Udi Peter—Ke Obio Ukara Pope?

“ẸKỤT udi Ọbọn̄ Mme Apostle.” Ẹkenọ idara idara ntọt Pope Pius XII emi ke radio Obio Ukara pope. Emi ekedi ke utịt 1950, ndien ndondo oro ke ẹkekụre awak-n̄kukọhọ udịm udịm udọkisọn̄ ke isọn̄ Ufọkabasi St. Peter. Nte ndusụk owo ẹkedọhọde, utịp ndụn̄ọde udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi okowụt nte ke ẹkenen̄ede ẹbụk Peter ke Obio Ukara pope. Nte ededi, idịghe kpukpru owo ẹkenyịme.

Ye mbon Catholic, Ufọkabasi St. Peter ke Obio Ukara pope enen̄ede enyene se ọwọrọde. “Akpan uduak uka isan̄ ido ukpono ke Rome edi ndikosobo ye andida itie Peter nnyụn̄ mbọ edidiọn̄ esie,” ntem ke n̄weditem Catholic kiet ọdọhọ, “koro Peter ama edi Rome ndien ẹkebụk enye do.” Edi nte ẹkenen̄ede ẹbụk Peter ke Rome? Nte udi esie odu ke Obio Ukara pope? Ndi ẹma ẹkụt mme ọkpọ esie?

Ndịben̄kpọ Aban̄ade Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset

Mme udọkisọn̄, ẹmi ẹkẹtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 1940 ẹnyụn̄ ẹbịghide ke n̄kpọ nte isua duop, ẹma ẹdemerede ekese eneni. Nso ke mme ọdọk isọn̄ nyom n̄kpọeset emi pope ekemekde ẹkekụt? Akpa kan̄a, ẹma ẹkụt itie ubụkowo mme okpono ndem emi ọdọn̄ọde ediwak udi. Ke ufọt mmọ, ke idakisọn̄ itieuwa pope eyomfịn, mmọ ẹma ẹkụt ndutụn̄ọ, oro edi, itiat oro ẹkapde man ẹsịn edibotn̄kpọ m̀mê mbiet, oro odude ke ibibene emi ndatndat ibibene iba ẹkande ẹkụk. Ke akpatre, onyụn̄ edide ata ndịben̄kpọ, ẹma ẹkụt ndusụk okpo owo n̄ko, emi ẹkedọhọde ke ẹto kiet ke otu ibibene iba oro.

Mi ke mme edikabade oro ẹtọn̄ọ. Nte ediwak nditọ ukpepn̄kpọ Catholic ẹdọhọde, se ẹkụtde mi ẹsọn̄ọ ekikere oro nte ke Peter okodụn̄ onyụn̄ akpa n̄kpa usụn̄ Abasi ke Rome ke ini ukara Nero, ndusụk ke ini ukọbọ eke 64 E.N. Ẹkam ẹdọhọ ke okpo oro edi ubak idem apostle ndien ke ẹkeme ndiwụt ke edi ntre ebe ke uwetn̄kpọ oro, nte ekemde ye edikabade kiet, ọdọhọde ete, “Peter odu mi.” Etie nte Pope Paul VI ama otoro ekikere emi ke ini enye ke 1968 ọkọtọtde edikụt oro ẹkụtde “okpo St. Peter, emi odotde ọyọhọ utuakibuot ye ukpono nnyịn.”

Nte ededi, ke adianade ye mme edikabade ẹmi, mme eneni ẹma ẹdu n̄ko. Ọdọk isọn̄ nyom n̄kpọeset owo Catholic oro Antonio Ferrua, owo n̄ka Jesuit emi akabuanade ke mme udọkisọn̄ oro ke Obio Ukara pope, ọmọsọn̄ọ ke se iwakde ikan ini kiet nte ke owo ‘ikayakke imọ imịn̄’ kpukpru n̄kpọ oro imọ ifiọkde iban̄a n̄kpọ emi, n̄kpọ oro nte an̄wan̄ade edituahade ye edidọhọ oro ẹdọhọde ke ẹma ẹkụt mbak idem Peter. Adianade do, n̄weditem uka Rome, oro Cardinal Poupard owo Catholic ewetde ẹkenyụn̄ ẹsiode ke 1991, ọkọdọhọ ete ke “ndụn̄ọde ntaifiọk oro ẹkenamde ke mme ọkpọ owo oro ẹkekụtde ke idak itiat idakisọn̄ Ndatndat Ibibene oro iketiehe nte enyene ebuana ndomokiet ye apostle Peter.” Ke edide ata esen esen n̄kpọ, ke nsiondi oro eketienede (ke ukperedem ke 1991), ikọ oro ama osop, ndien ẹma ẹdian obufa ibuotikọ, oro ọdọhọde “Akpanikọ: Peter ke St. Peter.”

