Ikọt Abasi Ẹfiak Ẹnyọn̄ọ Idụt Mmọ
N̄WỌRỌNDA udịm udịm obot iba ẹdu ẹkanade unaisọn̄ enyọn̄ obot eke Iran eyomfịn—kpa Elburz (edem usụk Inyan̄ Caspia) ye Zagros (ufọt edem usụk ye edem usiahautịn Itụn̄ Inyan̄ibom Persia). Mme itịghede eti isọn̄ oro eto ẹyọhọde ẹbahade mmọ. Eyo isifiopke ke mme itịghede emi, edi enyọn̄ enyọn̄ nsat unaisọn̄ emi mme eto mîdụhe esibịt etieti ke ini etuep. Desat unaisọn̄ enyọn̄ obot emi ẹdụn̄ọde ntomo ntomo odu ke n̄kann̄kụk oro. Obio Ukara Media ye Persia ọkọtọn̄ọ ke ikpehe emi, kpa edem usiahautịn Mesopotamia.
Mbon Media ẹkedụn̄ọ ke n̄kan̄ edem edere unaisọn̄ enyọn̄ obot oro, okposụkedi mmọ ke ukperedem ẹkesuanade ẹyọhọ Armenia ye Cilicia. Amaedi mbon Persia, mmọ ẹkedụn̄ọ ke n̄kan̄ ufọt edem usụk ye edem usoputịn unaisọn̄ enyọn̄ obot oro, kpa edem usiahautịn Itịghede Tigris. Ke idak ukara Cyrus ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., obio ubọn̄ iba emi ẹma ẹdiana kiet ẹnam Ukara Ererimbot eke Media ye Persia.
Cyrus akakan Babylon ke 539 M.E.N. Obio ukara esie ama atara aka n̄kan̄ edem usiahautịn ekesịm India. Ke n̄kan̄ edem usoputịn, enye ama atara esịm Egypt ye se ẹdiọn̄ọde idahaemi nte Turkey. Nte odotde, Daniel ama etịn̄ aban̄a Obio Ukara Media ye Persia nte “bear” oro biọn̄ ọdọn̄de emi ‘atade ediwak unam.’ (Da 7:5) Cyrus ama ọtọn̄ọ ukara mfọnido ye eke ediyọ. Enye ama abahade obio ukara oro ọdọn̄ ke n̄kpri obio ukara. N̄kpri obio ukara kiet kiet ama enyene ọbọn̄, oro akawakde ndidi owo Persia, edi enye ama enyene andikara n̄kann̄kụk oro okodude ke idak esie. Ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ nsio nsio idụt oro ẹkedude ke obio ukara oro ndimụm ido obio ye ido ukpono mmọ n̄kama.
Ke ndinam n̄kpọ ekekem ye nsịnudọn̄ emi, Cyrus ama ayak mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ ẹkewụk utuakibuot akpanikọ ẹnyụn̄ ẹfiak ẹbọp Jerusalem, nte Ezra ye Nehemiah ẹbụkde. Nte afo ekere ke akwa otuowo oro ẹkesan̄a usụn̄ oro otode Euphrates aka Carchemish, oro Abraham akasan̄ade, ẹfiak ẹnyọn̄ọ, mîdịghe ndi ekeme ndidi mmọ ẹkesan̄a n̄kpere-n̄kan usụn̄ ebede ke Tadmor ye Damascus? Bible itịn̄ke. (Se page 6-7.) Nte ini akakade, mme Jew ẹma ẹdidụn̄ọ n̄ko ke mme ikpehe eken ke obio ukara oro, utọ nte ke Utan Inua-Akpa Nile ye mme nsannsan edem usụk. Ekpri ibat mme Jew ẹma ẹka iso ẹdụn̄ọ ke Babylon, eyedi oro ekedi ntak emi apostle Peter akakade do ediwak isua ikie ke ukperedem. (1Pe 5:13) Ih, Obio Ukara Media ye Persia ẹma ẹnyene udeme ke ndinam mme Jew ẹsuana ẹdụn̄ọ ke ediwak itie ke eyo obio ukara Greece ye Rome.
