Nte Akpa Ufọk Abasi Ama Ekpep Nte Ke Abasi Edi Ita-ke-kiet?
Ikpehe 2—Nte Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono Ẹma Ẹkpep Ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet?
Ke Enyọn̄-Ukpeme eke November 1, 1991, Ikpehe 1 ke otu udịm udịm nneme emi ama eneme m̀mê Jesus ye mme mbet esie ẹma ẹkpep ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet—ekikere oro nte ke Ete, Eyen, ye edisana spirit ẹkedi n̄ka n̄ka owo ita edi ẹdi Abasi kiet. In̄wan̄în̄wan̄ uyarade otode Bible, otode mme ewetmbụk eset, idem onyụn̄ otode mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹdi nte ke mmọ ikekpepke. Nso kaban̄a mme adaiso ufọkederi oro ẹketienede ndondo oro—nte mmọ ẹma ẹkpep Abasi-Ita-ke-Kiet?
“MME EWETN̄WED IDO UKPONO” edi enyịn̄ oro ẹnọde mbon ufọkederi ẹmi ẹkewetde n̄kpọ ẹban̄a Ido Ukpono Christ ke utịt utịt akpa ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba eke Eyo Nnyịn. Ndusụk mmọ ẹkedi Clement eke Rome, Ignatius, Polycarp, Hermas, ye Papias.
Ẹdọhọ ke mmọ ẹkedi mbon iduọk ini ye ndusụk ke otu mme apostle. Ntem, enyene ndidi mmọ ẹma ẹmehe ye ukpepn̄kpọ mme apostle. Kaban̄a se mbon oro ẹkewetde, The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete:
“Ke ẹtan̄de kpukpru ẹdian ọtọkiet mme uwetn̄kpọ Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono ẹtịm ẹnyene ufọn ke mbụk ẹkan n̄wed Christian efen ekededi ke ẹsiode Obufa Testament ẹfep.”1
Edieke mme apostle ẹkekpepde ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet, do Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono oro ẹkpekekpep enye n̄ko. Enye ekpekenyene ndidi n̄wọrọnda n̄kpọ ke ukpepn̄kpọ mmọ, sia n̄kpọ ndomokiet mîkedịghe akpan n̄kpọ ikan edisian mme owo enyeemi Abasi edide. Ntre nte mmọ ẹma ẹkpep ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet?
Akpa Ikọ Mbuọtidem
Ẹkụt kiet ke otu mme ata akpa ikọ mbuọtidem Christian oro mîsịneke ke Bible ke n̄wed oro enyenede mbio mbio ibuot 16 emi ẹdiọn̄ọde nte The Didache, m̀mê Teaching of the Twelve Apostles. Ndusụk mme ewetmbụk eset ẹnọ usenọfiọn̄ esie afiak edem okosịm mbemiso m̀mê n̄kpọ nte isua 100 E.N. Owo idiọn̄ọke andiwet enye.2
The Didache eneme aban̄a mme n̄kpọ oro ẹyomde mme owo ẹfiọk man ẹkabade ẹdi mme Christian. Ke ọyọhọ ibuot 7 esie, enye asiak baptism “ke enyịn̄ Ete ye Eyen ye Edisana Spirit,” ukem ikọ oro Jesus akadade ke Matthew 28:19.3 Edi enye itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a mbita ndidi n̄ka ke nsinsi, odudu, idaha, ye ifiọk. Ke ọyọhọ ibuot 10 esie, The Didache esịn ikọ uyarade mbuọtidem emi etienede mi ke uduot akam:
“Nnyịn imọkọm fi, Edisana Ete, ke edisana Enyịn̄ fo oro afo anamde odụn̄ ke esịt nnyịn; ye ke ifiọk ye mbuọtidem ye unana edikpa emi afo anamde nnyịn idiọn̄ọ ebe ke Jesus Asan̄autom fo. Ubọn̄ enyene fi ke nsinsi! Afo, Ata Ọkpọsọn̄ Etubom, emi okobotde kpukpru n̄kpọ ke ntak Enyịn̄ fo . . . Ndien afo ke ntatubọk ama ọnọ nnyịn udia eke spirit ye edin̄wọn̄ n̄kpọ, ye uwem nsinsi ebe ke Jesus Asan̄autom fo.”4
Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe ke emi. Ke The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch okot oto udịmikọ oro ẹkenemede do ndien ekem ọdọhọ ete:
“Ke akpasarade idaha Ido Ukpono Christ etie nte ọkpọsọn̄ ukpụhọde ekededi ikodụhe ke mmemmem ekikere ẹmi. Ukpepn̄kpọ oro ẹkedoride nsọn̄uyo ekedi, nte ke Abasi odu, nte ke Enye edi kiet, nte ke Enye edi ata ọkpọsọn̄ ye nsinsi, nte ke Enye akanam ererimbot, nte ke mbọm Esie odu ọnọ kpukpru utom Esie. Mmọ ikenyeneke ntụhọ iban̄a nneme akwaifiọk aban̄ade n̄kpọ oro owo mîkwe ke enyịn.”5
Clement eke Rome
Clement eke Rome, emi ẹkerede ke ekedi “bishop” ke obio oro, edi ewetn̄wed eset efen ke Ido Ukpono Christ. Ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke enye akakpa ke n̄kpọ nte 100 E.N. Ke n̄wed oro ẹdọhọde ke edi enye ekewet, enye iketịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a Abasi-Ita-ke-Kiet, edide nnennen nnennen m̀mê ke n̄kanade n̄kanade usụn̄. Ke First Epistle of Clement to the Corinthians, enye ọdọhọ ete:
“Mfọn odu ye afo, ye emem, oto Ata Ọkpọsọn̄ Abasi ebe ke Jesus Christ, uwak uwak.”
“Mme apostle ẹma ẹkwọrọ Gospel otode Ọbọn̄ Jesus Christ ẹnọ nnyịn; Jesus Christ akanam ntre oto Abasi. Abasi ọkọdọn̄ Christ ke ntre, ndien Christ ọkọdọn̄ mme apostle.”
“Abasi, emi okụtde kpukpru n̄kpọ, emi onyụn̄ edide Andikara kpukpru spirit ye Ọbọn̄ kpukpru obụkidem—emi ekemekde Ọbọn̄ Jesus Christ ye nnyịn ebe ke Enye man idi mme akpan owo—akpakam ọnọ kpukpru ukpọn̄ oro ẹkotde ubọn̄ ubọn̄ ye edisana enyịn̄ Esie, mbuọtidem, ndịk, emem, ime, anyanime.”6
Clement idọhọke ke Jesus m̀mê edisana spirit edi n̄ka ye Abasi. Enye owụt Ata Ọkpọsọn̄ Abasi (idịghe sụk “Ete”) nte edide isio ye Eyen. Ẹtịn̄ ẹban̄a Abasi nte n̄kponn̄kan, sia edide Abasi “ọkọdọn̄” Christ, Abasi okonyụn̄ “emek” Christ. Ke ndiwụt nte ke Abasi ye Christ ẹdi nsio nsio owo iba oro mîdịghe n̄ka, Clement ọdọhọ ete:
“Nnyịn iyeben̄e ke akam ye n̄kpeubọk ofụri esịt ite Andibot ekondo eyesọn̄ọ omụm nnennen ibat mbon oro enye emekde ke ofụri ererimbot, ebe ke edima Eyen esie, Jesus Christ. . . . Nnyịn imọfiọk ite ke afo [Abasi] ikpọn̄îkpọn̄ edi ‘n̄kon̄n̄kan ke otu n̄kon̄n̄kan’ . . . Afo ikpọn̄ edi andikpeme mme spirit ye Abasi kpukpru obụkidem.”