Edikabade Mme N̄kpọ Ẹkụtde

An̄wan̄a nte ke ana ẹkabade mme n̄kpọ ẹkụtde ye nte ke mmọ ẹwọrọ nsio nsio n̄kpọ ẹnọ nsio nsio owo. Ke akpanikọ, mme ewetmbụk Catholic oro ẹnen̄ede ẹberi edem ẹfiọk ẹte ke “mme mfịna mbụk ẹban̄ade ataata n̄kpa usụn̄ Abasi Peter ke Rome, ye itie ẹkebụkde enye, ẹdemede mbụme.” Nso ke mme n̄kpọ oro ẹkụtde ẹyarade?

Ndutụn̄ọ itiat oro, nte mbon oro ẹyomde ndisọn̄ọ nyịre ye ekikere Catholic ẹdọhọde, edi “itiat udi” oro Gaius, oku emi okodude uwem ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie ita, eketịn̄de aban̄a. Nte Eusebius eke Caesarea ọdọhọde, ewetmbụk esop ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie inan̄, Gaius ọkọdọhọ ete ke imọ imekeme ‘ndiwụt itiat udi Peter ke Obot Obio Ukara pope.’ Mme andida ye ekikere emi ẹdọhọ ẹte ke ẹkebụk apostle oro do, ke idak itiat oro ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte “itiat udi Gaius.” Nte ededi, mmọ efen ẹkabade utịp se ẹkekụtde ke mme udọkisọn̄ oro ke ata isio isio usụn̄, ẹwụtde nte ke mme akpa Christian ikọdọn̄ke enyịn ọkpọsọn̄ ke nte ẹbụkde mme akpan̄kpa mmọ ye nte idem edieke ẹkewotde Peter do, edifiak n̄kụt okpo esie ekpedi ata nsu. (Se ekebe, page 29.)

Odu mbon oro mînyịmeke nte ke “itiat udi Gaius” (edieke oro edide se ẹkekụtde) edi udi. Mmọ ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹte ke enye edi itiat editi oro ẹkebọpde ke ukpono Peter ke ekperede utịt ọyọhọ isua ikie iba ndien ke ukperedem “ẹma ẹdida enye nte itiat udi.” Nte ededi, nte ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Oscar Cullmann ọdọhọde, “mme udọkisọn̄ oro ke Obio Ukara pope iwụtke udi Peter ke baba usụn̄ kiet.”

Nso kaban̄a mme ọkpọ oro? Ẹkpenyene ndidọhọ nte ke ebiet oro mme ọkpọ ẹmi ẹnen̄ede ẹto isụk in̄wan̄ake. Toto ke akpa isua ikie akamba itie ubụk mme okpono ndem ama odu ke se idide Obot Obio Ukara pope idahaemi, ẹma ẹbụk ekese okpo owo ke ikpehe emi, ndien ẹkụt ediwak mmọ. Ubak ubak uwetn̄kpọ oro (ndusụk ebịghide afiak edem okosịm ọyọhọ isua ikie inan̄) emi ndusụk owo ẹdọhọde ke owụt ebiet emi ẹkekụtde mbak idem owo oro nte edide udi apostle emi, ekeme, ke usụn̄ ọfọnde akan, nditịn̄ “mban̄a mme ọkpọ Peter oro ẹdọhọde nte odude.” Adianade do, ediwak mme ekpep n̄kpọ mban̄a uwetn̄kpọ oro ẹkapde-kap ẹnyene ekikere oro nte ke uwetn̄kpọ oro ekeme idem ndiwọrọ “Peter idụhe mi.”

‘Ekikere Oro Mîdịghe se Ẹberide Edem’

Ewetmbụk oro D. W. O’Connor ọdọhọ ete: “Akpa ye mme ebiet oro ẹberide edem ẹkan isiakke ebiet [Peter] akakpade n̄kpa usụn̄ Abasi, edi ke otu mme ebiet eke ndondo emi ye oro owo mînen̄ekede iberi edem in̄wan̄în̄wan̄ n̄kemuyo odu nte ke ekedi ikpehe Obio Ukara pope.” Ediyom oro ẹyomde udi Peter ke Obio Ukara pope ke ntre ọkọkọn̄ọ ke mme ekikere oro mîdịghe se eberide edem. O’Connor ọsọn̄ọ ete: “Ke ini mbak idem owo akakabarede edi ata akpan n̄kpọ, . . . mme Christian ẹma ẹdinịm ke akpanikọ ẹte ke [itiat udi] Peter ke ata idem n̄kpọ okowụt nnennen ebiet oro udi esie okodude.”

