄ nda ikpîkpu udorienyịn̄ nte “Andikpep,” m̀mê “Esịne-ufọt” n̄kpụhọ ke itie esie? Ke akpanikọ ikpowụtke! Nnyịn ikeme ndibụk n̄kpọ mban̄a Jesus ke ini nnyịn idade enyịn̄ esie ke usụn̄ oro ẹwakde ndikot enye ke usem nnyịn.

Ẹkeme nditịn̄ ukem ikọ ẹmi mban̄a kpukpru enyịn̄ oro nnyịn ikotde ke Bible. Nnyịn ikot mmọ ke usem emana nnyịn inyụn̄ idomoke ndikpebe akpa usụn̄ oro ẹkekotde mmọ. Ntem nnyịn isidọhọ “Jeremiah,” idịghe Yir·meyaʹhu. Ukem ntre nnyịn isidọhọ Isaiah, okposụkedi ke eyo esie anade edi ẹkediọn̄ọ prọfet emi nte Yesha῾·yaʹhu. Idem nditọ ukpepn̄kpọ ẹmi ẹdiọn̄ọde akpa usụn̄ edikot enyịn̄ ẹmi ẹda usụn̄ edikot eke eyomfịn, idịghe eke eset, ke ini ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a mmọ.

Kpasụk ntre ke onyụn̄ edi ye enyịn̄ oro Jehovah. Idem okposụkedi usụn̄ edikot eke eyomfịn, Jehovah, ekemede ndidi idịghe nnennen usụn̄ oro ẹkekotde enye ke akpa, emi ke baba usụn̄ kiet inamke enyịn̄ oro okûdi akpan n̄kpọ. Enye anam ẹdiọn̄ọ Andibot, odu-uwem Abasi, kpa Ata Edikon̄ emi Jesus ọkọdọhọde aban̄a ete: “Ete nnyịn emi odude ke mme heaven, yak ẹnam enyịn̄ fo asana.”​—⁠Matthew 6:⁠9, NW.

‘N̄kpọ Efen Ikemeke Ndida Itie Esie’

Ke adan̄aemi ediwak mme akabade n̄wed ẹmade usụn̄ edikot oro Yahweh, New World Translation ye n̄ko ediwak edikabade eken ẹkaiso ndida uduot oro Jehovah sia mme owo ẹmehede ye emi ke ediwak isua ikie. Akande oro, enye anam mme abc inan̄ eke Tetragrammaton, YHWH m̀mê JHVH b ẹkaiso ẹdu, ukem nte mme uduot eken.

Ke mbemiso, prọfesọ owo Germany oro, Gustav Friedrich Oehler ama anam ukem ubiere oro kpasụk ke ukem ntak emi. Enye ama eneme aban̄a nsio nsio usụn̄ edikot onyụn̄ eberi ete: “Ọtọn̄ọde kemi kaiso ami nda ikọ oro Jehovah, koro, ke nditịn̄ akpanikọ, enyịn̄ emi kemi amakabade edi se ẹnyịmede ke nsio nsio ikọ ke usem nnyịn, efen inyụn̄ ikemeke ndida itie esie.”​—⁠Theologie des Alten Testaments (Ukpepn̄kpọ Ido Ukpono eke Akani Testament), udiana nsiondi, emi ẹkemịn̄de ke 1882, page 143.

Ukem ntre, ke n̄wed esie Grammaire de l’hébreu biblique (Nte Ẹbonde Ikọ ke Usem Hebrew eke Bible), nsiondi eke 1923, ke ikọ idakisọn̄ ke page 49, eyen ukpepn̄kpọ oro Jesuit Paul Joüon ọdọhọ ete: “Ke mme edikabade nnyịn, utu ke uduot oro Yahweh (emi ẹkerede-kere), nnyịn ida uduot oro Jéhovah . . . emi edide ata ata uduot oro ẹmehede ndida ke usem French.” Mme akabade a-⁠Bible ẹda ukem uduot oro ke ediwak usem efen, nte ẹwụtde ke ekebe oro odude ke page 8.

