Nnyịn Imoyom Obufa Ererimbot

WỌN̄ỌDE fiak edem nyụn̄ se mme idaha ẹmi ẹkande fi ẹkụk. Nte afo amama se okụtde?

Iso-ọfọn afo ke idemfo emenyene ediye ufọk ke eti n̄kann̄kụk oro ẹtịmde ẹkama. Ẹkeme ndidi afo n̄ko emenyene utom emi ẹkpede okụk ọfọn oro afo amade. Adianade do, ekeme ndidi afo ye mbonima fo ẹmenyene udomo eti nsọn̄idem. Ke ofụri ofụri, ekeme ndidi afo emenyene ndusụk udomo ifụre ye inemesịt.

Edi kere ban̄a mme mbọhọidụn̄ eken, mme ikpehe eken ke obio oro afo odụn̄de, mme idụt eken. Se kanade ofụri ererimbot. Nte ediye ndise ke afo okụt? Nte enye ke akpanikọ edi kiet oro inemesịt, emem, ye uforo ẹdude?

Nte ekemde ye ndusụk ikọ ẹmi ẹkebemde iso etịn̄ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua ikie emi, etisịm idahaemi akpana ifiọk ntaifiọk osio kpukpru ikpọ udọn̄ọ efep, ọnọ kpukpru owo uwak udia, anam n̄kann̄kụk enyene iwụk ye n̄kọri, onyụn̄ ada ini emem edi. Edi nso inen̄ede itịbe?

Iyomke ẹnam ekese ndụn̄ọde man ẹkụt nte ke emem omosop ke ekondo nnyịn. Michael Renner ewet ke State of the World 1990 ete, “Ọtọn̄ọde ke ini emi ẹkewetde Bible, ẹma ẹnọ mme owo item ẹte ẹda eduat mmọ ẹdom n̄kpọ ufụn̄isọn̄. Akananam utọ item emi itịmke idot ntem. Ọkpọsọn̄ usịn idem nyom ukeme un̄wana ekọn̄ amada ubonowo okosịm itie nsobo.”

Ekese mbụk ẹdu aban̄ade en̄wan mbio obio ye mme ekọn̄ oro osobode ata ediwak idụt ke ofụri ekondo. Nte ekemde ye uwetn̄kpọ kiet, ẹma ẹn̄wana ekọn̄ 22 ke 1988.a Owo ifan̄ ikakpa ke mme ekọn̄ oro? Tutu osịm onyụn̄ esịnede isua oro, St. Louis Post-Dispatch ọdọhọ ete, “ofụri ibatowo ẹmi ẹkewotde ke kpukpru ekọn̄ emi ẹken̄wanade ke 1988 ekedi 4,645,000. Mbahade ata-ye-itiokiet eke ikie ke otu mbon oro ẹkewotde ẹkedi mbio obio.”

Ndi mme n̄kpọntịbe ererimbot eke ndondo emi ẹwụt ke emem emem ererimbot ke edi ke iso? “Ẹdọhọ ẹte ke En̄wan Ukaraidem ke osụhọde ubọk ndien ke ẹmenọ emem ufan̄. Edi tọn̄ọ ntak se,” ntre ke ibuotikọ kiet ke San Jose Mercury News eke California, U.S.A., ọdọhọ. “Ke Mme Idụt Unana Akwa Uforo, ekọn̄ ke akaiso ye esisịt idotenyịn nte ke eyetre. Mmọemi ẹdi mme ndedịbe ekọn̄ ererimbot. Mmọ ke akamba udomo ẹdi ntuaha oro ẹnamde mme ukara ẹn̄wana ye ikọt mmọ: mme en̄wan uduọkiyịp mbio obio ke ntak unyan̄a isọn̄, ido ukpono, mme ntuaha ekpụk ye esien, odudu ukaraidem, idem n̄kpọsọn̄ ibọk. . . . Ọtọn̄ọde ke Itụn̄ Edem Usoputịn Africa [Horn of Africa] tutu osịm Usụk Usụk Edem Usiahautịn Asia, ekọn̄ emenyịk ediwak million owo ndifehe n̄kpọn̄ ufọkidụn̄ mmọ. Owo itọhọ mbun̄wụm in̄wan̄ aba, ẹwụri mme ufọkibọk, ẹsobo mme ufene, ẹwot mme ete ye eka ke afai afai usụn̄ ke iso nditọ mmọ, ẹnam nditọiren isua-10 ẹkabade ẹdi mme obiom mbiomo ndien ekem mbonekọn̄, ẹdan̄ n̄kpri nditọiban ke n̄kanubọk. Ke idụt ẹmi ẹnen̄erede ẹfre mi, ekọn̄ omonịm nde nsobo ye ndutịme ke n̄kaowo emi ekemede ndidi n̄kaowo ẹmi tutu amama idibọhọke ofụri ofụri. . . . Ndụn̄ọde owụt ke iduọk isua 1980 omokụt ediwak ekọn̄ akan iduọk isua duop en̄wen ekededi ke mbụk.”

