Edikpono Mme Mbiet—Eneni
KE EBIET kiet ke Poland, eren kiet akam otịm idem ama nditọn̄ọ isan̄ esie. Edi, ana enye osụk ese aban̄a akpan n̄kpọ kiet. Enye ọtọn̄ọ edọn̄ ke iso mbiet Jesus, ọfọp uwa, onyụn̄ ọbọn̄ akam eben̄e ukpeme ke mme isan̄ esie.
Ke oyomde usụn̄ ke ediwak tọsịn itiat, ke Bangkok, Thailand, afo emekeme ndida enyịn n̄kụt akpan usọrọ mbon Buddha eke isua ke isua ke ini ọyọhọ ọfiọn̄ ke May. Ke ini usọrọ oro ẹsimen mbiet Buddha ẹsan̄a ẹkanade mme efak.
Anaedi afo ọmọfiọk ete ke edikpono mme mbiet, nte enyeoro isụk isiakde mi, atara asuana. Ke ataata usụn̄ ediwak biliọn owo ẹsinụhọ ẹnọ mme mbiet. Ke ediwak tọsịn isua ẹsise mme mbiet nte akpan usụn̄ kiet ndisan̄a n̄kpere Abasi n̄kan.
Nso ke afo ekere aban̄a edikama mme mbiet ke utuakibuot? Nte edikpono mme mbiet enen m̀mê inenke? Didie ke Abasi ekere aban̄a enye? Nte uyarade ndomokiet odu nte ke enye onyịme utọ utuakibuot oro? Iso-ọfọn ekeme ndidi akananam afo ke idemfo unen̄ekede ukere uban̄a mme utọ mbụme oro. Edi, edieke afo adade edinyene itie ebuana ye Abasi ke akpan n̄kpọ, eyeyom afo enyene ibọrọ ọnọ mmọ.
Nte ẹnyịmede, ye ediwak owo emi isidịghe mmemmem n̄kpọ ndibiere. Ke akpanikọ, enye esidi n̄kpọ oro akamade ọkpọsọn̄ ndien ndusụk ini ikan̄ ikan̄ eneni oro akade iso ke ediwak tọsịn isua. Ke uwụtn̄kpọ, ko ke edem ke isua 1513 M.E.N. (B.C.E.), Moses, andida mme Hebrew usụn̄ ama abiat mbiet eyen enan̄ o-gold ama onyụn̄ ada ofụt osobo n̄kpọ nte owo 3,000 ẹmi ẹkekponode enye.—Exodus, ibuot 32.
Ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ ẹkedade ẹtiene edikama mme mbiet ido ukpono iketreke ye mme Jew. Mme ewetmbụk ererimbot eke eset ẹma ẹtịm mbụk Takhmūrūp ẹnịm, kpa andikara mbon Persia emi ẹdọhọde nte akadade ntatara en̄wan ido ukpono etiene edikpono mme mbiet ke ediwak isua ikie mbemiso eyo Moses. Ke China ẹtọt ẹte ke edidem kiet emi ẹdọhọde nte okodude uwem ke ediwak isua ko ke edem ama ada ekọn̄ etiene mme adaha nsio nsio abasi. Ke ẹma ẹkesobo mme mbiet oro, enye ama ọdọhọ ete ke edikpono mme abasi ẹmi ẹdade mbat ẹbot edi ndisịme ido. Ke ukperedem, ke ini Muhammad okosụk edide eyenọwọn̄, mbon Arabia ẹma ẹdu ẹmi ẹkebiọn̄ọde-biọn̄ọ edikama mme mbiet ke utuakibuot. Odudu oro mmọ ẹkenyenede ke idem Muhammad ama otịp n̄kpọ esịn ke idaha oro enye akadade kaban̄a ukpono ndem ke mme ukperedem isua. Ke Koran, Muhammad ekpep ete ke ukpono ndem edi idiọkn̄kpọ oro edifen nnọ mîdụhe, nte ke owo inyeneke ndibọn̄ akam nnọ mme okpono ndem, ye nte ke ẹkpan edidọ mme okpono ndem.
