Ntak Ido Ukpono Ererimbot Edisịmde Utịt

“Mbufo ikọt Mi, ẹwọn̄ọ ke esịt, mbak mbufo ẹdibuana ke idiọk-n̄kpọ esie, ẹdinyụn̄ ẹtiene ẹbọ mme ufen esie.”—EDIYARADE 18:4.

1. (a) Ke nso usụn̄ ke Akwa Babylon ọduọ? (b) Didie ke n̄kpọntịbe emi otụk Mme Ntiense Jehovah?

“AKWA BABYLON ọmọduọ.” Ih, ke idaha use n̄kpọ Jehovah ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono ọmọduọ. Emi edi ntre toto ke 1919, ke ini nsụhọ nditọete Christ ẹkewọn̄ọde ke idak odudu Christendom, kpa akwa ubak ndịben̄kpọ Babylon. Nte utịp, mmọ ẹnyene ifụre ndisua nnọ nsunsu ido ukpono nnyụn̄ ntọt edinen itie ukara Abasi ebe ke Obio Ubọn̄ Messiah. Ke ofụri isua ikie emi mbon nsọn̄ọnda ẹdide Mme Ntiense Jehovah ẹmeyarade mme n̄ka ido ukpono ẹdide n̄kpọutom Satan, emi enye adade ndibian̄a “ofụri ererimbot.”—Ediyarade 12:9; 14:8; 18:2.

Didie ke Akwa Babylon Ọduọ?

2. Nso idi idaha mme ido ukpono ererimbot oro ẹdude kemi?

² Nte ededi, owo ekeme ndibụp ete, ‘Afo ekeme didie ndidọhọ ke Babylon ọmọduọ, ke ini etiede nte ke ido ukpono ke oforo ke ata ediwak idụt?’ Ido Ukpono Catholic ye Islam ẹnyene ke kiet kiet se iwakde ikan mme andinịm ke akpanikọ biliọn kiet. Ido Ukpono Protestant osụk ọkọkọri ke mme idụt America, emi mbufa ido ukpono ye ufọkakam ẹwọrọde ẹdi kpukpru ini. Ediwak miliọn owo ke mme itie ikie ke ẹtiene mme ido edinam Ido Ukpono Buddha ye Ido Ukpono Hindu. Edi, ke nso udomo ke ofụri ido ukpono emi enyene eti odudu ke eduuwem ediwak biliọn owo ẹmi? Nte enye akpan mbon Catholic ye mbon Protestant ndiwot kiet eken ke Northern Ireland? Nte enye amada ata emem ọsọk mme Jew ye mbon Muslim ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn? Nte enye amanam n̄kemuyo odu ke ufọt mbon Hindu ye mbon Muslim ke India? Ndien, ke ata ndondo emi, nte enye akpan mbon Orthodox Serbia, mbon Catholic Croatia, ye mbon Muslim Bosnia ndibịne “edinam ekpụk asana,” ediwo, edidan̄ owo ke n̄kanubọk, ye ediwot kiet eken? Ediwak ini ido ukpono edi sụk enyịn̄, kpa n̄kpọ oro eferede nte ikpọk nsenunen emi obomode ke ẹfịkde ata esisịt.—Galatia 5:19-21; men James 2:10, 11 domo.

3. Ntak emi ido ukpono adade ke ikpe ke iso Abasi?

³ Ke idaha use n̄kpọ Abasi, ibetedem oro mme owo ẹnọde ido ukpono ikpụhọkede akpanikọ kiet oro owo mîkemeke ndifehe mbọhọ—ofụri ido ukpono ada ke ikpe ke iso Abasi. Akwa Babylon, nte mbụk esie owụtde, odot ọkpọsọn̄ ubiomikpe koro “mme idiọk-n̄kpọ esie ẹma ẹboho ẹkon̄ ẹsịm enyọn̄, Abasi omonyụn̄ eti mme ukwan̄kpọ esie.” (Ediyarade 18:5) Ke ikọ prọfesi Hosea ekewet ete: “Koro mmọ ẹketọde ofụm ke isọn̄, ndien mmọ ẹyedọk oyobio.” Ofụri nsunsu ido ukpono Satan ke ofụri ererimbot ẹyekpe n̄kponn̄kan utịp ke mmọ ndikpọn̄ Abasi, ima esie, enyịn̄ esie, ye Eyen esie.—Hosea 8:7; Galatia 6:7; 1 John 2:22, 23.