Ndi akwan̄a, ndien, ndida utọ uduot nte Yahweh? N̄wan̄ansa-⁠o. Akam edi nte ke anaedi uduot oro Jehovah eyenam andikot ọsọsọp anam n̄kpọ sia emi edide uduot oro “ẹnyịmede” ke ata ediwak usem. Akpan n̄kpọ edi nnyịn ndida enyịn̄ oro nnyụn̄ ntan̄a enye nnọ mmọ en̄wen. “Mbufo ẹkọm Jehovah, ẹseme ẹkot enyịn̄ esie, ẹmen se enye anamde ẹtan̄a ẹnọ mme idụt, ẹti owo ẹte ke enyịn̄ esie okon̄.”​—⁠Isaiah 12:⁠4.

Ẹyak nnyịn ise nte mme asan̄autom Abasi ẹnamde n̄kpọ ke n̄kemuyo ye ewụhọ oro ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 7]

Nsio nsio nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyene nsio nsio ekikere ẹban̄a nte ẹkekotde enyịn̄ oro YHWH ke akpa.

Ke The Mysterious Name of Y.H.W.H., page 74, Dr. M. Reisel ọkọdọhọ ete ke “anaedi nte ẹkekotde Tetragrammaton oro ke akpa ekedi Y^eHūàH m̀mê YaHūàH.”

Canon D. D. Williams eke Cambridge ọkọdọhọ ete ke “uyarade owụt, ikpereke ndiwụt ikpọn̄îkpọn̄, nte ke Jāhwéh ikedịghe ata usụn̄ edikot Tetragrammaton oro . . . Ekeme ndidi Enyịn̄ oro ke idemesie ekedi JĀHÔH.”​—⁠Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (N̄wed Ifiọk Akani Testament), 1936, Eboho 54, page 269.

Ke ikpehe usiak n̄kpọsọn̄ ikọ ke Revised Segond Version eke usem French, page 9, ẹtịn̄ se itienede mi: “Usụn̄ edikot oro Yahvé oro ẹdade ke ndusụk edikabade eke ndondo emi ọkọn̄ọ ke ibat ibat n̄kpọ ntiense eset, edi mmọ isịmke ubiere. Edieke owo ekerede aban̄a mme ọkpọkpọ enyịn̄ oro ẹsịnede enyịn̄ Abasi, utọ nte enyịn̄ usem Hebrew prọfet Elijah (Eliyahou) usụn̄ edikot oro ekeme n̄ko ndikam ndi Yaho m̀mê Yahou.”

Ke 1749, Teller, kpa eyen ukpepn̄kpọ Bible otode Germany, ama etịn̄ aban̄a ndusụk nsio nsio usụn̄ edikot enyịn̄ Abasi oro enye okokotde: “Diodorus otode Sicily, Macrobius, Clemens Alexandrinus, Edisana Jerome ye Origenes ẹkewet Jao; mbon Samaria, Epiphanius, Theodoretus, Jahe, m̀mê Jave; Ludwig Cappel okot Javoh; Drusius, Jahve; Hottinger, Jehva; Mercerus, Jehovah; Castellio, Jovah; ye le Clerc, Jawoh, m̀mê Javoh.”

Ntem ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke owo ifiọkke akpa usụn̄ edikot enyịn̄ Abasi. Enye inyụn̄ inen̄ekede idi akpan n̄kpọ. Edieke enye ekpekedide, do Abasi ke idemesie okpokokụt ete ke ẹtịm enye ẹnịm ẹnọ nnyịn ndida. Akpan n̄kpọ edi ndida enyịn̄ Abasi nte ekemde ye ido nte ẹkotde enye ke usem nnyịn.

[Ekebe ke page 8]

Mme uduot enyịn̄ Abasi ke nsio nsio usem, owụtde nte ẹnyịmede uduot oro Jehovah ke ofụri ererimbot

Awabakal - Yehóa

Bugotu - Jihova

Cantonese - Yehwowah

Danish - Jehova

Dutch - Jehovah

Efịk - Jehovah

Fijian - Jiova

Finnish - Jehova

French - Jéhovah

Futuna - Ihova

German - Jehova

Hungarian - Jehova

Igbo - Jehova

Ikọmbakara - Jehovah

Italian - Geova

Japanese - Ehoba

Maori - Ihowa

Motu - Iehova

Mwala-Malu - Jihova

Narrinyeri - Jehovah

Nembe - Jihova

Petats - Jihouva

Polish - Jehowa

Portuguese - Jeová

Romanian - Iehova

Samoan - Ieova

Sotho - Jehova

Spanish - Jehová

Swahili - Yehova

Swedish - Jehova

Tahitian - Iehova

Tagalog - Jehova

Tongan - Jihova

Venda - Yehova

Xhosa - uYehova

Yoruba - Jehofah

Zulu - uJehova

[Ekebe ke page 11]

Ẹdiọn̄ọ “Jehovah” ntatara ntatara nte enyịn̄ Abasi idem ke mme uwetn̄kpọ oro mîdịghe eke Bible.