Ediwak mbon oro ẹken̄wanade ẹfehe ẹka idụt ẹmi ẹnyenede uforo ẹkan ẹmekụt ẹte ke n̄kpọndịk otode afai afai ubiatibet amabiat emem oro mmimọ ikoyomde. U.S.News & World Report obụk ete, “N̄kọri ubiatibet [United States] ama akaiso ebe odụk iduọk isua 1980 kpa ye oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹte ke enye eyetre. Ke isua kiet: Ikpọ ubiatibet million 8.1 ẹsidu, utọ nte uwotowo, ibụmede enwan ye edibụn̄ ufọk ndụk. . . . Ata n̄kpọ mmọn̄eyet ke otu kpukpru ẹmi edi usụn̄ oro uduọkiyịp ọtọtde onyụn̄ ananade ibat. Edinọ owo ufen edi idaha oro akade-kaiso. U.S. Bureau of Justice Statistics ọdọhọ ete ke mbahade 83 eke ikie ke otu nditọn̄wọn̄ ẹdide isua 12 idahaemi ẹyedi ata mbon afai mîdịghe ẹyedomo ndinam edinam afai edieke ubiatibet akade iso ke udomo oro adade itie idahaemi. . . . Edinọ mme anamidiọk ẹmi ẹdude ke n̄kaowo ufen inyeneke iwụk inyụn̄ idịghe usọp usọp. Ke ofụri idụt oro, mme borisi ẹsikeme ndikọk n̄kpasịp 1 kiet ke otu ikpọ ubiatibet 5.” Ukem n̄kpọ ẹmi ẹdu ke ofụri ererimbot. Akwa Esop UN ọmọtọt “n̄kọri ke edinam ye ọkpọsọn̄ ubiatibet ke ediwak ikpehe ererimbot.”

Edi idem edieke kpukpru ekọn̄, n̄kpọekọn̄, ye ubiatibet ẹkpesopde inikiet inikiet ke isọn̄, uwem okposụk ododu ke itiendịk. Ufọkutom Esede N̄kpọ Aban̄a se Ikade Iso ke Ererimbot ọtọt ke State of the World 1990 mmọ ete, “Ọkpọi-kpọi ubuene, udọn̄ọ nditara, ye uwak ibat mbon oro mîfiọkke n̄wed omonịm uwem ediwak million owo ke itie ikie idiọn̄ọ ke mme idụt unana akwa uforo. Ofụri ubonowo​—imọ-owo m̀mê ubuene, ẹsọn̄de idem ke ekọn̄ m̀mê mîsọn̄ke​—ẹmesobo enyene-ndịk anana-mbiet nsobo n̄kann̄kụk.”

Ih, ẹmebiat mme ata ndutịm udu-uwem emi ofụri ubonowo ẹberide edem. Ewetn̄wed oro, Paul Hoffman, ewet ke magazine Discover ete, “Isọn̄ ke ofụri ofụri odu ke idiọk idaha [akan nte okodude ke 1970]. Ndek awak akaha ke isọn̄ nnyịn. Ufiop ofụm ke ẹfọp ofụm ererimbot. Ofụm ẹkotde ozone oro ofụkde ekondo ke osụhọde. Ukpọk ukpọk isọn̄ ke ẹtara, ikpọ akai ke ẹnyụn̄ ẹsop. Mme uduot eto ye unam ke ẹsop ke usọp edide idem 17 ke hour kiet.”

Dian n̄kaiso utịp ẹtode usabade isọn̄ ye mmọn̄ ke oro. Kere ban̄a n̄kaiso n̄kọri ke ibatowo ke ererimbot, emi osụn̄ọde ke ọkpọsọn̄ ubọpufọk m̀mê edifụn̄ isọn̄ oro ẹkpedade ẹtọ n̄kpọ, ke ntre esịnde n̄kọri ke uduot unam ye eto ndisop. Kere ban̄a n̄kọri unana eti mmọn̄ ye mfịna ndiọi mmọn̄ibọk ke ofụm. Adianade ye mme utịp ẹtode ọkpọsọn̄ usabade ofụm oro esịnde nsọn̄idem ke itiendịk ye mfịna ẹtode akama-n̄kpa ndek. Ke ofụri ofụri, mmọ ẹwọrọ nsobo ẹnọ ekpụk ubonowo. Owo ekededi m̀mê ebiet ekededi oro nnyịn idude, nnyịn imoyom ofụm, udia, mmọn̄, ye mme n̄kpọ obot ẹdade ẹnam n̄kpọ man idu uwem. Nnyịn iyomke ẹsabade mmọ inyụn̄ iyom mmọ ke udomo oro ekemde. Idahaemi kan̄a, nte State of the World 1990 ọdọhọde, “ye mme ubuene, iduọk isua [1980] ẹkedi isua ọyọhọ afanikọn̄, kpa ini udia mîwakke ikem ndien ibat n̄kpan̄a ọdọkde.”

Sia ẹdịghede ekpụk ubonowo uwem ke ata ediwak usụn̄ ntre, ndi owo ndomokiet ekeme ndifan̄a nte ke owo iyomke obufa ererimbot n̄kpa n̄kpa? Edi nte oro edi ata n̄kpọ oro ekemede nditịbe? M̀mọ̀n̄ ke utọ ererimbot oro edito? Mme n̄kpọ ubiọn̄ọ ewe ke ana ẹkan mbemiso ẹkemede ndidọhọ ke ekondo nnyịn enen̄ede enyene ifụre ye uforo? Ẹyak nnyịn ise.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 4]

Foto WHO otode P. Almasy