Afai Odu Ke Kpukpru Ebiet
KE ETIEDE ke moto esie ebet ikan̄ emi esinọde mme awat o-moto ndausụn̄ ndikpụhọde, awat o-moto oro ke mbuari ama okụt akamba eren kiet asan̄ade ebịne enye, ke an̄wan̄a isụn̄i ọduọk, ofụt ubọk enyen̄e. Awat o-moto oro ama ọsọsọp ọkọbi mme usụn̄ esie onyụn̄ eberi mme window esie, edi akamba eren oro ke akasan̄a ekpere. Ke osịmde do, eren oro ama enyen̄e moto oro onyụn̄ odụri usụn̄ moto oro. Ke akpatre, sia oro mîkoyụhọke enye, enye ama emenede akamba ubọk esie oro okofụtde akama ọtọ akrasi iso moto oro, asuan enye mbai mbai.
Nte emi edi n̄kpọntịbe ẹwụtde ke senima? Baba! Emi ekedi utọk aban̄ade uwat ke usụn̄ ke isuo Oahu, Hawaii, emi ẹdiọn̄ọde kaban̄a sụn̄sụn̄, emem emem n̄kann̄kụk esie.
Emi idịghe n̄kpọ n̄kpaidem. Edidọn̄ ukpọhọde ke mme usụn̄, ukwak ke mme window, mbon ukpeme ke mme ufọk, idem mme idiọn̄ọ ẹdiande ke bus oro ẹdọhọde “Andiwat ikamake okụk”—kpukpru ẹwụt n̄kpọ kiet: Afai odu ke kpukpru ebiet!
Afai ke Ufọk
Ufọk edi ebiet emi ẹmade ke anyanini nte ebiet emi owo enyenede ifụre. Nte ededi, ekikere emi ke okpụhọde usọp usọp. Afai ubon, emi esịnede edisabade eyenọwọn̄, edimia nsan̄andọ, ye uwotowo, edi se inamde ibuotikọ mbụk n̄kpọntịbe ke ofụri ererimbot.
Ke uwụtn̄kpọ, Manchester Guardian Weekly ọdọhọ ete: “Ke nsụhọde n̄kaha nditọwọn̄ 750,000 ke Britain ẹkeme ndikop ubiak eke ntụk ebịghi ke ntak ẹkesiode mmọ ẹnyan ẹnọ afai ubon.” Ntọt emi ọkọkọn̄ọ ke ndụn̄ọde oro okowụtde n̄ko ete ke “ita ke otu iban inan̄ oro ẹkebụpde mbụme ẹma ẹtịn̄ ẹte ke nditọ mmimọ ẹma ẹkụt mme edinam afai, ndien se ikperede ndisịm mbahade iba ke itie ita ke otu nditọwọn̄ ẹma ẹkụt ẹmiade eka mmọ.” Ukem ntre, nte ekemde ye U.S.News & World Report, N̄ka Oro Esede Aban̄a Edisabade ye Editre Ndise Mban̄a Eyenọwọn̄ eke United States ọnọ ekikere ete ke “nditọwọn̄ 2,000, ẹmi ata ediwak ke otu mmọ mîsịmke isua 4, ẹsikpan̄a ke isua kiet kiet ke ubọk mme ete ye eka ye mme andikpeme mmọ.” Ntọt oro ọdọhọ ete ke emi awak akan ibat n̄kpan̄a otode mbabuat n̄kpọntịbe moto, edikpa ke mmọn̄, m̀mê ediduọ.
Afai ufọk n̄ko esịne edisuene nsan̄andọ, emi esịnede ọtọn̄ọde ke ediberi m̀mê edisio ubọk ntuak tutu osịm edisiak ufia, editịgha, edifụt itọn̄, edimia, edidịghe ye ikwa m̀mê ye ikan̄, m̀mê idem ediwowot. Ndien mfịn orụk afai emi edi edem iba. Ndụn̄ọde kiet owụt ete ke otu afai oro ẹtọtde ke ufọt mme ọdọndọ, edi irenowo ẹsitọn̄ọ n̄kpọ nte mbahade kiet ke itie inan̄, iban ẹsitọn̄ọ mbahade kiet ke itie inan̄ en̄wen, ndien ke nditịm ntịn̄ ẹkeme ndidọhọ ke se isụhọde oro edi en̄wan ẹmi ẹkemede ndiduọhọ edem mbiba.
Afai ke Itieutom
Ke ẹwọrọde ẹkpọn̄ ufọk itieutom edi ebiet emi nte ido edide, owo ekemede ndikụt ndutịm, ukpono, ye eti ido. Edi etie nte oro idịghe ntre aba. Ke uwụtn̄kpọ, ibat emi Itieutom Unenikpe United States ọkọnọde owụt ete ke isua kiet kiet se iwakde ibe owo 970,000 ẹdi mbon unọmọ afai afai ubiatibet ke itieutom. Ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, “n̄kpọndịk odu ọnọ owo kiet kiet ke otu mbonutom inan̄ ndinyene unọmọ nto ndusụk orụk afai ke itieutom,” nte ekemde ye ntọt ke Professional Safety—Journal of the American Society of Safety Engineers.
N̄kpọ oro enen̄erede akama editịmede esịt edi nte ke afai itieutom itreke ke uyom uyom utọk ye ikọ isụn̄i. Ukem ntọt oro etịn̄ ete ke “afai emi ẹdade san̄asan̄a ẹtiene mme eteutom ye mbonutom akpan akpan edi ikpehe uwotowo oro ọkọride usọp usọp ke U.S.” Ke 1992, 1 ke otu n̄kpan̄a 6 oro ẹkenyenede ebuana ye utom ekedi uwotowo; ye iban, ekpere ndidi ibat oro ekedi 1 ke otu 2. Mfan̄a idụhe nte ke afai ke okpot odụk itieutom emi ini kiet ko ekedide itie emem.
