Ndịk Nuclear Okụre ke Akpatre?
“ETIE nte ẹkeme ndinyene emem ke Isọn̄ idahaemi akan ini ekededi toto ke Ekọn̄ Ererimbot II.” Ekikere idotenyịn emi otode ọkọmbụk n̄kpọntịbe mi ke utịt iduọk isua 1980 ọkọkọn̄ọ ke akpanikọ oro nte ke mme n̄wọrọnda ediomi usụhọde ubọk ke n̄kpọekọn̄ ye mme ntịme ukaraidem oro owo mîdorike enyịn ẹma ẹda utịt ẹsọk En̄wan Ukaraidem ke akpatre. Edi nte ndịk nuclear, emi ekenen̄erede edi edu en̄wan akani odudu ukara ererimbot, okụre n̄ko? Nte ẹma ẹnen̄ede ẹnyene emem ye ifụre oro ebịghide?
Mme N̄kpọndịk eke Editara Nsuana
Ke ini En̄wan Ukaraidem, ke adan̄aemi ẹkeberide edem ke ndinam odudu oro akamade oyomonsia ada ukem ukem man enyene emem, mme odudu ukara ererimbot ẹma ẹnyịme ndida ifiọk ubot n̄kpọekọn̄ nuclear nnam n̄kpọ ke ndiyom emem edi ke ndinịm adan̄a ke nte ẹdade enye ẹbot n̄kpọekọn̄ nuclear. Ke 1970 Ediomi Editre N̄kpọekọn̄ Nuclear Nditara Nsuana ama edidu ke edinam; ke ukperedem n̄kpọ nte idụt 140 ẹma ẹdinyịme. Edi, mme idụt oro ẹkemede ndibot mme n̄kpọekọn̄ nuclear, utọ nte Argentina, Brazil, India, ye Israel, ẹma ẹsịn ndisịn ubọk idem tutu osịm mfịn emi.
Ke 1985, nte ededi, North Korea, idụt efen emi ekemede ndibot n̄kpọekọn̄ nuclear, ama esịn ubọk. Ntre ke ini enye ọkọtọtde ke March 12, 1993, ete ke imọ imosion̄o idem ifep ke ediomi oro, ofụri ererimbot nte owụtde ifiọk ama etịmede. Magazine mbụk n̄kpọntịbe usem German oro, Der Spiegel, ama ọdọhọ ete: “Ntọt edision̄o idem n̄kpọn̄ Ediomi Editre N̄kpọekọn̄ Nuclear Nditara Nsuana edi ntọn̄ọ: Idahaemi ndịk mbuba ubot n̄kpọekọn̄ nuclear odu, ọtọn̄ọde ke Asia, oro ekemede ndikabade nnyene ndịk n̄kan en̄wan bọmb ke ufọt odudu ukara ererimbot.”
Ye ufreidụt oro osion̄ode mbufa idụt edi ke udomo oro akpade owo idem, ekeme nditịbe nte ke mme idụt oro ẹkemede ndibot mme n̄kpọekọn̄ nuclear ẹyedọk ke ibat. (Se ekebe.) Ọkọmbụk n̄kpọntịbe oro, Charles Krauthammer, odụri owo utọn̄ ete: “Utịt ndịk Soviet iwọrọke utịt n̄kpọndịk nuclear. Ata n̄kpọndịk edi n̄kọri ke ibat n̄kpọekọn̄ nuclear, ndien n̄kọri akam ọtọtọn̄ọ.”
Mme Bọmb ke Unyama
Mme idụt oro ẹkemede ndibot mme n̄kpọekọn̄ nuclear ke ẹnyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinyene ukpono ye odudu oro mme n̄kpọekọn̄ ẹmi ẹnọde. Ẹdọhọ ke idụt kiet ama edep mbuot n̄kpọekọn̄ nuclear iba oto Kazakhstan. Akani obio ukara Soviet emi ama etịn̄ aban̄a mbuot n̄kpọekọn̄ nuclear ẹmi an̄wan̄wa nte “ẹkesopde-sop.”