Ana Afo Emek

4, 5. (a) Ke nso mme idaha ke nnyịn idu uwem mfịn? (b) Mme mbụme ewe ke ana nnyịn ibọrọ?

⁴ Nnyịn idu uwem ke akpatre ikpehe “ukperedem ini,” ndien nte mme ata Christian nnyịn ke in̄wana ndibọhọ “ndiọkeyo” ẹmi. (2 Timothy 3:1-5) Mme ata Christian ẹdi mme andidụn̄ ke ererimbot Satan ke ibio ini, emi enen̄erede owụt mbiara edu esie nte owotowo, osu nsu, ye ọdọk-edidọk. (John 8:44; 1 Peter 2:11, 12; Ediyarade 12:10) Afai, abian̄a, udia n̄wo, mbiara, ye ndisịme oburobụt ido uwem ẹkan nnyịn ẹkụk. Ẹmefụmi mme edumbet. Edinịm ke akpanikọ nte ke unọ idem inemesịt edi akakan n̄kpọ ke uwem ye uduak idemowo ẹdi mme ọsọ ikọ. Ndien ke ediwak idaha mme ọkwọrọ ederi ẹsifụmi mbiara ido uwem ebe ke ndisiak mmọn̄ ke in̄wan̄în̄wan̄ ubiomikpe oro Bible obiomde idan̄ ukemuduot, use, ye efịbe. Ntem mbụme edi, Nte afo aman̄wam onyụn̄ onyịme nsunsu utuakibuot, mîdịghe nte afo amabuana ifịk ifịk ke utuakibuot akpanikọ?—Leviticus 18:22; 20:13; Rome 1:26, 27; 1 Corinth 6:9-11.

⁵ Ini edisak nsion̄o edi emi. Ntem, ata eti ntak odu ndiwụt ukpụhọde ke ufọt nsunsu utuakibuot ye utuakibuot akpanikọ. Nso efen ke mme ido ukpono Christendom ẹnam oro anamde mmọ ẹnyene nduduọhọ ntre?—Malachi 3:18; John 4:23, 24.

Ẹbiom Nsunsu Ido Ukpono Ikpe

6. Didie ke Christendom ọkpọn̄ Obio Ubọn̄ Abasi?

⁶ Okposụkedi ediwak miliọn owo ke Christendom ẹsibọn̄de Akam Ọbọn̄ kpukpru ini, emi mmọ ẹbọn̄de ẹben̄e Obio Ubọn̄ Abasi ndidi, mmọ ye ifịk ẹmenọ kpukpru orụk ukaraidem oro ọwọrọde edi ibetedem, ke ẹsiode eke ukara Abasi ẹfep. Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede “mbọn̄” Ufọkabasi Catholic, utọ nte mme Cardinal Richelieu, Mazarin, ye Wolsey, ẹma ẹnam utom n̄ko nte mbon ukara ererimbot, mme asan̄autom ukara.

7. Didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹkeyarade mme ọkwọrọ ederi Christendom ke se ikande isua 50 ẹmi ẹkebede?

⁷ Ke se iwakde ikan isua 50 ẹmi ẹkebede, ke ekpri n̄wed oro ẹkotde Religion Reaps the Whirlwind, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹyarade edisịn oro Christendom ekesịnde idem ke mbre ukara.a Se ẹketịn̄de ini oro enyene ukem odudu mfịn: “Ndụn̄ọde esịt akpanikọ kaban̄a eduuwem mme ọkwọrọ ederi ido ukpono eke kpukpru n̄ka ayayarade nte ke mme adaiso ido ukpono ofụri ‘Christendom’ ke ẹbuana ye ufiop ufiop udọn̄ ke mme mbre ukara ‘idiọk ererimbot oro odude kemi’ ke ẹnyụn̄ ẹnọhọ ke mme mbubehe ererimbot esie.” Ke ini oro Mme Ntiense ẹma ẹnen̄ede ẹsua ẹnọ Pope Pius XII ke enye ndidụk ediomi ye Nazi eke Hitler (1933) ye Fascist eke Franco (1941), ọkọrọ ye edikpụhọ oro pope okokpụhọde mme andida ke ibuot idụt ye idụt nyomikọ oro Japan ke March 1942, ke ọfiọn̄ ifan̄ kpọt ẹbede ke ẹma ẹken̄wana ibak ibak en̄wan ke Pearl Harbor. Pope oro ama okpu ndinam ntọt James: “Mbufo iban n̄ka-owo, nte mbufo ifiọkke ite, edidi ufan ye ererimbot edi edidi usua ye Abasi? mmọdo owo ekededi eke oyomde ndidi ufan ye ererimbot anam idem usua ye Abasi.”—James 4:4.