“Ẹyak kpukpru idụt ẹfiọk ẹte ke afo ikpọn̄ edi Abasi, nte ke Jesus Christ edi Eyen fo.”7
Clement okot Abasi “n̄kon̄n̄kan” (idịghe sụk “Ete”), onyụn̄ etịn̄ aban̄a Jesus nte “Eyen” Abasi. Enye etịn̄ n̄ko aban̄a Jesus ete: “Sia enye owụtde uyama Abasi, enye okpon akan mme angel nte udorienyịn̄ esie okon̄de akan ekemmọ.”8 Jesus owụt uyama Abasi, edi enye idịghe n̄ka ye enye, kpa nte ọfiọn̄ owụtde un̄wana utịn edi idịghe ukem ye enyene un̄wana oro, kpa utịn.
Ke Eyen Abasi ekpekedide n̄ka ye Abasi, emi edide Ete eke heaven, ufọn ndomokiet ikpodụhe Clement ndidọhọ ke Jesus ama okon̄ akan mme angel, sia oro akpanade in̄wan̄în̄wan̄. Ndien ikọ esie owụt ifiọk oro nte ke adan̄aemi Eyen okon̄de akan mme angel, enye edi usụhọde ọnọ Ata Ọkpọsọn̄ Abasi.
Ekikere Clement ama ana in̄wan̄în̄wan̄: Eyen edi usụhọde ọnọ Ete onyụn̄ edi udiana esie. Clement akananam ikereke iban̄a Jesus nte abuanade mbuot Abasi ye Ete. Enye owụt nte ke Eyen eberi edem ke Ete, oro edi, Abasi, onyụn̄ etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ete ke Ete ‘ikpọn̄îkpọn̄ [edi] Abasi,’ ibuanake itie esie ye owo ndomokiet. Ndien idụhe ebiet ndomokiet emi Clement ọdọhọde ke edisana spirit edi n̄ka ye Abasi. Ntem, Abasi-Ita-ke-Kiet ndomokiet idụhe ke uwetn̄kpọ Clement.
Ignatius
Ignatius, kpa bishop eke Antioch, okodu uwem ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte ufọt ufọt akpa isua ikie E.N. osịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba. Ke ẹdade nte ke kpukpru uwetn̄kpọ oro ẹdọhọde ke enye ekewet ẹdi akpanikọ, n̄ka n̄ka idaha oro aban̄ade Ete, Eyen, ye edisana spirit idụhe ke mmọ ndomokiet.
Idem edieke Ignatius ọkpọdọhọde ke Eyen edi n̄ka ye Ete ke nsinsi, odudu, idaha, ye ifiọk, enye ikposụk idịghe Abasi-Ita-ke-Kiet, koro idụhe ebiet ndomokiet emi enye ọkọdọhọde ke edisana spirit edi n̄ka ye Abasi ke mme usụn̄ oro. Edi Ignatius ikọdọhọke ite ke Eyen ekedi n̄ka ye Abasi Ete ke mme utọ usụn̄ oro m̀mê ke usụn̄ efen ekededi. Utu ke oro, enye okowụt nte ke Eyen odu ke idak Enyeemi okponde akan, kpa Ata Ọkpọsọn̄ Abasi.