Afai ke Mbre Mbuba ye Unọ Idem Inemesịt
Ẹsisịn idem ke mbre mbuba ye unọ idem inemesịt nte usụn̄ edikpụhọde edinam m̀mê ediduọk odudu man owo afiak okop odudu ndinam mme akpan n̄kpọ eke uwem. Unọ idem inemesịt mfịn edi mbubehe oro osiode ata ediwak biliọn naira. Man ẹnam udori nte ẹkekeme ẹto ọnọ-udori mbubehe emi, mme anam mbubehe unọ idem inemesịt inyeneke ubiomikpe edida usụn̄ ekededi oro mmọ ẹfiọkde nnam n̄kpọ. Ndien kiet ke otu utọ usụn̄ oro edi afai.
Ke uwụtn̄kpọ, Forbes, magazine mbubehe kiet, etịn̄ ete ke owo kiet emi osiode mbre video edi enyene ọwọrọetop mbre ekọn̄ emi andikan asuande asua esie ibuot ye ọkpọ asakedem ke adan̄aemi mme ndanse ẹfioride ẹte, “Wot enye! Wot enye!” Nte ededi, ukem mbre oro emi ẹkenamde ẹnọ ufọkurua kiet emi amiade mbuba ikesịneke baba uduọkiyịp kiet. Nso ikedi utịp? Enyeoro esịnede afai akan ama anyama akan nsan̄a esie ke mbahade 3 ke 2. Ndien emi ekedi ata ediwak okụk. Ke ini ẹkesiode mme nsiondi mbre emi, oro ẹbrede ke ufọk ẹwọrọ urua, mme usiakifia ẹma ẹnam miliọn $65 ke udori ke ofụri ererimbot ke akpa urua iba! Ke ini n̄kpọ abuanade edidia udori, afai akam edi n̄kpọ mbukpek efen ndida mmụm mme andidep.
Afai ke mbre mbuba edi ata n̄kpọ efen. Mbon mbre ẹsiwak nditan̄ idem mban̄a udomo n̄kpọ oro mmọ ẹkemede ndibiat. Ke mbre hockey kiet ke 1990, ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹnam ndudue 86—n̄wakn̄kan oro akanam ẹnamde. Ẹma ẹtre mbre oro kan̄a ke hour ita ye ubak ke ntak afai. Ẹma ẹnọ ebre mbre kiet usọbọ ke ọkpọ iso oro akanuahade, enyịn oro ẹkewaide, ye unan oro ẹkenọde. Ntak utọ afai oro? Ebre mbre kiet ama anam an̄wan̄a ete: “Ke ini afo akande ke mbre oro enen̄erede edi eke ntụk, ye ekese en̄wan, afo ama ọnyọn̄ ufọk eyetie fi ke idem nte ke emekpere mbon mbre fo akan. N̄kekere ke en̄wan anam enye enen̄ede edi mbre eke spirit.” Ke ata ediwak mbre mbuba eke mfịn, etie nte afai ikam idịghe usụn̄ ndisịm se ẹbịnede edi akam edi se ẹbịnede.
Afai ke Ufọkn̄wed
Ẹsiwak ndise ufọkn̄wed nte ebiet ubọhọ emi mme uyen ẹkemede ndifre mban̄a kpukpru mbubehe mmọ nnyụn̄ n̄wụk ntịn̄enyịn ke ndinam ekikere ye idem mmọ ẹkọri. Nte ededi, mfịn, ufọkn̄wed idịghe aba utọ ebiet ubọhọ ye ifụre oro. Ndụn̄ọde edifiọk ekikere mme owo oro ẹkenamde ke 1994 ama owụt ete ke afai ye ntịme ẹdi mme ebeiso mfịna ke ufọkn̄wed ke United States, okpon akan mfịna okụk, oro ekedide akpa ke udịm ke isua emi ekebede. Idaha oro akam ọdiọk adan̄a didie?
Ke mbụme oro, “Nte akanam afo emedi owo unọmọ edinam afai oro otịbede ke ufọkn̄wed m̀mê ke n̄kann̄kụk esie?” ekpere ndidi owo 1 ke kpukpru owo 4 ke otu nditọ ufọkn̄wed oro ẹkenamde ndụn̄ọde ẹkebọrọ ih. Se iwakde ibe andikpep kiet ke itie duop ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ n̄ko. Ukem ndụn̄ọde oro ama ayarade ete ke mbahade 13 eke ikie ke otu nditọ ufọkn̄wed, iren ye iban, ẹma ẹnyịme ke imesikama n̄kpọ en̄wan ika ufọkn̄wed ke ini kiet m̀mê eken. Ata ediwak mmọ ẹkedọhọ ke ikanam ntre n̄kukụre man inem mbon en̄wen esịt mîdịghe man ikpeme idem mmimọ. Edi eyen ufọkn̄wed kiet edide isua 17 ke emana ama otop andikpep esie ikpanesịt ke ini andikpep oro okodomode ndibọ enye ikan̄ esie.
Ido Afai
Mfan̄a idụhe nte ke afai odu ke kpukpru ebiet mfịn. Ke ufọk, ke itieutom, ke ufọkn̄wed, ye ke itie unọ idem inemesịt, nnyịn imosobo ido afai. Ke ẹdide se ẹsiode ẹnyan ẹnọ enye kpukpru usen, ediwak owo idahaemi ẹda enye nte ido edinam—tutu ẹnọmọ mmọ. Ndien mmọ ẹbụp ẹte, Nte enye eyetre tutu amama? Nte afo akpama ndifiọk ibọrọ? Do mbọk kot ibuotikọ emi etienede mi.