8. Didie ke Ufọkabasi Roman Catholic abuana ke mbre ukara mfịn?

⁸ Nso idaha idu mfịn? Ukara pope ke osụk ababuana ke mbre ukara, ebe ke mme ọkwọrọ ederi esie onyụn̄ ebe ke mme andida ke ibuot usụhọde mbon ido ukpono esie. Mme pope ndondo emi ẹmewụt ke mmimọ imenyịme Edidiana Mme Idụt ebe ke nditịn̄ ikọ nnọ abian̄a abian̄a n̄ka oro owo osiode edi ndida emem ererimbot ndi. Nsiondi L’Osservatore Romano ndondo emi, kpa n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Obio Ukara pope, ama ọtọt ete ke mbufa mbon ẹmi ẹnyenede usọ ke ndinam mbubehe obio itiaba, ẹmi ẹdide “mme isụn̄utom ẹnọ Edisana Ifụm Ukara,” ẹma ẹwụt “Edisana Ete” n̄weditoro mmọ. Nte nnyịn imekeme ndikere nte ke Jesus ye Peter ẹkpebuana ke mme utọ edikpụhọ oro ẹkpụhọde mbon ẹmi ẹnyenede usọ ke ndinam mbubehe obio do? Jesus ikayakke mme Jew ẹnam enye edidem okonyụn̄ ọdọhọ ke Obio Ubọn̄ imọ idịghe eke ererimbot emi.—John 6:15; 18:36.

9. Ntak emi nnyịn ikemede ndidọhọ ke mme ido ukpono Protestant ifọnke ikan Catholic emi edide nsan̄a mmọ?

⁹ Nte mme adaiso Protestant ẹfọn ẹkan nsan̄a mmọ ẹdide mbon Catholic? Ke United States, ẹdiọn̄ọ ediwak n̄kani ido ukpono Protestant, ye mbon Mormon n̄ko, nte ẹdade ẹnọ ndusụk n̄ka ukaraidem. N̄ka Christian enen̄ede esịn idem ke mbre ukara United States. Mme ọkwọrọ ederi Protestant eken nte an̄wan̄ade ẹnyene nsio nsio ndutịm ukaraidem oro ẹdade ẹnọ. Ndusụk ini ẹsifre ẹte ke United States, mbon mbre ukaraidem utọ nte Pat Robertson ye Jesse Jackson ẹdi m̀mê ẹkedi n̄ko “Mme Odot-Ukpono,” kpa nte owo Ufọkmbet Britain oro Ian Paisley ke Northern Ireland, edide. Didie ke mmọ tutu amama ẹkeme ndiwụt ke idaha mmimọ enen?—Utom 10:34, 35; Galatia 2:6.

10. In̄wan̄în̄wan̄ ikọ ewe ke ẹketịn̄ ke 1944?

¹⁰ Nte Religion Reaps the Whirlwind okobụpde ke 1944, ntre ke nnyịn ibụp idahaemi ite: “Nte n̄ka ekededi oro odụkde mme ediomi ye ukara ererimbot onyụn̄ esịnde idem ifịk ifịk ke mme mbubehe ukaraidem ererimbot emi, oyomde ufọn ye ukpeme ererimbot emi . . . ekeme ndidi esop Abasi m̀mê ndida ke ibuot Christ Jesus ke isọn̄? . . . Nte uyarade owụtde, kpukpru mbon ido ukpono oro ẹbuanade ọsọ utịtmbuba ye mme obio ubọn̄ ererimbot emi ikemeke ndida ke ibuot obio ubọn̄ Abasi oro esịnede ke ubọk Christ Jesus.”