Ignatius okot Ata Ọkpọsọn̄ Abasi “ata Abasi kierakiet, eke owo mîbonke-bon oro owo mînyụn̄ ikemeke ndisan̄a nsịm, Ọbọn̄ kpukpru n̄kpọ, Ete ye Andibon ikpọn̄îkpọn̄ Eyen,” owụtde ukpụhọde oro odude ke ufọt Abasi ye Eyen Esie.9 Enye etịn̄ aban̄a “Abasi Ete, ye Ọbọn̄ Jesus Christ.”10 Ndien enye ọdọhọ ete: “Abasi kiet odu, kpa Ata Ọkpọsọn̄, emi akayararede Idemesie ebe ke Jesus Christ Eyen Esie.”11
Ignatius owụt nte ke Eyen ikodụhe ke nsinsi nte owo edi ke ẹkebobot, koro nte enye ọdọhọde Eyen ọkọdọhọ ete: “Ọbọn̄ [Ata Ọkpọsọn̄ Abasi] okobot Mi, kpa editọn̄ọ usụn̄ Esie.”12 Ukem ntre, Ignatius ama ọdọhọ ete: “Abasi ekondo kiet odu, kpa Ete Christ, ‘emi kpukpru n̄kpọ ẹdude ke enye;’ ye Ọbọn̄ Jesus Christ kiet, Ọbọn̄ nnyịn, ‘emi kpukpru n̄kpọ ẹtode ke enye ẹdidu.’”13 Enye ama ewet n̄ko ete:
“Edisana Spirit itịn̄ke mme n̄kpọ Idemesie, edi mme n̄kpọ Christ, . . . idem kpa nte Ọbọn̄ n̄ko akasiande nnyịn mme n̄kpọ oro Enye ọkọbọde oto Ete. Koro Enye [Eyen], ọkọdọhọde ete, ‘ikọ emi mbufo ẹkopde itoho Mi, edi edi eke Ete, emi ọkọdọn̄de Mi.”14
“Abasi kiet odu emi akayararede idemesie ebe ke Jesus Christ Eyen esie, emi edide Ikọ esie emi ọwọrọde ke ndopuyo onyụn̄ enemde enye [Abasi] emi okosiode enye ọdọn̄ esịt ke kpukpru idaha. . . . Jesus Christ ekedi andidu ke idak Ete.”15
Edi akpanikọ, Ignatius okot Eyen oro “Abasi kpa Ikọ.” Edi ndida ikọ oro “Abasi” ntịn̄ mban̄a Eyen iwọrọke ndidi n̄ka ye Ata Ọkpọsọn̄ Abasi. Bible n̄ko okot Eyen “Abasi” ke Isaiah 9:6. John 1:18 okot Eyen “ikpọn̄îkpọn̄ edibon abasi.” Ke edide se Jehovah Abasi, kpa Ete, ọnọde odudu ye ubọn̄, ẹkeme nte odotde ndikot Eyen “ọkpọsọn̄ owo,” emi edide se “abasi” ọwọrọde akpan akpan.—Matthew 28:18; 1 Corinth 8:6; Mme Hebrew 1:2.
Nte ededi, nte ẹnyịme n̄wed 15 ẹmi ẹdọhọde ke edi Ignatius ekewet nte edide akpanikọ? Ke The Ante-Nicene Fathers, Eboho I, mme andiwet ẹdide Alexander Roberts ye James Donaldson ẹdọhọ ẹte:
“Ekikere mbon nsụkuyo oro ẹnyịmede idahaemi ke ofụri ererimbot edi, nte ke akpa n̄wed itiaita oro ẹdọhọde ke edi Ignatius ekewet mi edi nsu. Mmọ ke idemmọ ẹnyene mme uyarade oro owo mîkemeke ndiyịk nte ke idi n̄wed ukperedem ini . . . ndien ke unyịme ofụri owo ẹmekpọnọde enye ẹnịm nte nsu.”
“Ke otu N̄wed itiaba emi Eusebius onyịmede . . . , nnyịn imenyene ndụn̄ọde mbon Greek iba, ibio ye anyan. . . . Okposụkedi orụk oro edide ibio . . . edide se ofụri owo ẹkenyịmede utu ke enyeoro edide anyan, ukeuke ekikere oro asuanade ke osụk ododu ke otu nditọ ukpepn̄kpọ, nte ke owo ikam ikemeke ndida enye ofụri ofụri nte se owo mîkadianke n̄kpọ, m̀mê nte akpanikọ oro owo mîkemeke ndiyịk.”16
Edieke nnyịn inyịmede ibio ibio uwetn̄kpọ esie nte edide akpanikọ, enye osion̄o ndusụk ufan̄ikọ (ke anyan n̄wed) efep ẹmi ẹwụtde Christ nte ekpride akan Abasi, edi se iyọhọde isụhọ ke ibio ibio n̄wed esie isụk isọn̄ọke Abasi-Ita-ke-Kiet. Ndien inamke n̄kpọ m̀mê ewe n̄wed esie idi akpanikọ, mmọ ke mfọnn̄kan usụn̄ ẹwụt ẹte ke Ignatius okonịm abasi-iba-ke-kiet ke akpanikọ aban̄a Abasi ye Eyen esie. Emi ke akpanikọ ikedịghe abasi-iba-ke-kiet ẹdide n̄ka, koro ẹsiwụt Eyen kpukpru ini nte ekpride akan Abasi onyụn̄ odude ke idak esie. Ntem, inamke n̄kpọ m̀mê didie ke owo ese mme uwetn̄kpọ Ignatius, owo ikemeke ndikụt ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet ke mmọ.
