Didie ke Afo Ese Idiọkn̄kpọ?
N̄WANNDỌ kiet emi ekekpepde Bible ye kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah ama okụni ete, “Ntak emi enye osụk akade iso ndiben̄e edifen nnọ ke mme idiọkn̄kpọ nnyịn nnyịn ke akam? Etie nte n̄kpọ eke ami ndide abiatibet.” Ukem nte n̄wan emi, ediwak owo mfịn ifiọkke iban̄a mme idiọkn̄kpọ mmọ ibọhọke mmọ ẹbiat ibet.
Emi akpan akpan edi akpanikọ ke n̄kan̄ Edem Usiahautịn, emi mme owo nte ido edinam edide mînyeneke ekikere ndomokiet iban̄a idiọkn̄kpọ oro ẹdade-da ẹmana nte ẹkpepde ke mme ido ukpono Jew ye eke Christian. (Genesis 3:1-5, 16-19; Rome 5:12) Ke uwụtn̄kpọ, mbon Shinto ẹdiọn̄ọ idiọkn̄kpọ nte ọkọp oro ẹkemede ndiyet mmemmem mmemmem mfep ebe ke eto oro oku ofụn̄de, emi enyenede babru mme ubak ọfọn̄ oro ẹyịride ke iso esie. Ke edinam enyeemi owo iyomke edikabade esịt ke se ẹma ẹkenanam. Ntak-a? Kodansha Encyclopedia of Japan anam an̄wan̄a ete, “Idịghe mme idiọk edinam ikpọn̄îkpọn̄ ke ẹkekot tsumi [idiọkn̄kpọ], edi n̄ko mme oto-obot afanikọn̄ oro owo mîkemeke ndikara.” Ẹkeda mme oto-obot afanikọn̄, tsumi emi mîdịghe mme owo ẹdi ntak, nte edide mme idiọkn̄kpọ oro mme edinam uyet idiọkn̄kpọ ẹnamde ẹtre ndidu.
Emi ada okosịm ekikere oro nte ke idiọkn̄kpọ ekededi, idem mme idiọk edinam oro ẹkoide-koi ẹnam (ke ẹsiode edinam ubiatibet emi ibet ọnọde ufen ẹfep) edi se ẹkemede ndisọhi mfep ebe ke mme edinam uyet idiọkn̄kpọ. Ke idak ibuotikọ oro “Edinam Ukara Aban̄ade Edinam Owo Asana ke Japan,” The New York Times etịn̄ aban̄a utọ ekikere oro onyụn̄ anam an̄wan̄a nte ke mme ebre mbre ukara ke Japan emi ẹkesịnde idem ke mme ikọ esuene ẹkese ẹte ke mmimọ “imasana” ke ini ẹfiakde ẹsịn n̄wed ẹnọ mmọ ndikara. Ntre, owo inamke ata edinen̄ede ndomokiet, ndien ekeme ndifiak ntịn̄ mme utọ ikọ esuene oro.
Mbon Ido Ukpono Buddha ẹmi ẹnịmde samsara, m̀mê edifiak mmana, ye ukpepn̄kpọ aban̄ade Karma (Edinam Owo) enyene isio isio ekikere. “Nte ekemde ye ukpepn̄kpọ karman,” The New Encyclopædia Britannica anam an̄wan̄a ete, “eti ido ada eti ye inem inem utịp edi onyụn̄ anam enyene ntụhọ ẹban̄a mme ukem nti edinam oro, ke adan̄aemi idiọk edu adade idiọk utịp edi onyụn̄ anamde enyene ntụhọ ẹban̄a edika iso nnam idiọkn̄kpọ.” Ke ikọ efen, edu unam idiọkn̄kpọ osion̄o idiọk mbun̄wụm. Ukpepn̄kpọ aban̄ade Karma enen̄ede eyịre ye ukpepn̄kpọ aban̄ade edifiak mmana, nte emi ẹdọhọde ke ndusụk Karma osion̄o mfri ke uwem ini iso ke ediwak isua ke ukperedem akan ke uwem emi ẹkenamde n̄kpọ oro.