Ke October 1992 ẹma ẹmụm ekese owo ke Frankfurt, Germany, oro ẹkekamade ata idiọk ibọk n̄kpa oro ẹkotde cesium, emi odobide ke gram 200, onyụn̄ ekemde ndibiat mmọn̄ oro ofụri obio ẹn̄wọn̄de. Urua kiet ke ukperedem, ẹma ẹmụm owo itiaba oro ẹsimende n̄kpọ ke ndịbe ẹdụk obio ke Munich ye uranium emi odobide ke kilogram 2.2. Edifiọhọ oro ẹkefiọhọde otuowo iba emi ẹsimende n̄kpọekọn̄ nuclear ke ndịbe ẹdụk obio ke ufan̄ urua iba ama anam idem akpa ikpọ owo ukara, sia edide n̄kpasịp utọ n̄kpọntịbe oro ition ke ẹketọt ke isua ekebede ke ofụri ererimbot.
Edide mme owo ẹmi ẹkeyom ndinyam nnọ otu mbon edinam oyomonsia m̀mê mme ukara idụt, owo ifiọkke. Edi, ndịk edinam oyomonsia nuclear ke ọkọri. Dr. David Lowry eke European Proliferation Information Centre anam n̄kpọndịk oro odude an̄wan̄a ete: “Ofụri se owo edinam oyomonsia oyomde ndinam edi ndinọ ekpri udomo uranium emi ọsọn̄de odudu etieti ẹsọk ọwọrọetop itieutom ete ẹdomo ẹse, ọdọhọde ete nnyịn imenyene ediwak ndien uyarade edi emi. Etie nte owo oro omụmde owo ke n̄wo ndisịbe utọn̄ owo oro enye omụmde nnọ nte uyarade.”
“N̄kpọndịk” oro Etiede Emem Emem ye “Mme Afia N̄kpa”
Ke ini 1992 ọkọtọn̄ọde, ẹma ẹkama mme ukwakutom usion̄o odudu nuclear 420 ke emem emem edinam usion̄o odudu ikan̄ ilektrik; ke ẹkesụk ẹbọbọp 76 en̄wen. Edi ke mme isua ẹmi ẹkebede, mme mbabuat n̄kpọntịbe ẹtode ukwakutom usion̄o odudu ẹma ẹnam ẹtọt ẹban̄a n̄kọri ke udọn̄ọ, idịbi ndibụn̄ọ n̄wan, ye mme ndo ke emana. Ntọt kiet ọdọhọ ete ke 1967 mme n̄kpọntịbe oro ẹketịbede ke ufọkutom kiet ẹnamde plutonium ke Soviet ama osion̄o akama-n̄kpa ukpọn̄ ukpọn̄ odudu oro okponde utịm ikata akan unọmọ Chernobyl.
Ke akpanikọ, ukperedem n̄kpọntịbe emi ke Chernobyl, Ukraine, ke April 1986 edi se ẹketọtde ke mbụk n̄kpọntịbe. Grigori Medwedew, udiana esenyịn anamutom nuclear ke ufọkutom Chernobyl ke mme iduọk isua 1970, anam an̄wan̄a ete ke “akamba eboho akama-n̄kpa ukpọn̄ ukpọn̄ odudu oro ebịghide ke anyanini” emi akadahade ọdọk enyọn̄ “edi ukem ye bọmb Hiroshima duop adan̄a ini nte mme utịp anyanini ẹbuanade.”
Ke n̄wed esie oro, Tschernobylskaja chronika, Medwedew asiak ikpọ n̄kpọntịbe 11 ke ukwakutom usion̄o odudu nuclear ke akani Soviet Union ke ufọt ufọt iduọk isua 1980 ye 12 en̄wen ke United States. Eke ukperedem emi esịne akama-n̄kpaidem mbabuat n̄kpọntịbe ke 1979 ke Three Mile Island. Kaban̄a n̄kpọntịbe oro, Medwedew ọdọhọ ete: “Emi ekedi akpa idiọk n̄kpọntịbe oro akabiatde etop odudu nuclear okonyụn̄ ebịnde abian̄a abian̄a ekikere kaban̄a ifụre ifụre idaha eke mme ufọkutom odudu nuclear efep ke ekikere ediwak owo—edi idịghe ke ekikere kpukpru owo.”
Emi anam ntak emi mme unọmọ ẹsụk ẹtịbede an̄wan̄a. Ke 1992 mmọ ẹma ẹdọk ke Russia ke ekperede n̄kpọ nte mbahade 20 eke ikie. Ke kiet ke otu mme n̄kpọntịbe emi ama okokụre, ke March isua oro ke ufọkutom unọ odudu Sosnovy Bore ke St. Petersburg, Russia, udomo oro ukpọn̄ ukpọn̄ odudu ọwọrọde ama ọdọk ke mbahade 50 eke ikie ke ufọt edem edere ye edem usiahautịn England onyụn̄ okpon utịm ikaba akan n̄kponn̄kan udomo oro ẹnyịmede ke Estonia ye n̄kan̄ edem usụk Finland. Prọfesọ John Urquhart eke Newcastle University onyịme ete: “N̄kemeke ndisọn̄ọ n̄wụt ke ekedi Sosnovy Bore akanam n̄kọri oro odu—edi edieke mîkedịghe Sosnovy Bore, nso ikanam?”