Franz Schubert ama otịm ikwọ uto ẹkotde “Ata Ọkpọsọn̄,” emi Johann Ladislav Pyrker ekewetde, emi enyịn̄ Abasi odude utịm ikaba. Ẹda enye n̄ko ke utịt akpatre edinam mbre ikwọ Verdi oro, “Nabucco.”

Adianade do, ikwọ mbụk uwem “Edidem David” eke otịm ikwọ owo France oro Arthur Honegger anam enyịn̄ oro Jehovah ọwọrọ etop, ndien ọwọrọetop ewetn̄wed owo France oro Victor Hugo ama ada enye ke n̄wed esie oro awakde ebe 30. Enye ye Lamartine ẹma ẹwet uto ẹkotde “Jehovah.”

Ke n̄wed oro Deutsche Taler (Taler Mbon Germany), emi Itieutom Use N̄kpọ Mban̄a Okụk Obio Ukara Germany ekemịn̄de ke 1967, ndise kiet odu emi aban̄ade kiet ke otu mbịghi-n̄kan okụk oro ẹwetde enyịn̄ oro “Jehovah,” kpa Reichstaler Obio Ukara Silesia eke 1634. Kaban̄a ndise oro odude ke edem okụk oro, enye ọdọhọ ete: “Ke idak nnyayama enyịn̄ oro JEHOVAH, asiahade ọwọrọ ke ufọt obubịt enyọn̄, edi anyanya otuekọn̄ emi enyenede idiọn̄ọ ukara Silesia.”

Ke itie ubon n̄kpọeset kiet ke Rudolstadt, East Germany, afo emekeme ndikụt enyịn̄ oro JEHOVAH ke ikpọ abc ke itọn̄ọfọn̄ ekọn̄ oro Gustavus II Adolph, kpa edidem Sweden eke ọyọhọ isua ikie-⁠17 ekesisịnede ini kiet ko.

Ntem, ke ediwak isua ikie uduot oro Jehovah edi usụn̄ oro ẹdiọn̄ọde ke ofụri ererimbot ndikot enyịn̄ Abasi, ndien mme owo oro ẹsikopde nte ẹkotde enye ẹsisọsọp ẹdiọn̄ọ enyeemi ẹtịn̄de ẹban̄a. Nte Prọfesọ Oehler ọkọdọhọde, “Enyịn̄ emi kemi amakabade edi se ẹnyịmede ke nsio nsio ikọ ke usem nnyịn, efen inyụn̄ ikemeke ndida itie esie.”​—​Theologie des Alten Testaments (Ukpepn̄kpọ Ido Ukpono eke Akani Testament).

[Ndise ke page 6]

Ndise angel oro ẹwetde enyịn̄ Abasi, emi ẹkụtde ke udi Pope Clement XIII ke Ufọkederi St. Peter, kpa ifịm Ukara pope

[Ndise ke page 7]

Ẹma ẹwet enyịn̄ Abasi ke ediwak okụk oro ẹkedomde. Enyeemi, oro ẹkedomde ke 1661, oto Nuremberg, Germany. Uwetn̄kpọ usem Latin emi okot ete: “Ke idak mfụt mba fo”

[Mme ndise ke page 9]

Ke mme ini edem, ẹma ẹnam enyịn̄ Abasi ke uduot Tetragrammaton edi ubak n̄kpọ mbana ke ediwak ufọk ido ukpono

Ufọkederi Catholic eke Fourvière, Lyons, France

Ufọkederi Bourges, France

Ufọkederi ke La Celle Dunoise, France

Ufọkederi ke Digne, edem usụk France

Ufọkederi ke São Paulo, Brazil

Ufọkederi Strasbourg, France

Ufọkederi Saint Mark, Venice, Italy

[Mme ndise ke page 10]

Enyịn̄ Jehovah nte enye odude ke ufọkidụn̄ oku-iren ke Bordesholm, Germany;

ke okụk Germany oro ẹkedomde ke 1635;

ke itịm ufọkederi ke Fehmarn, Germany;

ye ke itiat udi eke 1845 ke Harmannschlag, Lower Austria