Christendom ke Ọdọk Se Enye Ọkọtọde ke Africa
IKPÎKPU EKIKERE Charles Lavigerie ndikabade Algeria esịt nnam edi “idụt Christian” akakam edi ntre—kpa ikpîkpu ekikere. Mfịn, mbahade 99 eke ikie ke otu mme andidụn̄ Algeria ẹdi mbon Muslim, ndien Christendom amakabade emem ke ikpọ ikpehe ke Edem Edere Africa. Edi nso kaban̄a mme ikpehe eken ke akwa idụt emi?
“Ido Ukpono Christ,” nte Dr. J. H. Kane ọdọhọde, ke n̄wed oro A Concise History of the Christian World Mission, “emenyene ediwak mbon oro ẹkabarede esịt ke Idụt Africa akan nte enyenede ke kpukpru Idụt oro Ẹtọn̄ọde-tọn̄ọ Uforo ke ẹtan̄de ẹdian ọtọkiet.” Nte ededi, nte mbon oro ẹkabarede esịt mi ẹnen̄ede ẹdi mme Christian? Dr. Kane onyịme ete, “Akwa n̄kpọndịk kiet oro odude ke ufọkederi mbon Africa edi edibuak mme ekikere ye edinam Christian ye eke ukpono ndem.” N̄ko, ikọ esie oro, “ufọkederi mbon Africa” edi enyịn̄ oro mîdotke. Ediwak ufọkederi mbon Africa ẹdu ke mme itie tọsịn, emi kiet kiet anamde n̄kpọ ke usụn̄ utuakibuot esie. Ntak-a?
Ndisuan N̄kpasịp Ubahade
Ẹma ẹsasuan n̄kpasịp ubahade idem mbemiso mme isụn̄utom ẹtọn̄ọde ndidi ndibehe ke Africa. N̄ka Isụn̄utom eke London akada mme owo oto nsio nsio ufọkederi, ndien ikan̄ ikan̄ eneni kaban̄a ukpepn̄kpọ ama ada itie ke ufọt mme isụn̄utom ke isan̄ utom mmọ. En̄wan ama oyom ndidiọk n̄kan ke mmọ ẹma ẹkesụhọde ẹtetie ke mme itie utom mmọ.
Prọfesọ Robert Rotberg ewet ke n̄wed esie oro Christian Missionaries and the Creation of Northern Rhodesia 1880-1924 ete, “Mme isụn̄utom ẹma ẹn̄wana ndot ndot en̄wan ye kiet eken ye mme esenyịn esenidụt mmọ, awakde ndinam uduak ukwọrọikọ mmọ okpu. . . . Eketie nte mme isụn̄utom ẹkesịn ekese ini ye ukeme ke ndiwet n̄kpọ mban̄a utọk mmọ akan nte mmọ ẹkesịnde ke ndiyom ndinam utom ukabade owo esịt.”
Ndusụk ini, utọk eke mme isụn̄utom ama esisụn̄ọ ke edisiak mme n̄ka ndomoidem. Mme n̄ka Catholic ye Protestant ẹma ẹsimia mbuba ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ndikọ mme mbet. Ukem unana edidianakiet emi edi se ẹkụtde ke otu mbon oro mmọ ẹkekọde. Nte ini akade ediwak miliọn mbon Africa ẹma ẹkpọn̄ mme ufọkederi isụn̄utom oro ẹnyụn̄ ẹsiak mme ufọkederi eke idemmọ.
Ewet mbụkeset oro edide isụn̄utom, Dr. Kane ewet ete, “Ẹyekụt African Independent Churches ke ofụri Africa . . . Ke ofụri ofụri n̄kpọ nte nsio nsio otu tọsịn itiaba ẹdu ke n̄ka ẹmi.” Ndomoidem ke otu mme isụn̄utom ye mme edinịm ke akpanikọ oro mîsan̄ake kiet ikedịghe n̄kukụre ntak kaban̄a emi. Ke n̄wed esie oro The Missionaries, Geoffrey Moorhouse anam an̄wan̄a ete ke ntak efen oro akanamde “mme ufọkederi emi isụn̄utom ẹkedade ẹdi ke idụt mbubịt owo ẹbahade” ekedi “usua oro ẹkesuade mfiaowo ke ntak n̄kohodeidem mmọ.”
Mme Christian m̀mê Ọtọ Ubahade Mbon Europe?
Dr. Kane onyịme ete, “Mme isụn̄utom ẹma ẹda idemmọ ke n̄kpọ ẹkaha.” Adrian Hastings ọdọhọ ke n̄wed esie oro African Christianity ete ke mmọ “ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke ana ido ukpono Christian asan̄a ye ido edinam mbon Europe ye ndausụn̄ mbon Europe.”