Ndusụk owo ẹdọhọ ẹte ke nte ẹnamde mme ukwakutom usion̄o odudu Chernobyl enyene ndudue ndien ke n̄kpọndịk enen̄ede odu ke ndikama mmọ nnam utom. Edi, ke ẹsụk ẹda ata ediwak ndin̄wam ke ndiyụhọ udọn̄ oro ẹnyenede kaban̄a odudu ikan̄ ilektrik. Ẹma ẹkam ẹdori ndusụk mme andise mban̄a ukwakutom usion̄o odudu uyo ete ke ẹsikọbi ndutịm oro anamde ukpeme odu man odudu emi ẹsion̄ode okpon. Mme utọ ntọt ntem anam mme utọ idụt nte France ẹkop ndịk, emi mbahade 70 eke ikie ke odudu ikan̄ ilektrik esie otode ufọkutom nuclear. Edieke n̄kpọntịbe efen nte eke Chernobyl adade itie, ẹkeme ndinyịk ediwak ufọkutom ke France nditre utom taktak.
Idem mme ukwakutom usion̄o odudu oro ẹnyenede “ukpeme” nte an̄wan̄ade ẹsikabade ẹnana ukpeme ke ẹbịghide ke isua. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1993, ke ini ẹkenamde ndụn̄ọde ukpeme nte ido edide, ẹma ẹkụt se ibede nde unan ikie ke esan̄ukwak oro odude ke ukwakutom usion̄o odudu ke Brunsbüttel, kiet ke otu mbịghi n̄kan ke Germany. Ẹma ẹkụt ukem nde unan oro ke mme ukwakutom usion̄o odudu ke France ye Switzerland. Akpa akamba mbabuat n̄kpọntịbe ke ufọkutom mbon Japan okotịbe ke 1991, ekemede ndidi enye ndikebịghi ekedi ntak. Emi owụt nte ke ukem n̄kpọntịbe oro ekeme nditịbe ke United States, emi n̄kpọ nte mbahade ita ke otu ukwakutom usion̄o odudu oro ẹkamade ẹnam mbubehe ẹma ẹkebịghi ke se ibede isua duop.
Mme mbabuat n̄kpọntịbe ukwakutom usion̄o odudu nuclear ẹkeme nditịbe ke ebiet ekededi ke ini ekededi. Nte ukwakutom usion̄o odudu ẹwakde, ntre ke ndịk okpon; nte ukwakutom usion̄o odudu ebịghide, ntre ke n̄kpọndịk okpon. Ikedịghe ye unana ntak ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet okokot enye idiọn̄ọ n̄kpọndịk oro ebịghide nditịbe ye idiọk ukpọn̄ ukpọn̄ odudu oro edide afia n̄kpa.
M̀mọ̀n̄ ke Ẹkpeduọn̄ọ Ndek?
Mme owo ke ndondo emi ẹma ẹdu ke n̄kpaidem ndikụt mme bodisi ẹbiọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹdade ẹkpeme ikpehe mbeninyan̄ unọ idem inemesịt ke n̄kan̄ Ikpọ Obot France. N̄wedmbụk oro The European ama anam an̄wan̄a ete: “Ndụn̄ọde oro ẹkedọhọde ẹnam nte ido edide ke beryllium ama okowot n̄wan kiet ke n̄kann̄kụk oro ke ọfiọn̄ iba ẹmi ẹkebede ama ayarade udomo nte idiọk ukpọn̄ ukpọn̄ odudu ọwọrọde ke itie unọ idem inemesịt oro emi ọkọdọkde ke utịm ikikie akan enyeoro odude ke n̄kann̄kụk oro.”