Mme ekikere ẹmi ẹketọn̄ọ ukem ini ye edikpono mbak idem owo oro mîkemke ye N̄wed Abasi. Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie ita ye inan̄ kaiso, nsio nsio esop ido ukpono ẹma ẹda mbak idem owo ẹnam n̄kpọ, edide edi akpanikọ m̀mê nsu​—⁠ndien idịghe ye unana ufọn ndutịm uforo⁠—​ke ukeme ndinyene akamba itie “eke spirit” ye edimenede odudu ukara mmọ ke enyọn̄. Ntem, ke ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke okpo Peter enyene utịbe utịbe odudu, mme aka isan̄ ido ukpono ẹma ẹsika ebiet oro ẹdọhọde nte edide udi esie. Ke utịt ọyọhọ isua ikie itiokiet, mme andinịm ke akpanikọ ẹma ẹsitop mbai n̄kpọ oro ẹtịmde ẹdomo udop mmọ ẹdori ke “udi” oro. “Se odotde ẹtịm ẹfiọk edi,” ntem ke ukem mbụk oro kiet ọdọhọ, “edieke owo oro eben̄ede n̄kpọ enyenede iwụk, ke ini ẹfiakde ẹsio ọfọn̄ oro ke udi, enye eyeyọhọ ye odudu otode Abasi ndien eyedobi akan nte ekedide ke akpa.” Emi owụt udomo edinịm n̄kpọ oro mînyeneke nsọn̄ọ ke akpanikọ ke ini oro.

Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, mme utọ mbụk nte enyeemi ye mme ekikere ẹmi mînyeneke isọn̄ ndomokiet ẹma ẹtịp n̄kpọ akamba akamba ẹsịn ke n̄kọri ukpono Ufọkabasi Obio Ukara pope. Nte ededi, ẹma ẹdemede mme eneni. Ke ọyọhọ isua ikie 12 ye 13, n̄ka Waldo ama obiom ebeubọk edinam emi ikpe ndien, ebede ke Bible, ama anam an̄wan̄a nte ke akananam Peter ikakaha Rome. Ediwak isua ikie ke ukperedem, mme andida nnọ Edinam Ukpụhọde Protestant ẹma ẹfan̄a ke ukem usụn̄ oro. Ke ọyọhọ isua ikie 18, mme ọwọrọetop mbon akwaifiọk ẹma ẹda ekikere emi nte se mînyeneke isọn̄, ke n̄kan̄ eke mbụk ye eke N̄wed Abasi. Ukem ekikere oro ke mme enyene-ifiọk nditọ ukpepn̄kpọ, mbon Catholic ye mbon en̄wen, ẹnyene tutu osịm usen mfịn.

Ndi Peter Akakpa ke Rome?

Peter, osụhọde idem ọkọiyak owo Galilee oro, ke akpanikọ ikenyeneke ekikere uwọrọiso ke otu mbiowo esop Christian akpa isua ikie. Utu ke oro, enye okowụt idemesie nte “ekemmọ ebiowo.” (1 Peter 5:​1-⁠6, Revised Standard Version) Edu nsụhọdeidem Peter emi okpụhọde ye ubọn̄ ubọn̄ edinam oro ọyọhọde se ẹdọhọde nte edide udi esie, nte esenowo ekededi oro akade Ufọkabasi Obio Ukara pope ekemede ndikụt.

Man ọsọn̄ọ odudu oro enye enyenede ke idem n̄ka Christian eken, Ufọkabasi Catholic omonyịme edinịm ke akpanikọ ‘eke ndondo emi ye emi mîdịghe se ẹberide edem’ emi ọdọhọde ete ke Peter ama odụn̄ ke Rome ke ndusụk ini. Nte ededi, ke edide esen esen n̄kpọ, mme ekikere eke eset eken ẹdọhọ ke itie ẹkebụkde enye idịghe ke Obio Ukara pope, edi ke ebiet efen ke Rome. Edi, ntak mîsọn̄ọke iyịre ke akpanikọ oro odude ke Bible, kpa n̄kukụre ebiet oro nnennen ifiọk aban̄ade Peter odude? Ke Ikọ Abasi ana in̄wan̄în̄wan̄ nte, ke ndinyịme mme ndausụn̄ oro enye ọkọbọde oto otu ukara eke esop Christian ke Jerusalem, Peter akanam utom esie ke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn eke ererimbot eset, esịnede Babylon.​—⁠Galatia 2:1-⁠9; 1 Peter 5:13; men Utom Mme Apostle 8:14 domo.