Owo France oro, Charles Lavigerie ekedi etubom isụn̄utom kiet oro ekenyenede ekikere emi. Owo efen ekedi John Philip, esenyịn isụn̄utom ke N̄ka Isụn̄utom eke London ke n̄kan̄ edem usụk Africa. Enye ama anam inua ke 1828 ete, “Mme isụn̄utom nnyịn ke . . . ẹsuan mme udọn̄ mbon Britain, odudu mbon Britain, ye obio ukara mbon Britain. Ebiet ekededi oro isụn̄utom ọtọn̄ọde ndiyom mme andikabade esịt ke otu mbon ekpụk unana ntatenyịn, usua oro ẹkpụk oro akasuade ukara mfiaowo eyetre; ibetedem mmọ ke ukara mfiaowo ọkọri ebe ke editịbi mme n̄kpọ oro owo ẹmade ndi; . . . ufọkutom, unyamurua, ndien utomin̄wan̄ ọtọn̄ọ usọp usọp; ndien kpukpru mme ata andikabade esịt ke otu mmọ . . . ẹkabade ẹdi mbon oro ẹdianade kiet ye ufan ukara mfiaowo oro.”
Nte eyịghe ekededi odu nte ke mme ukara Europe ẹma ẹkụt mme utọ isụn̄utom oro nte ẹdide mme n̄kpọutom ẹnọ editat ukara mfiaowo? Adan̄a ini nte mmọ ẹbuanade, mme isụn̄utom ẹma ẹnem esịt ẹban̄a edikan oro ukara mfiaowo akakande ke Africa. Nte mmọ ẹketan̄ade ke Mbono Isụn̄utom Ofụri Ererimbot ke Edinburgh ke 1910: “Ekpedi . . . ọkpọsọn̄ n̄kpọ kpukpru ini ndiwụt ubahade oro odude ke ufọt uduak isụn̄utom ye uduak Ukara.”
Ẹma Ẹkara nte Ndidem ke Africa
Man ẹsọn̄ọ odudu mmọ, ndusụk isụn̄utom ẹkeberi edem ke odudu mbonekọn̄ ukara mfiaowo. Ndusụk ini nsụn̄ikan̄ ekọn̄ mbon Britain ama esibiat ikpọ obio mbenesụk ke ntak emi mme enyene obio ẹkesịnde ndinyịme odudu isụn̄utom oro. Ke 1898, Dennis Kemp, mbet John Wesley emi ekedide isụn̄utom ke Edem Usoputịn Africa, ama etịn̄ “ọkpọsọn̄ ekikere [esie] ete ke mfịn Abasi ada Udịmekọn̄ ye mme An̄wanaekọn̄-mmọn̄ mbon Britain ndiyọhọ uduak Esie.”
Ke ẹma ẹkesụhọde ẹtetie, mme isụn̄utom ke ndusụk ini ẹma ẹsibọ mbọn̄ ekpụk odudu ukara. Prọfesọ Rotberg ewet ete, “Mme isụn̄utom London ẹma ẹsiwak ndikama odudu man ẹsọn̄ọ ẹmụm ibet ukara Abasi mmọ ẹkama. Eti n̄kpọutom kiet emi mmọ ẹkesidade ndinam ẹdiọn̄ọ usua oro mmọ ẹsuade n̄kpọ ekedi cikoti, kpa anyan ikpa oro ẹdade ikpa isantịm ẹnam. Ke ẹkamade enye, ẹyemia mbon Africa ye unana mmen̄e ke se ikperede ndidi ke ntak ekededi.” Ke n̄wed esie oro The Africans, David Lamb etịn̄ ete, “Owo Africa kiet emi akakabarede esịt eti isụn̄utom Anglican kiet ke Uganda emi ẹkediọn̄ọde nte Bwana Botri emi ekesiwakde ndisụhọde ke n̄kpoto esie ke ini ederi akade iso man edimia mbon Africa oro ẹdide ederi ke idiọk ini.”
Ke okopde ndịk aban̄a mme utọ edinam oro, isụn̄utom kiet, James Mackay ama anam ikọ ye mme etubom ke N̄ka Isụn̄utom eke London. Enye ọkọtọt ete, “Utu ke ndidi se ẹdade nte mfiaowo ẹmi ẹdade eti mbụk aban̄ade ima Abasi ẹsọk mmọ, ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkop ndịk ẹban̄a nnyịn.”