Ẹda beryllium, ata mfefere ukwak emi ẹnyenede ẹto nsio nsio usụn̄, ẹnam n̄kpọ ke usiakifia ubọp ubomofụm ndien, ke ini ẹtarade, ẹkama enye ẹnam n̄kpọ ke mme itie unọ odudu nuclear. Ọkọn̄ọde ke uyarade oro odude, ufọkutom oro anamde beryllium ama ọduọn̄ọ ndek otode enyene-ndịk edinam utara n̄kpọ emi ke m̀mê ke ekperede itie unọ idem inemesịt oro. “Ntọn̄ beryllium, idem ke ini owo mîtarake,” nte The European ọdọhọde, “edi kiet ke otu ndiọkn̄kan orụk ibọkn̄kpa oro akanam ẹdiọn̄ọde emi otode ndek usiakifia.”
Kan̄a kemi, ẹma ẹtọt nte ẹduọn̄ọde n̄kpọ nte aban̄ ndek 17,000 ke mmọn̄ mbenesụk Novaya Zemlya, emi mbon Soviet ẹkedade ẹnam n̄kpọ nte itie udomo nuclear nse ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1950. Adianade do, ẹma ẹduọn̄ọ ikpehe nsụn̄ikan̄ ekọn̄ nuclear oro ọdọn̄ọde ibọkn̄kpa ye mbak ukwakutom usion̄o odudu 12 ke nsụhọde n̄kaha ke n̄kpọ uduọn̄ọ mbio emi.
Edide ẹkokoi m̀mê owo ikohokoi inam, usabaden̄kpọ otode nuclear edi n̄kpọndịk. Kaban̄a nsụn̄ikan̄ ekọn̄ oro okosịpde ke mbenesụk Norway ke 1989, Time odụri owo utọn̄ ete: “N̄wụre oro ke ododụt cesium-137, kpa orụk atọm emi akamade udọn̄ọ kansa. Kan̄a kemi ẹdọhọ ke se idụtde oro ekpri akaha ndifịna oduuwem n̄kpọ ke mmọn̄ m̀mê nsọn̄idem owo. Edi Komsomolets oro ama emen n̄ko bọmb nuclear iba emi esịnede plutonium emi odobide ke kilogram 13 [pound 29] emi adade isua 24,000 mbemiso atahade ke mbahade iba onyụn̄ enyenede odudu nsobo oro ọsọn̄de odudu tutu ata ekpri mben̄e ekeme ndiwot owo. Nta mbon Russia ẹma ẹtọt ẹte ke plutonium oro ekeme ndidụt odụk mmọn̄ onyụn̄ abiat akamba ikpehe inyan̄ibom ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1994.”
Nte ededi, ediduọn̄ọ ndek otode idiọk ibọkn̄kpa mi idịghe mfịna France ye Russia kpọt. Times ọtọt ete ke United States enyene “ikpọ eboho ndek ye unana edinyene taktak itie ndibon enye.” Enye ọdọhọ ete ke ẹbon ediwak miliọn tian akama-n̄kpa ibọk ke itie oro edide ke ibio ini ye n̄kaiso “ndịk edinọ unan, edidi se ẹyịpde ye edibiat n̄kann̄kụk ke ntak idiọk ukama.”
Nte n̄kpọ eke anamde ndịk emi an̄wan̄a, tian emi ẹdọn̄de ndek nuclear ke akani ufọkutom unam n̄kpọekọn̄ ke Tomsk, Siberia, ama obomo ke April 1993, anamde ẹkop ndịk ẹban̄a n̄kpọntịbe ọyọhọ iba ebietde eke Chernobyl.
Nte an̄wan̄ade, mfiori emem ye ifụre ekededi oro ẹfioride ke ntak se ẹdọhọde nte edide utịt ndịk nuclear inyeneke nsọn̄ọ. Edi kpa ye oro emem ye ifụre ekpere. Nnyịn isan̄a didie ifiọk emi?
[Ekebe ke page 4]
MME ITIE UNAM N̄KPỌEKỌN̄ NUCLEAR
12 Ndien Ibat ke Ọdọdọk
SE ẸDIỌN̄ỌDE m̀mê SE ẸNYỊMEDE: Belarus, Britain, China, France, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Russia, South Africa, Ukraine, United States
MME IDỤT ORO ẸKEMEDE NDINAM: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, North Korea, South Korea, Syria, Taiwan
[Ndise ke page 5]
Idem odudu nuclear oro ẹdade ẹnam n̄kpọ ke emem emem usụn̄ ekeme ndidi n̄kpọndịk
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Ndise odude ke edem: Foto U.S. National Archives
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 2]
Ikpaedem: Stockman/International Stock
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]
Foto U.S. National Archives