Ekọn̄ eke Jericho—N̄ke m̀mê Mbụk Akpanikọ?
KE EDIWAK isua, mme ọdọkisọn̄ nyom , n̄kpọ eset ẹma ẹdomo nditọ eyịghe ke mbụk Bible oro aban̄ade Joshua ye ekọn̄ eke Jericho. Nte ekemde ye Bible, Joshua ye udịmekọn̄ nditọ Israel ẹma ẹnam isan̄ ẹkanade Jericho ke usen itiaba, tutu Abasi anam ọkpọsọn̄ ibibene obio oro ọduọ. Emi ama anam nditọ Israel ẹkeme ndidụk nnyụn̄ ‘mfọp obio oro, ye kpukpru se idude ke esịt.’—Joshua 6:1-21.
Edi ediwak mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset, sia utom Kathleen Kenyon ke iduọk isua 1950 oro ẹnen̄erede ẹda ke akpan n̄kpọ otụnde mmọ usụn̄, ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke Jericho ikakam idụhe ke ini nditọ Israel ẹkedade ekọn̄ ẹdụk. Kamse, mmọ ẹkenịm ẹte ke ẹma ẹsosobo obio oro ke se ibede isua ikie mbemiso! Ntre, ẹma ẹbiat mbụk Bible oro aban̄ade Joshua ye nditọ Israel ẹfep ntatara ntatara. Ke ndondo emi, nte ededi, Dr. Bryant G. Wood, kpa ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset otode University eke Toronto, Canada, ama anam obufa ndụn̄ọde aban̄a uyarade otode Jericho. Nte The New York Times ọdọhọde, enye ama ebiere ete ke Dr. Kenyon “akanam ndụn̄ọde ke ukwan̄ esombat, ye ke mme ukwan̄ itie,” ye nte ke uyarade ke akpanikọ odu ke “n̄wọrọnda n̄kemuyo” ye Bible.
Dr. Wood etịn̄ nte uwụtn̄kpọ aban̄a mbat ke ikpehe ke ikpehe oro otụn̄ọde ke ikpat ita emi abuahade ye mbai esombat, mbai itiat ibibene oro ọkọduọde, ye mme eto, kpukpru mmọ ẹbrede nte n̄kpọ eke ikan̄ oro akatade ofụri obio ọkọfọpde. Ẹma ẹwet usenọfiọn̄ ke mbai mbat eso ẹmi (ke nsio nsio usụn̄ uwetn̄kpọ oro ẹkedude nte ẹkenyịmede) ndidi 1410 mbemiso Eyo Nnyịn, ẹdiande-dian m̀mê ẹsiode-sio isua 40—oro mînen̄ekede iyom usụn̄ ikpọn̄ 1473 B.C.E, kpa usenọfiọn̄ ekọn̄ eke Jericho oro ẹnyenede ẹto Bible.
Mme ọdọkisọn̄ ẹma ẹkụt nte ke mme ufọk ke Jericho eset ẹma ẹnyene akpakịp ibokpot oro ẹkebonde. Emi edi inem n̄kpọ, sia Bible owụtde ete ke Jericho ọkọduọ ekpri ini ke ini ukpen̄e ama ekebe ye unana akan̄ otode mbonekọn̄ ndikan obio n̄kụk. (Joshua 3:14-16) Mbiba ẹdi nti ntak oro akanamde mme ufọk ke Jericho ẹyọhọ ye ibokpot ke ini ẹkesobode obio oro.
Ntaifiọk ẹkam ẹsimen̄e ke adan̄aemi edide edisịm edinyịme nte Bible enende. Ntre, Times oro okot oto ọwọrọetop eyen ukpepn̄kpọ kiet nte ọdọhọde ke ibọrọ ndụn̄ọde Wood ete: “Eyịghe idụhe nte ke nti ntọt oro ẹkụtde ke Bible isịneke esisịt akpanikọ.” Edi, nte ifiọk ntaifiọk eyomfịn ye ndụn̄ọde udọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset akade iso ndisọn̄ọ mme mbụk N̄wed Abasi, an̄wan̄a mbon oro ẹnyenede in̄wan̄în̄wan̄ esịt nte ke Bible idịghe n̄wed emi ẹtan̄de nsu ẹbok ye ke ndusụk idaha nsịt nsịt akpanikọ. Nte Bible ke idemesie ọdọhọde: “Yak ẹwụt ẹte Abasi edi akpanikọ, kpukpru OWO ẹkpedi mme osu nsu.”—Rome 3:4.
Ke adan̄aemi mbufa n̄kpọ eset oro ẹdọkde ke Jericho ẹdide akpan n̄kpọ udọn̄, mme ata Christian ‘ẹsan̄a ke mbuọtidem ẹdu uwem, isan̄ake ke edikụt ke enyịn.’ (2 Corinth 5:7) Mbuọtidem mmọ ikọn̄ọke ke n̄kpọ eset. Edide uyarade n̄kpọ eset odu m̀mê idụhe, Bible kpukpru ini edi ebiet emi ntọt oro ẹberide edem otode kaban̄a ini edem, idahaemi, ye ini iso.—Psalm 119:105; 2 Peter 1:19-21.
[Ndise ke page 7]
Mme n̄wụre Jericho, emi Jehovah ọkọnọde Nditọ Israel edikan
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Pictorial archive (Near Eastern History) Est.