Polycarp
Polycarp eke Smyrna akamana ke utịt utịt ọyọhọ ikpehe ita eke akpa isua ikie onyụn̄ akpa ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie iba. Ẹdọhọ ke enye ama osobo ye apostle John, ndien ẹdọhọ ke enye ekewet Epistle of Polycarp to the Philippians.
Nte ama odu n̄kpọ mdomokiet ke uwetn̄kpọ Polycarp oro okpowụtde Abasi-Ita-ke-Kiet? Baba, owo itịn̄ke iban̄a enye. Ke akpanikọ, se enye ọdọhọde odu ke n̄kemuyo ye se Jesus ye mme mbet esie ye mme apostle ẹkekpepde. Ke uwụtn̄kpọ, ke Epistle esie, Polycarp ọkọdọhọ ete:
“Abasi ye Ete Ọbọn̄ nnyịn Jesus Christ, ye Jesus Christ ke Idemesie, emi edide Eyen Abasi, . . . akpakam ọbọp mbufo ke mbuọtidem ye akpanikọ.”17
Fiọk ete ke, ukem nte Clement, Polycarp iketịn̄ke iban̄a itie ebuana “Ete” ye “Eyen” ke Abasi-Ita-ke-Kiet ndidi n̄ka ke mbuotabasi kiet. Utu ke oro, enye etịn̄ aban̄a “Abasi ye Ete” Jesus, idịghe sụk ‘Ete Jesus.’ Ntre, enye ama adianade Abasi ọkpọn̄ Jesus, kpasụk nte mme andiwet Bible ẹnamde ndien ndien. Paul ọdọhọ ke 2 Corinth 1:3 ete: “Itoro enyene Abasi ye Ete Ọbọn̄ nnyịn Jesus Christ.” Enye ikam idọhọke ‘Itoro enyene Ete Jesus’ edi, ọdọhọ “Itoro enyene Abasi ye Ete” Jesus.
N̄ko, Polycarp ọdọhọ ete: “Emem akpakam oto Abasi Ata Ọkpọsọn̄, onyụn̄ oto Ọbọn̄ Jesus Christ, Andinyan̄a nnyịn.”18 Mi n̄ko, Jesus edi isio isio owo ye Ata Ọkpọsọn̄ Abasi, idịghe owo kiet emi edide n̄ka ke adiana-ita Mbuotabasi.
Hermas ye Papias
Ewetn̄wed Ido Ukpono efen edi Hermas, emi ekewetde n̄wed esie ke akpa ikpehe eke ọyọhọ isua ikie iba. Ke n̄wed esie oro, Shepherd, m̀mê Pastor, nte enye ama etịn̄ n̄kpọ ekededi oro akpanamde owo onịm ete ke enye ọkọdiọn̄ọ ke Abasi edi Ita-ke-Kiet? Tịmfiọk ndusụk uwụtn̄kpọ ẹmi ke se enye eketịn̄de:
“Idịghe ke ini owo oyomde spirit etịn̄ ikọ ke Edisana Spirit etịn̄ ikọ, edi enye etịn̄ ikọ n̄kukụre ke ini Abasi oyomde enye etịn̄. . . . Abasi ọkọtọ in̄wan̄ vine, oro edi, Enye okobot mme owo, onyụn̄ ayak mmọ ọnọ Eyen Esie; ndien Eyen emek mme angel Esie ndise mmọ enyịn.”19
“Eyen Abasi ọsọn̄ kpukpru edibotn̄kpọ esie.”20
Mi Hermas etịn̄ ete ke ini Abasi (idịghe sụk Ete) oyomde spirit etịn̄ ikọ, ke enye esitịn̄, owụtde nte Abasi okponde akan spirit. Ndien enye ọdọhọ ete ke Abasi ọkọnọ Eyen esie in̄wan̄ vine, owụtde nte Abasi okponde akan Eyen. Enye ọdọhọ n̄ko ete ke Eyen Abasi ọsọn̄ kpukpru edibotn̄kpọ esie, oro edi, mbon oro Eyen Abasi okobotde nte Etubom Anamutom Abasi, “koro ke Enye ke ẹkebot kpukpru n̄kpọ ke enyọn̄ ye ke isọn̄.” (Colossae 1:15, 16) Akpanikọ edi nte ke Eyen ikodụhe ke nsinsi. Ẹkebobot enye nte edibotn̄kpọ eke spirit oro enyenede n̄kokon̄ idaha, mbemiso mme edibotn̄kpọ eke spirit eken, utọ nte mme angel, ẹmi ẹkebotde ebe ke enye.
