Nte Edinịm Akan̄a ke Akpanikọ Akara Uwem Fo?
KE SEPTEMBER 1988 afanikọn̄ ama otịbe. Mmọn̄ oro mîsinaha sụn̄ ke akwa inua-akpa inyan̄ Ganges ye Brahmaputra ama ọtọ ọdọk ke ikpat 30 onyụn̄ ofụk Bangladesh, mbahade ita ke itie inan̄. Ediwak tọsịn owo ẹma ẹkpan̄a ke mmọn̄. N̄kpọ nte owo 37,000,000 ẹma ẹnana ufọkidụn̄. Ọkpọusụn̄ ọniọn̄de ke itiat 40,000 ama osop.
Sia utọ ukwọ oro esitọde emen Bangladesh ke ini ke ini, n̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet okokot idụt oro “Inua-akpa Nsobo.” Se ẹtịn̄de oro omowụt se ediwak owo ẹsede nte edide ntak utọ afanikọn̄ n̄kpaidem oro: nsobo, m̀mê akan̄a.
Okposụkedi mmọ eken ẹkemede ndidọhọ ke akan̄a ikarake uwem, mme ekikere ẹnyenede ẹban̄a akan̄a amatara ọyọhọ ererimbot ke akpanikọ. Ntak emi ata ediwak owo ẹnịmde akan̄a ke akpanikọ, ndien nso idi akan̄a oro ẹnịmde ke akpanikọ mi?
Udeme Ido Ukpono
Ikọ oro “akan̄a” oto ikọ Latin oro fatum, emi ọwọrọde “se ẹma ẹketetịn̄ ẹnịm.”a Mbon oro ẹnyịmede ekikere akan̄a ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ẹma ẹbebemiso ẹnịm se iditịbede n̄ko nte ke mme owo inyeneke odudu ndikpụhọde mme n̄kpọ. Nsio nsio ido ukpono ẹmesuan ekikere emi, ekikere emi omonyụn̄ akara edu uwem ediwak million owo oro ẹnịmde enye ke akpanikọ. Nditop enyịn nse n̄kpon n̄kan ido ukpono ita ke ererimbot owụt nte ke akan̄a enyene iso kiet oro ọnọde nsio nsio idiọn̄ọ—nte emi mme uduot temple mbon Hindu ẹdide nsio nsio, eke ufọkakam mbon Islam, eke mme ufọkederi Christendom.
Ke uwụtn̄kpọ, Mbon Muslim oro ẹdide n̄kpọ nte million owo 900 ke ererimbot, ẹnịm ẹte ke akan̄a (Kismet) ọkọn̄ọ ke uduak Abasi.b Qur’ān ọdọhọ ete: “Idiọkn̄kpọ ndomokiet idaha itie ke isọn̄ . . . ke mîbọhọke enyeemi odude ke n̄wed mbemiso nnyịn inamde enye otịbe.” “Ndien ukpọn̄ idikpaha ibọhọke ke Allah onyịmede; ẹmenịm ini.”—Surah 57:22; 3:145.
Karma edi ibet ẹdade nte ke se itịbede enyene ntak—kpa iso akan̄a en̄wen—oro otụkde uwem mbon Hindu ẹwakde ẹkpere ndisịm million owo 700 ke ererimbot. Ẹnịm ẹte ke se owo Hindu akanamde ke emana oko ebiere mme n̄kpọntịbe oro ẹdade itie ke uwem esie eke idahaemi. Garuda Purana, kpa uwetn̄kpọ eset eke mbon Hindu, ọdọhọ ete: “Edi mme utom owo emi ke emana oko ebiere orụk uwem esie ke emana efen, ọkọrọ ye orụk udọn̄ọ, edide eke ikpọkidem m̀mê eke ekikere, oro enye enyenede ndidọn̄ọ . . . Se ẹkan̄ade ẹnọ owo ke owo ọbọ ke uwem.”
Nso kaban̄a mbon Christendom oro ẹkperede ndisịm million owo 1,700? Nte ẹsinyịmede, ndusụk owo ke Christendom ẹkeme ndidọhọ ke mmimọ imada Abasi inịm ke itie akan̄a, inyụn̄ ida ukpepn̄kpọ oro nte ke Abasi ebiere kpukpru se itịbede inịm ke itie ukpepn̄kpọ oro nte ke ẹma ẹbebiere se iditịbede. Edi Encyclopædia of Religion and Ethics ọdọhọ ete: “Owo ikemeke ndidọhọ ke Ido Ukpono Christ . . . ke ofụri ofụri ọbọhọ edinịm oro ẹnịmde Akan̄a ke akpanikọ.” Ndusụk n̄ka ido ukpono ẹsụk ẹyenyịme se Martin Luther, akani anam-ukpụhọde eke ọyọhọ isua ikie-16 okonịmde ke akpanikọ, oro inikiet ọkọdọhọde ke owo “ibọhọke kpa nte emi ekpateto, akwa itiat, eboho-ntan, m̀mê adaha-inụn̄ mîbọhọke.”
