Christendom Ye Unyam Ifịn
KE ỌYỌHỌ isua ikie-19, mme isụn̄utom Catholic ye Protestant ẹma ẹdiana kiet ke ndibiọn̄ọ unyam ifịn. Nte ededi, mmọ ikasuaha edinam emi ofụri ofụri. Ke ediwak isua ikie ke edem edem, mmọ ẹma ẹnyịme ẹnyụn̄ ẹtiene ẹbuana ke unyam ifịn kpa ye ọkpọsọn̄ ufen oro emi akadade edi.
Mme isụn̄utom ẹketọn̄ọ ndidi mbenesụk edem usiahautịn ye mbenesụk edem usoputịn Africa ke ini ẹma ẹkekụt usụn̄ unyam ifịn emi ẹsan̄ade ke mmọn̄ ke n̄kan̄ Cape of Good Hope ke ọyọhọ isua ikie-15. Ke isua ikie ita ẹma ẹkebe, nte ededi, utom isụn̄utom ke Africa ama ekpere ndisịm utịt. Ibat ibat mbon Africa oro ẹkekabarede esịt ẹkedu. Ntak kiet kaban̄a edikpu emi ekedi Christendom ndiketiene mbuana ke unyam ifịn. C. P. Groves anam an̄wan̄a ke n̄wed oro The Planting of Christianity in Africa ete:
“Ọkpọsọn̄ edibịne unyam ifịn akasan̄a ye utom Christian ndien owo ikekereke ke oro ọdiọk. Ke akpanikọ, idem utom isụn̄utom oro ama enyene ifịn eke idemesie; ufọkidụn̄ n̄ka Jesuit ke Loanda [idahaemi edide Luanda, kpa ibuot obio Angola] ama enyene 12,000. Ke ini unyam ifịn ọkọtọn̄ọde ke ufọt Angola ye Brazil, bishop eke Loanda, ke etiede ke akpakaha itiat ke itie ubehe nsụn̄ikan̄, ama ayak edidiọn̄ itieutom bishop esie ọnọ nsụn̄ikan̄ oro ẹkadianarede, ọn̄wọn̄ọde ini iso oro enyenede inemesịt ọnọ mmọ ke ini oyobio ukọbọ eke uwem edibede efep.”
Nte ẹkotde ẹto n̄wed oro Africa From Early Times to 1800, C. R. Boxer ọsọn̄ọ ete ke mme isụn̄utom n̄ka Jesuit ikesịnke “ubiọn̄ọ ke ufụn Mbubịt Owo.” Ke Luanda, mbemiso ifịn ẹdụkde nsụn̄ikan̄ oro akade n̄kan obio ukara Spain ye Portugal, Boxer adian do ete, “ẹma ẹsida mmọ ẹka ufọkederi oro okodude ekpere . . . ndien oku n̄kann̄kụk oro onịm mmọ baptism do ke otu ẹmi ẹsịnede ediwak owo ke mme itie ikie ini kiet.” Ekem, ke ẹma ẹkesịme mmọ “edisana mmọn̄,” ẹma ẹsian ifịn oro ẹte: “Sese mbufo ẹmededi nditọ Abasi; mbufo ẹmọn̄ ẹka idụt mbon Spain emi mbufo ẹdikpepde mme n̄kpọ ẹban̄a Ido Ukpono Catholic. Ẹkûkere aba ẹban̄a ebiet emi mbufo ẹtode . . . Ẹka ke idatesịt.”
Nte ededi, idịghe mme isụn̄utom Christendom ikpọn̄ ẹkewụt unyịme ẹnọ unyam ifịn. Geoffrey Moorhouse anam an̄wan̄a ke n̄wed esie oro The Missionaries ete, “Tutu osịm akpatre ikpehe ọyọhọ isua ikie efụteta, enye ekedi ido n̄wakn̄kan owo ke ofụri ofụri.” Moorhouse ọnọ uwụtn̄kpọ aban̄ade Thomas Thompson, kpa isụn̄utom Protestant eke ọyọhọ isua ikie-18, emi ekewetde tract ẹkekotde The African Trade for Negro Slaves Shown to Be Consistent With the Principles of Humanity and With the Laws of Revealed Religion.
Edi, ebede ke enye nditiene mbuana Christendom emetiene enyene nduduọhọ ke ọkpọsọn̄ ufen oro ẹkenọde ediwak miliọn ifịn ẹdide mbon Africa. The Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete, “Ke ẹsiode ifịn ẹmi ẹkekpan̄ade mbemiso ẹsiode ẹkpọn̄ Africa, “mbahade 12.5 eke ikie ẹkekpan̄a ke ini mmọ ẹbede ẹdụk West Indies; ke Jamaica mbahade 4.5 eke ikie ẹkekpan̄a ke adan̄aemi ẹdude ke esụkmbehe mîdịghe mbemiso ẹnyamde mmọ nte ifịn ndien mbahade kiet ke itie ita efen ke otu akpasarade ibat oro ẹkesiode ẹkekpan̄a ke ini ‘ẹnọde mmọ ukpep man ẹdot nte ifịn.’”
Ibịghike Jehovah Abasi eyekot Christendom ye orụk nsunsu ido ukpono efen ẹdinam ibat ke kpukpru idiọk edinam ubiomikpe iyịp oro mmọ ẹnyịmede ẹnyụn̄ ẹdiọn̄de.—Ediyarade 18:8, 24.
[Ndise ke page 8]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
Ndise aban̄ade usụn̄ emi ẹkesidọn̄de ifịn ke nsụn̄ikan̄ ifịn
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Schomburg Center for Research in Black Culture / The New York Public Library / Astor, Lenox and Tilden Foundations