Ke ẹma ẹkekan Babylon, mbon Media ye Persia ẹma ẹnam obio oro eyo ekesiyatde do ke ndaeyo nte iwụk ebiet utịmutom. Shushan, akani ibuot obio Elam, ekedi kiet ke otu mme ifụm ukara. Ke ukperedem, do ke Edidem Ahasuerus eke Persia (eyedi Xerxes I) akanam Esther edi ọbọn̄ an̄wan esie onyụn̄ abiat odu oro ẹkedụkde ndisobo ikọt Abasi mfep ke ofụri akwa obio ukara oro. Ibuot obio Media ye Persia iba eken ẹkedi Achmetha (odude ke enyọn̄ obot oro okon̄de ebe mita 1,900, enyenede eti idaha eyo ke ndaeyo) ye Pasargadae (okon̄de ukem ntre, emi odude n̄kpọ nte kilomita 650 ke ufọt edem usụk ye edem usiahautịn).
Didie ke ukara ererimbot emi ekedisịm utịt? Ke esịmde akpatre idaha odudu esie, Media ye Persia ẹma ẹn̄wana ẹbiọn̄ọ nsọn̄ibuot mbon Greece ke adan̄a edere edere n̄kan̄ edem usoputịn. Do ẹma ẹbahade Greece ẹdọn̄ ke mme obio un̄wana ekọn̄, edi mme obio emi ẹma ẹdiana kiet ẹkan udịmekọn̄ Persia ke mme akpan ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke Marathon ye Salamis. Emi ama eberede ifet ọnọ Greece oro akadianade kiet ndikan Media ye Persia.
[Ekebe ke page 25]
Ke idak ndausụn̄ Zerubbabel, se ikperede ndisịm irenowo Israel 50,000 ẹma ẹsan̄a kilomita 800 esịm 1,600 (etiene usụn̄ emi mmọ ẹkesan̄ade) ẹfiak ẹnyọn̄ọ Jerusalem. Mmọ ẹma ẹsobo akwa nsọn̄ọn̄kpọ. Isọn̄ mmọ ama ana ndon ke isua 70. Mbon oro ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ ẹdi do ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ utuakibuot akpanikọ ebe ke ndifiak mbọp itieuwa nnyụn̄ mfọp uwa nnọ Jehovah. Ke utịt utịt 537 M.E.N., mmọ ẹma ẹnịm Usọrọ Mme Ataya. (Jer 25:11; 29:10) Ekem, mbon oro ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ ẹdi ẹma ẹsịn itiat idakisọn̄ ufọk Jehovah.
[Ekebe ke page 25]
MME N̄WED BIBLE ỌTỌN̄ỌDE KE INI EMI
Daniel
Haggai
Zechariah
Esther
Psalm (ubak)
1 ye 2 Chronicles
Ezra
Nehemiah
Malachi
[Ndise obio ke page 24]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
Obio Ukara Media ye Persia
A2 MACEDONIA
A2 THRACE
A4 Cyrene
A4 LIBYA
B2 Byzantium
B2 LYDIA
B3 Sardis
B4 Memphis (Noph)
B4 EGYPT
B5 No-amon (Thebes)
B5 Syene
C3 CILICIA
C3 Tarsus
C3 Issus
C3 Carchemish
C3 Tadmor
C3 SYRIA
C3 Sidon
C3 Damascus
C3 Tyre
C Jerusalem
D2 Phasis
D2 ARMENIA
D3 ASSYRIA
D3 Nineveh
D4 Babylon
E3 MEDIA
E3 Achmetha (Ecbatana)
E3 HYRCANIA
E4 Shushan (Susa)
E4 ELAM
E4 Pasargadae
E4 Persepolis
E4 PERSIA
F3 PARTHIA
F3 DRANGIANA
G2 Maracanda (Samarkand)
F4 SOGDIANA
G3 BACTRIA
G3 ARIA
G4 ARACHOSIA
G4 GEDROSIA
H5 INDIA
[Mme ebiet en̄wen]
A2 GREECE
A3 Marathon
A3 Athens
A3 Salamis
C1 SCYTHIA
C4 Elath (Eloth)
C4 Tema
D4 ARABIA
[Mme obot]
E3 OBOT ELBURZ
E4 OBOT ZAGROS
[Mme akpammọn̄]
B3 Inyan̄ Mediterranean (Akwa Inyan̄)
C2 Obubịt Inyan̄
C5 Ididuot Inyan̄
E2 Inyan̄ Caspia
E4 Itụn̄ Inyan̄ibom Persia
[Mme akpa]
B4 Nile
C3 Euphrates
D3 Tigris
H4 Indus
[Ndise ke page 24]
Udịmekọn̄ Cyrus ẹkenyene ndibe Obot Zagros man ẹsịm Babylon
[Ndise ke page 25]
Enyọn̄ enyọn̄: Inuaotop Mme Gentile, ke Persepolis
[Ndise ke page 25]
Esịne-esịt: Udi Cyrus, ke Pasargadae