Ke ini ekewetde n̄wed ọnọ ẹsọk mme Christian ke Rome, n̄kpọ nte 56 E.N., apostle Paul ama ọkọm n̄kpọ nte owo 30 ẹkedide mme andibuana ke esop ye unana edikam nsasiak Peter enyịn̄. (Rome 1:1, 7; 16:3-⁠23) Ekem, ke ufọt 60 ye 65 E.N., Paul ama etie ke Rome ewet leta itiokiet, edi ikasiakke enyịn̄ Peter​—⁠okopodudu uyarade ndisọn̄ọ akpanikọ oro nte ke Peter ikodụhe do.a (Men 2 Timothy 1:15-⁠17; 4:11 domo.) Ẹbụk ẹban̄a utom Paul ke Rome ke utịt utịt n̄wed Utom Mme Apostle, edi inikiet efen, owo itịn̄ke n̄kpọ iban̄a Peter. (Utom 28:​16, 30, 31) Mmọdo, edidụn̄ọde uyarade Bible ye uduak, oro mîsan̄ake ye mme ekikere oro ẹma ẹkenyenyene, ekeme ndida n̄kukụre n̄kosịm ubiere oro nte ke Peter ikọkwọrọke ikọ ke Rome.b

“Uwọrọiso” oro pope enyenede ọkọn̄ọ ke mme ekikere oro mîdịghe se ẹberide edem ye ediyụrọde N̄wed Abasi nda nnam n̄kpọ. Jesus, idịghe Peter, edi itiat idakisọn̄ Ido Ukpono Christ. Paul ọdọhọ ete, ‘Christ edi ibuot ọnọ ufọk Abasi.’ (Ephesus 2:20-⁠22; 5:23) Ekedi Jesus Christ ke Jehovah okosio ọdọn̄ ete edidiọn̄ onyụn̄ anyan̄a kpukpru mmọ oro ẹnyenede mbuọtidem.​—⁠John 3:16; Utom 4:12; Rome 15:29; se n̄ko 1 Peter 2:​4-⁠8.

Do, kpukpru mbon oro ẹnamde isan̄ ẹka ndise ebiet oro mmọ ke ofụri esịt ẹnịmde ke akpanikọ nte edide udi Peter man ‘ẹkesobo ye andida itie esie’ ẹsak iso ẹse afanikọn̄ edide ndinyịme ‘mme ekikere oro mîdịghe se ẹberide edem’ m̀mê ndinịm Ikọ Abasi eke odotde ẹbuọt idem ke akpanikọ. Sia mme Christian ẹyomde Abasi onyịme utuakibuot mmimọ, mmọ ‘ẹwụk enyịn ẹse Jesus, Andinam mbuọtidem mmọ ọfọn ama,’ ye mfọnmma uwụtn̄kpọ oro enye okonịmde ọnọ nnyịn nditiene.​—⁠Mme Hebrew 12:2; 1 Peter 2:21.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 29]

“Udọkisọn̄ oro iwụtke akpan idiọn̄ọ udi ndomokiet ke idak Ndutụn̄ọ oro; m̀mê nsọn̄ọ ndomokiet ndidu nte ke mme Christian ẹma ẹkam ẹbọ mme owotowo oro okpo St. Peter man ẹbụk. Nte ẹkesikam ẹnamde, ekeme n̄ko ndidi ẹkesitop okpo owo oro ekedide odudụn̄ (peregrinus), ye ikpîkpu abiatibet nte ekemde ye ibet ẹsịn ke Tiber. . . . Akan oro, owo ikenyeneke ukem udọn̄ editịm mbak idem owo nnịm ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini emi nte ekedide ke ukperedem, ke ini oro edinịm ke akpanikọ oro nte ke utịt ererimbot emekpere eketekde ubọk ndien utuakibuot nnọ mbon oro ẹkekpade n̄kpa usụn̄ Abasi ọkọtọn̄ọde ndiwụt idem. Ke ntre, ekikere oro nte ke owo, ke akpanikọ, ikọbọhọ okpo St. Peter man ẹbụk edi akpanikọ.”​—⁠The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, oro Jocelyn Toynbee ye John Ward Perkins ẹwetde.