J. N. D. Kelly ke Early Christian Doctrines esie ewet aban̄a ekikere Hermas kaban̄a Eyen Abasi ete:
“Ke ediwak udọn̄ikọ nnyịn ikot iban̄a angel emi okponde akan angel itiokiet ẹmi ẹnamde akpan esop Abasi, ye emi ẹsitịn̄de kpukpru ini ẹban̄a nte ‘otịmde odot ukpono’, ‘edisana,’ ye ‘ubọn̄ ubọn̄’. Ẹnọ angel oro enyịn̄ oro, Michael, ndien owo ikemeke ndifehe n̄kpọn̄ akpatre ikọ emi Hermas okokụtde ke enye nte Eyen Abasi onyụn̄ onịm enye ke ukem idaha nte Michael akwa angel.”
“Uyarade odu n̄ko . . . oro aban̄ade mme ukeme ẹkesịnde ndinam Christ an̄wan̄a nte orụk akakan angel . . . Kaban̄a ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet ke ataata usụn̄ifiọk ke akpanikọ uyara idụhe.”21
Ẹdọhọ n̄ko ẹte ke Papias ama ọdiọn̄ọ apostle John. Anaedi enye ekewet n̄wed ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba, edi sụk mbai mbai ke ẹkụt mfịn ke mme uwetn̄kpọ esie. Ke esịt mmọ enye itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet.
Ukpepn̄kpọ Oro Odude ke N̄kemuyo
Ke n̄kpọ aban̄ade akakan idaha Abasi ye itie ebuana esie ye Jesus, ukpepn̄kpọ Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono odu mfọn mfọn ke n̄kemuyo ye mme ukpepn̄kpọ Jesus, mme mbet, ye mme apostle, nte ẹwetde ke Bible. Kpukpru mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a Abasi, idịghe nte Abasi-Ita-ke-Kiet, edi nte isio isio, nsinsi, ata ọkpọsọn̄, enyene-ifiọk n̄kan Owo. Ndien mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a Eyen Abasi nte isio isio, ekpri, usụhọde edibotn̄kpọ eke spirit emi Abasi okobotde ndinam n̄kpọ Esie ke ndiyọhọ uduak Esie. Ndien idụhe ebiet ekededi oro ẹsịnde edisana spirit nte edide n̄ka ye Abasi.
Ntem, ke mme uwetn̄kpọ eke Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono eke utịt utịt akpa isua-ikie ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba oro, n̄kpọ ndomokiet idụhe ndisọn̄ọ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet eke Christendom. Mmọ ẹketịn̄ ẹban̄a Abasi, Jesus, ye edisana spirit kpa nte Bible etịn̄de. Sese, ke uwụtn̄kpọ, ke N̄wed Utom Mme Apostle 7:55, 56:
“Stephen, ke ọyọhọde ye Edisana Spirit, owụk enyịn ese enyọn̄ onyụn̄ okụt ubọn̄ Abasi, ye Jesus adade ke ubọk nnasia Abasi. Enye ọkọdọhọ ete, ‘Ami mmokụt nte ẹbederede heaven, ye nte Eyen Owo adade ke ubọk nnasia Abasi.’”—Jerusalem Bible eke mbon Catholic.