Idem ke Christendom, mme ọwọrọiso mbon ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie iba, ikie ita, ikie inan̄, ye ikie ition E.N. (C.E.), utọ nte Irenaeus, Origen, Eusebius eke Caesarea, Epiphanius, ye Augustine, ẹma ẹkpan edikama mme mbiet ke utuakibuot. Ke n̄kpọ nte ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N., ke Elvira, Spain, otu mme bishop ẹma ẹnam ediwak ikpọ ubiere ndibiọn̄ọ edikpono mme mbiet. Ọwọrọetop Esop Elvira emi ama osụn̄ọ ke edikpan mme mbiet ke mme ufọkederi ye ke edibiere n̄kpọsọn̄ ufen nnọ mme andituak ibuot nnọ mbiet.
Mme Andibiat Mbiet
Edinam ẹmi ẹma ẹdiọn̄ usụn̄ ẹnọ kiet ke otu mme n̄kponn̄kan eneni ke mbụk: kpa eneni edibiat mbiet eke ọyọhọ isua ikie itiaita ye ikie usụkkiet. Ewetmbụk kiet ọdọhọ ete ke “ikan̄ ikan̄ eneni emi ama ebịghi ke isua ikie ye ubak, onyụn̄ ada ọkpọsọn̄ ufen edi” ye nte ke enye ekedi “kiet ke otu usọp usọp n̄kpọ oro akadade ubahade edi ke ufọt obio ukara Edem Edere ye eke Edem Usụk.”
Ikọ oro “andibiat mbiet” oto ikọ Greek emi eikon, emi ọwọrọde “mbiet,” ye klastes, emi ọwọrọde “andibiat.” Ke ndidu ekekem ye enyịn̄ esie, ntan̄ndian ukeme oro ẹsịnde ndibiat mme mbiet mi esịne edision̄o ye edisobo mme mbiet mfep ke Europe. Ẹma ẹwụk ekese ewụhọ oro ọbiọn̄ọde edikpono mbiet man ẹbiat edikama mme mbiet ke utuakibuot. Edikpono mme mbiet ama akabade edi ọkpọsọn̄ eneni ukaraidem oro okodụride mme andikara ye mme pope, mme etubom ekọn̄ ye bishop aka ata ekọn̄ ke ukpepn̄kpọ ido ukpono.
Ndien emi ama okpon akan ekọn̄ inua. Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, eke McClintock ye Strong, ọdọhọ ete ke Edidem Leo III ama okowụk ewụhọ ndibiọn̄ọ edikama mme mbiet ke mme ufọkederi, mme owo “ẹma ẹdaha ke ọkwọkudịm en̄wana ẹban̄a ewụhọ oro, ndien afai afai ndutịme, akpan akpan ke Constantinople,” ama akabade edi edinam eke usen ke usen. Ntuaha ke ufọt mbonekọn̄ ukara ye mme owo ama osụn̄ọ ke edisobo uwak udịm owo mfep. Ẹma ẹkọbọ mme monk ibak ibak. Ediwak isua ikie ke ukperedem, ke ọyọhọ isua ikie-16, ekese an̄wan̄wa eneni ẹma ẹda itie ke Zurich, Switzerland, ke eneni aban̄ade mme mbiet ke mme ufọkederi. Nte utịp, ẹma ẹwụk ewụhọ oro okoyomde ẹsion̄o kpukpru mbiet ẹfep ke mme ufọkederi. Ẹma ẹdiọn̄ọ ndusụk mme anam ukpụhọde ke ntak ọkpọsọn̄ ye afai afai ubiomikpe oro mmọ ẹkesiwakde ndida ntiene edituak ibuot nnọ mbiet.
Idem mfịn, akwa ubahade odu ke otu mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono eyomfịn kaban̄a edikama mme mbiet ke utuakibuot. Ibuotikọ oro etienede eyen̄wam fi ndidụn̄ọde nse m̀mê mme mbiet ẹkeme ndinen̄ede n̄n̄wam owo ndisan̄a n̄kpere Abasi n̄kan.