Editop Okụk ke Enyọn̄ ye Edikot Mme Ntantaọfiọn̄
Okposụkedi mme utọ nsọn̄ido nsọn̄ido ekikere ntre ẹkabarede idahaemi edi akani n̄kpọ ke otu akpan n̄kpọ oro Christendom onịmde ke akpanikọ, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono kiet onyịme ete ke ediwak mbon Christendom ẹsụk ẹnyenyịme se ẹnịmde ke akpanikọ emi “ke usụn̄ eke ererimbot.” Ke usụn̄ oro, akan̄a ekeme ndinyene ekpri iso imam onyụn̄ edi se ẹkotde mfọniso. Ekeme ndidi afo ọmọfiọk ediwak owo oro ke ini ke ini ẹsitopde okụk ke enyọn̄ ndiyom mfọniso, m̀mê ndifiọk akan̄a. Okposụkedi mmọ ke abian̄a ẹkemede ndifụmi emi nte ikpîkpu ido edinam, mmọ ẹkaiso ndinam enye, ndien, ke ndusụk ini, etie mmọ nte enye esitịbe kpasụk ntre. Ke uwụtn̄kpọ, ndondo emi The New York Times ama ọtọt ete ke owo oro odụn̄de ke United States ama okụt nte ibuot owo ke penny (okụk) owụtde enyọn̄ ke enye ama ekedep tiket mbre mfọniso. Enye ọkọdọhọ ete: “Kpukpru ini nsikụtde nte ibuot owo ke penny owụtde enyọn̄, n̄kpọ oro ọfọnde esitịbe ọnọ mi kpukpru ini.” Ke nde emi, enye ama adia million dollar 25.7. Ndi afo ekere ke edinịm oro enye onịmde mfọniso, m̀mê akan̄a ke akpanikọ, osụhọde ubọk?
Ndusụk owo ẹsasak editop okụk ke enyọn̄. Kpa ye oro, mmọ ẹkeme ndinịm ke akpanikọ nte ke usụn̄ nte mme ntantaọfiọn̄ ẹsan̄ade ebemiso ebiere ini iso mmimọ—kpa iso akan̄a en̄wen. Ke North America ikpọn̄, n̄kpọ nte n̄wedmbụk n̄kpọntịbe 1,200 ẹsisịne mme ikpehe ukpepn̄kpọ udịmenyọn̄. Ndụn̄ọde kiet ama owụt ete ke mbahade 55 eke ikie ke otu n̄kparawa owo ke United States ẹnịm ke akpanikọ nte ke ukpepn̄kpọ udịmenyọn̄ emi enyene ufọn.
Ih, edide ẹkot enye Kismet, Karma, Abasi, mfọniso, m̀mê mme ntantaọfiọn̄, edinịm akan̄a ke akpanikọ amatara ọyọhọ ererimbot, ama onyụn̄ anam ntre ke ediwak emana. Ke uwụtn̄kpọ, nte afo ọmọfiọk ete ke otu kpukpru mbon eset oro ẹwetde enyịn̄ mi, ke edi kiet kpọt mîkonịmke akan̄a ke akpanikọ? Anie mîkonịmke? Ndien didie ke nte enye ekesede akan̄a ekeme ndikara ekikere okwommọ?
[Mme Ikọ Idakisọn̄]
a The Encyclopedia of Religion, Volume 5, page 290 ọdọhọ ete: “AKAN̄A. Ẹda ẹto ikọ Latin oro fatum (n̄kpọ oro ẹketịn̄de ẹnịm, ikọ prọfesi, ibet idiọn̄, ubiere Abasi).”
b “Kismet okpụhọde ye Akan̄a n̄kukụre ke enye nditịn̄ ntụk Uduak Abasi; n̄kpeubọk oro ofụri owo ẹkpede ndibọhọ ekededi ke otu mbiba ẹmi edi ikpîkpu.”—Encyclopædia of Religion and Ethics eke Hastings, Volume V, page 774.
[Ekebe ke page 4]
MMANIE ẸKENỊM AKAN̄A KE AKPANIKỌ?
Maskarīputra Gośāla Jesus Christ
afara-idem owo India, Anditọn̄ọ Ido Ukpono Christ,
ọyọhọ isua ikie 6/5 B.C.E. akpa isua ikie C.E.
Zeno eke Citium Jahm, eyen Safwān
owo ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greek, andikpep edide owo Muslim,
ọyọhọ isua ikie-4/3 B.C.E. ọyọhọ isua ikie-8 C.E.
Publius Vergilius Maro John Calvin
ewet nto owo Rome, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ye
akpa isua ikie B.C.E. anam-ukpụhọde edide owo France,
ọyọhọ isua ikie-16 C.E.