Mme Ekọn̄ Ererimbot
N̄wed oro The Missionaries, ọdọhọ ete, “Ke isua ikie ye ke akande oro, ẹma ẹsian [mbon Africa] ndien ndien ye ke ọkpọsọn̄ uyo ete ke en̄wan ye kpukpru ntụk afai oro en̄wan esision̄ode edi inyeneke mfri ndomokiet onyụn̄ edi mbubịk.” Ekem, ke 1914, Ekọn̄ Ererimbot I ama asiaha ke ufọt mme inua-okot idụt Christian eke Europe.
Moorhouse anam an̄wan̄a ete, “Ẹma ẹkpek se ikperede ndidi mme isụn̄utom eke kpukpru idụt nditiene nnyene ebuana ke Akwa Ekọn̄ oro.” Ke esuene mmọ, mme isụn̄utom ẹma ẹkpak mbon Africa oro ẹkekabarede esịt nditiene mbuana. Ndusụk isụn̄utom ẹma ẹkam ẹda udịmekọn̄ mbon Africa usụn̄ ke en̄wan oro. Prọfesọ Stephen Neill etịn̄ utịp ekọn̄ oro nte ọfọnde ke n̄wed esie oro History of Christian Missions ete: “Mme idụt Europe, emi ẹkekpọde inua ke mmimọ ikpọn̄ inyene Ido Ukpono Christ ye ntatenyịn, ẹma ẹbụmede nnan nnan ye ke ndutịme ẹdụk ekọn̄ mbio obio emi ekenyenede ndinam mmọ ẹbuene ke n̄kan̄ ndutịm uforo onyụn̄ ọkpọn̄de mmọ ye unana eti ido.” Neill akaiso ete, “Ọyọhọ Ekọn̄ Ererimbot Iba akakam okụre se akpa akanamde osụhọ. Ẹma ẹwụt eti ido uwem oro mbon Edem Usoputịn ẹkedọhọde ke imenyene nte edide nsu; ẹma ẹyarade ‘Christendom’ nte mîdịghe n̄kpọ efen ikan nsu. Ikedịghe mmemmem n̄kpọ aba nditịn̄ mban̄a ‘Christian Edem Usoputịn.’”
Nte an̄wan̄ade, ubahade ke ufọkederi isụn̄utom akada itie usọp usọp ke Ekọn̄ Ererimbot I okụrede. Edi nso kaban̄a mbon Africa ẹmi ẹkesọn̄ọde ẹyịre ke mme ufọkederi Christendom? Nte ẹma ẹkpep mmọ akpanikọ otode Bible ke oro ebede?
Ukpono Mme Eteete Mbon Africa
Mme isụn̄utom Christendom ẹma ẹbiom mme edinam ido ukpono mbon Africa ikpe, utọ nte edika n̄kosobo ye mme okụt n̄kukụt man ẹsụk esịt mme eteete mmọ oro ẹma ẹkekpan̄a. Ke ukem ini oro, mme isụn̄utom ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹte ke kpukpru owo ẹnyene ukpọn̄ oro mîkemeke ndikpa. Mmọ n̄ko ẹma ẹsin udọn̄ ẹnọ edikpono Mary ye “ndisana owo.” Mme ukpepn̄kpọ ẹmi ẹma ẹsọn̄ọ edinịm ke akpanikọ mbon Africa oro nte ke mme eteete mmọ oro ẹma ẹkekpan̄a ke ẹkedu uwem. N̄ko, ebede ke ndikpono mme mbiet ido ukpono, utọ nte cross, mme isụn̄utom ẹkewụt nte ke edikama oro mbon Africa ẹsikamade mme n̄kpọ n̄kpemeidem nte usụn̄ ndinyene ukpeme mbọhọ ndiọi spirit enen.
Prọfesọ C. G. Baëta anam an̄wan̄a ke n̄wed esie oro Christianity in Tropical Africa ete: “Edi mmemmem n̄kpọ ọnọ owo Africa ndikwọ ikwọ ufiop ufiop ke Ufọkederi ete, ‘Nnyeneke ebiet ubọhọ efen n̄kan Abasi,’ ke adan̄aemi ọsụk akamade n̄kpọ n̄kpemeidem ke idemesie asan̄a, mîdịghe ekemede ndibe nnennen ke Ufọkederi n̄ka mbịne okụt n̄kukụt, ye unana edikere nte ke imabiat edumbet ekededi.”—Men Deuteronomy 18:10-12 ye 1 John 5:21 domo.