Didie ke ukpepn̄kpọ emi otụk mme andinịm enye ke akpanikọ? N̄wan kiet edide owo Ido Ukpono Buddha emi ekenen̄erede onịm Karma ke akpanikọ ọkọdọhọ ete: “N̄kere ke iwụtke ifiọk ndibọ ufen ke n̄kpọ oro n̄kamanade ndidụk edi oro mmendiọn̄ọke n̄kpọ ndomokiet mban̄a. N̄kenyene ndida enye nte akan̄a mi. Nditịn̄ akam nnyụn̄ ndomo ọkpọsọn̄ ndidu eti uwem ikọkọkke mme mfịna mi. Mma n̄kabade n̄kop idiọkesịt nnyụn̄ nnana uyụhọ, nsemede kpukpru ini.” Ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Buddha aban̄ade mme utịp idiọk edu ama anam enye enyene ekikere nte ke imọ idotke.
Ido Ukpono Confucius, kpa ido ukpono Edem Usiahautịn efen, emekpep isio isio usụn̄ ndinam n̄kpọ ye idiọkn̄kpọ owo. Nte ekemde ye Hsün-tzu, kiet ke otu ikpọ owo ita oro ẹdide mbon akwaifiọk Confucius, uduot owo edi idiọk onyụn̄ enyene ntụhọ ndibụk ibụk. Man emem n̄kaowo odu ke otu owo ye mme ntụhọ unam idiọkn̄kpọ, enye ama ọsọn̄ọ etịn̄ aban̄a nte li, emi ọwọrọde eti ido, mfọnido, ye ndutịm mme n̄kpọ, edide akpan n̄kpọ. Meng-tzu, owo akwaifiọk Confucius efen, okposụkedi ọnọde ekikere oro edide isio aban̄a uduot owo, ama ọdiọn̄ọ idiọkido n̄kaowo ndien, ke onịmde ke akpanikọ ete ke uduot owo ọfọn, ama eberi edem ke n̄kọri idemowo kaban̄a usọbọ. Ke usụn̄ ekededi, mbon akwaifiọk Confucius ẹma ẹkpep nte ifiọkn̄wed ye ukpep ẹdide akpan n̄kpọ man ẹnwana ye idiọkn̄kpọ ke ererimbot. Okposụkedi mme ukpepn̄kpọ mmọ ẹnyịmede ye se li edide, ekikere oro mmọ ẹnyenede ẹban̄a idiọkn̄kpọ ye idiọkido ẹdi se mîn̄wan̄ake.—Men Psalm 14:3; 51:5 domo.
Ekikere Aban̄ade Idiọkn̄kpọ Oro Osopde ke Edem Usoputịn
Ke Edem Usoputịn, ẹma ẹnam mme ekikere ẹban̄ade idiọkn̄kpọ an̄wan̄a nte ido edinam edide, ndien n̄wakn̄kan owo ẹma ẹnyịme nte ke idiọkn̄kpọ odu ndien ke ẹkpenyene ndifep enye. Nte ededi, edu oro mbon Edem Usoputịn ẹnyenede ẹban̄a idiọkn̄kpọ ke okpụhọde. Ediwak owo ẹfep ndinyene ifiọk ekededi aban̄ade idiọkn̄kpọ, ẹdọhọde ke se ubieresịt etịn̄de edi “ekikere edinam idiọkn̄kpọ,” kpa n̄kpọ oro ẹnyenede ndifep. Ke se iwakde ikan isua 40 ẹmi ẹkebede, Pope Pius XII ama eseme ete: “Idiọkn̄kpọ eke emana emi edi unana edinyene ofụri ifiọk oro aban̄ade idiọkn̄kpọ.” Nte ekemde ye ndụn̄ọde oro ẹkenamde emi ẹkemịn̄de ke Le Pèlerin mbon Catholic eke urua ke urua, ibat owo oro akpade owo idem, kpa mbahade 90 eke ikie ke otu mme andidụn̄ ke France, emi n̄wakn̄kan owo ẹdọhọde nte idide mbon Roman Catholic, inịmke idiọkn̄kpọ aba ke akpanikọ.
Ke akpanikọ, ke Edem Usiahautịn ye Edem Usoputịn, etie nte n̄wakn̄kan owo ẹdu uwem idahaemi ke inemesịt ye unana edibọ ufen nto ifiọk ẹnyenede ẹban̄a idiọkn̄kpọ. Nte oro ọwọrọ, nte ededi, ete ke idiọkn̄kpọ idụhe? Nte nnyịn imekeme ndifụmi idiọkn̄kpọ ye unana mfịna? Nte idiọkn̄kpọ eyebe efep tutu amama?