Stephen ama okụt n̄kukụt aban̄ade Abasi ke heaven ye Jesus nte adade adiana Enye. Eyen akada adiana Owo emi ẹkotde, idịghe sụk “Ete,” edi “Abasi,” kpa owo emi edide isio ofụri ofụri ye Jesus. Ndien ọyọhọ owo ita ikodụhe ke se Stephen okokụtde. Owo ikekwe edisana spirit ke heaven ye Jesus ye Ete esie.
Oro edi ukem ye Ediyarade 1:1, emi ọdọhọde ete: “Emi edi ediyarade emi Abasi ọkọnọde Jesus Christ.” (The Jerusalem Bible) N̄ko, ẹwụt Christ emi ẹkenamde eset ke heaven nte edide ata isio ye Abasi, ndien owo isiakke edisana spirit. Edieke Jesus ekpedide ọyọhọ owo iba ke Abasi-Ita-ke-Kiet, ọdiọn̄ọde kpukpru n̄kpọ, ntak emi ‘ẹkpekenọde-nọ’ enye ediyarade?
Utọ n̄wed Abasi nte mmọemi ẹwụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe. Ndien idụhe itien̄wed ndomokiet ke ofụri Bible emi etịn̄de aban̄a Abasi nte edide Abasi-Ita-ke-Kiet. Uwetn̄kpọ Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono ẹmi ẹma ẹwụt emi. Mmọ ke ofụri akpanikọ ikekpepke Abasi-Ita-ke-Kiet eke Christendom.
Otu uwetn̄kpọ efen ke Ido Ukpono Christ ẹmi ẹdide akpan n̄kpọ ẹkedi ke ukperedem ke ọyọhọ isua ikie iba. Mmọemi ẹkedi utom mbon ufọkederi ẹmi ẹkotde mme ewetn̄wed ndisọn̄ọ mbuọtidem. Nte mmọ ẹma ẹkpep Abasi-Ita-ke-Kiet? Ke nsiondi ini iso, Ikpehe 3 eke udịm udịm nneme emi eyetịn̄ n̄kpọ aban̄a mme ukpepn̄kpọ mmọ.
Mme n̄wed ẹkotde ẹto:
1. The New Encyclopædia Britannica, ọyọhọ Nsiondi 15, 1985, Micropædia, Eboho 1, page 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, emi Alan Richardson ewetde, 1969, page 95; The New Encyclopædia Britannica, ọyọhọ Nsiondi 15, 1985, Micropædia, Eboho 4, page 79.
3. The Apostolic Fathers, Eboho 3, emi Robert A. Kraft ewetde, 1965, page 163.
4. Ibid., page 166-167.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, emi Edwin Hatch ewetde, 1957, page 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts ye James Donaldson, mme andiwet, Nsiondi eke Edinburgh oro mbon America Ẹfiakde Ẹmịn̄, 1885, Eboho I, page 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Eboho 1, Mme Akpa Ewetn̄wed Christian, emi Cyril C. Richardson akabarede onyụn̄ emịn̄de, 1953, page 70-71.
8. Ibid., page 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Eboho I, page 52.
10. Ibid., page 58.
11. Ibid., page 62.
12. Ibid., page 108.
13. Ibid., page 116.
14. Ibid., page 53.
15. The Apostolic Fathers, Eboho 4, emi Robert M. Grant ewetde, 1966, page 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Eboho I, page 46-47; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, eke John McClintock ye James Strong, edifiak mmịn̄ eke Baker Book House Co., 1981, Eboho IV, page 490-493; The Catholic Encyclopedia, 1910, Eboho VII, page 644-647.
17. The Ante-Nicene Fathers, Eboho I, page 35.
18. Ibid., page 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Eboho II, page 27, 35.
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classical Library) ye edikabade ke Ikọmbakara eke Kirsopp Lake, 1976, page 249.
21. Early Christian Doctrines, emi J. N. D. Kelly ewetde, Udiana Nsiondi, 1960, page 94-95.