Ediwak isụn̄utom ẹma ẹsian mbon Africa nte ke mme eteete mmọ ẹkedide mme okpono ndem ẹdi se ẹtụhọrede ke hell oro asakde ikan̄ ye nte ke ukem n̄kpọ oro editịbe ọnọ mmọ edieke mmọ mînyịmeke mme ukpepn̄kpọ oro mme isụn̄utom ẹkpepde. Edi ukpepn̄kpọ aban̄ade nsinsi ndutụhọ atuaha ye in̄wan̄în̄wan̄ utịn̄ikọ oro odude ke Bible emi mme isụn̄utom oro ẹkesịnde utọ akamba ukeme oro ndikabade nsịn ke mme usem mbon Africa.—Genesis 3:19; Jeremiah 19:5; Rome 6:23.
Ke akpanikọ, Bible ọdọhọ ete ke ukpọn̄ mme owo oro ẹnamde idiọk esikpa n̄kpa ye nte ke “mme akpan̄kpa . . . ifiọkke baba n̄kpọ kiet.” (Ecclesiates 9:5, 10; Ezekiel 18:4) Amaedi mbon Africa ẹmi mîkenyeneke ifet ndikop akpanikọ Bible, mmọ ẹnyene idotenyịn editiene mbuana ke ‘ediset ke n̄kpa mme idiọkowo ye nti owo’ emi edide. (Utom 24:15) Ẹyekpep utọ mbon oro ẹdinamde ẹset mi ẹban̄a ndutịm oro Abasi anamde kaban̄a edinyan̄a. Ekem, edieke mmọ ẹdiwụtde esịtekọm ẹban̄a ima Abasi, ẹyenọ mmọ utịp nsinsi uwem ke paradise isọn̄.—Psalm 37:29; Luke 23:43; John 3:16.
Utu ke ndikpep mme utịbe akpanikọ Bible ẹmi, Christendom ama otụn mbon Africa usụn̄ ebe ke mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye ido ukpono mbubịk. Ke akpanikọ, udeme oro mme isụn̄utom Christendom ẹkenyenede ke ukara mfiaowo ndikakan ke Africa inyeneke nsọn̄ọ ndomokiet ke Bible. Ke edide isio ye oro, Jesus ọkọdọhọ ete ke obio ubọn̄ imọ “idịghe eke ererimbot emi” ye nte ke mme ata anditiene enye ke ntre ikpedịghe “eke ererimbot.” (John 15:19; 18:36) Mme akpa Christian ẹkedi isụn̄utom ẹnọ Jesus Christ, ikedịghe inọ ukara ererimbot.—2 Corinth 5:20.
Ntre, idọk oro Christendom ọdọkde mbon Africa ke ofụri ofụri edi enyeoro mîfọnke, emi enyene-ndịk ubahade, unana edinịm kiet eken ke akpanikọ, ye “edibuak mme ekikere ye edinam Christian ye eke ukpono ndem” onịmde idiọn̄ọ. Ke akpanikọ afai oro onịmde ediwak ikpehe “Christian” ke Africa idiọn̄ọ idụhe ke n̄kemuyo ye mme ukpepn̄kpọ “Ọbọn̄ Emem.” (Isaiah 9:6) Mbun̄wụm oro utom Christendom osion̄ode ke Africa odu ke ata ntuaha ye mme ikọ Jesus aban̄ade mme ata anditiene enye. Ke akam oro enye ọkọbọn̄de ọnọ Ete esie eke heaven, Jesus ama eben̄e ete “mmọ ẹkabade ẹfọn ẹma ẹdi kiet edehe; man ererimbot ẹfiọk ẹte edi Afo okosio Mi ọdọn̄.”—John 17:20, 23; 1 Corinth 1:10.
Nte emi ọwọrọ ke kpukpru utom isụn̄utom ke Africa okụt edikpu? N̄wan̄ansa-o. Ẹyeneme ẹban̄a eti mbun̄wum otode utom isụn̄utom eke mme ata Christian ke Africa ye ke ofụri ererimbot ke mme ibuotikọ ẹmi ẹtọn̄ọde ke page 10.
[Ndise ke page 6]
Mme adaiso isụn̄utom eke akpatre isua ikie,utọ nte John Philip, okonịm ke akpanikọ ete ke ntatenyịn ye Ido Ukpono Christ eke mbon Europe ẹkedi kiet ye ukem n̄kpọ
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Cape Archives M450
[Ndise ke page 7]
Mme isụn̄utom Christendom ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ edikpono mme eteete eke mbon Africa ebe ke ndisuan mme ukpepn̄kpọ oro mîdụhe ke Bible, utọ nte ukpọn̄ owo ikpaha ke nsinsi
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Courtesy Africana Museum, Johannesburg