Edu Cain Emi Nsunsu Ido Ukpono Enyenede

11. Didie ke nsunsu ido ukpono eketiene uwụtn̄kpọ Cain?

¹¹ Ke ofụri mbụk, nsunsu ido ukpono omowụt edu Cain, oro okowotde eyeneka esie Abel. “Ẹda emi ẹyarade ẹfiọk nditọ Abasi ye nditọ Satan; baba owo kiet eke mînamke edinen ido idịghe eke Abasi, ndien edi ntre ye owo emi mîmaha eyen-ete esie. Koro emi edi etop emi mbufo ẹkekopde toto ke editọn̄ọ, ẹte, nnyịn ikpama kiet eken; ikûbiet Cain, emi ekedide eke andidiọk, onyụn̄ owotde eyen-ete esie. Ndien ntak owotde enye? Koro utom esiemọ ọdiọkde, edi eke eyen-ete esie enende.” Sia enye mîkekemeke ndiyọ edisana utuakibuot Abasi eke eyeneka esie oro ẹkenyịmede, Cain ama ọwọn̄ọde ebịne afai—kpa akpatre n̄kpọ emi mbon oro mînyeneke eti ibọrọ ẹsinamde.—1 John 3:10-12.

12. Nso uyarade idu iban̄a edibuana oro ido ukpono abuanade ke mme ekọn̄ ye en̄wan?

¹² Nte mme akpanikọ ẹsọn̄ọ edibiom oro ẹbiomde nsunsu ido ukpono ikpe? Ke n̄wed oro Preachers Present Arms, andiwet ọkọdọhọ ete: “Ke mbụk aban̄ade ntatenyịn, . . . odudu iba ẹsidiana ọtọkiet kpukpru ini ke adiana-iba ediomi. Mmọ ẹdi ekọn̄ ye ido ukpono. Ndien, ke kpukpru ikpọ ido ukpono ererimbot, . . . idụhe ndomokiet oro esịnde idem ke [ekọn̄] akan [Christendom].” Ke ndusụk isua ẹmi ẹkebede, The Sun, kpa n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Vancouver, Canada, ọkọdọhọ ete: “Eyedi edi mmeme ofụri ido ukpono oro ẹtịmde nte ufọkabasi etienede ọfọn̄ etakubom . . . Ewe ekọn̄ ke ẹken̄wana emi owo mîkọdọhọke ke Abasi ama odu ye n̄kan̄ kiet kiet?” Ekeme ndidi afo ama okụt uyarade emi ke ndusụk ufọkabasi n̄kann̄kụk. Ata ediwak ini, ẹsida ọfọn̄ etakubom idụt ẹbana n̄kpoto utịn̄ikọ. Afo ekere ke ewe ọfọn̄ etakubom ke Jesus ekpetiene? Mme ikọ esie ke ẹsioro uyo ke ofụri isua ikie ẹmi: “Obio Ubọn̄ Mi idịghe eke ererimbot emi”!—John 18:36.

13. (a) Didie ke nsunsu ido ukpono okpu ke Africa? (b) Nso idiọn̄ọ ke Jesus ọkọnọ man ẹda ẹfiọk Ido Ukpono Christ?

¹³ Mme ido ukpono Christendom ikpepke otuerọn̄ mmọ akpanikọ aban̄ade ata ima nditọete. Utu ke oro, ẹyak mme eneni eke idụt, esien, ye ekpụk ẹbahade otu mmọ. Mbụk ẹwụt ẹte ke mme ọkwọrọ ederi Catholic ye Anglican ẹnyene udeme ke mme ubahade oro ẹsụn̄ọde ke ediwot oro ẹwotde ofụri orụk ke Rwanda. The New York Times ọtọt ete: “Akpakịp uwotowo ke Rwanda amanam ediwak mbon Roman Catholic do ẹkere ke mme andikara ufọkabasi ẹda mmimọ ẹtụn usụn̄. Ediwak ini ufọkabasi esibahade ada ke ekpụk ke ekpụk, ke ufọt Hutu ye Tutsi.” Ukem n̄wedmbụk n̄kpọntịbe oro ama okot oto oku Maryknoll nte ọdọhọde ete: “Ufọkabasi ama okpu ata idiọk idiọk ke Rwanda ke 1994. Ediwak mbon Rwanda ikereke-kere iban̄a ufọkabasi aba. Owo ikemeke ndibuọt idem ke enye aba.” Nso ukpụhọde ke emi edi ntem ye ikọ Jesus ẹmi: “Mbufo ẹma ẹma kiet eken, kpukpru owo ẹyeda oro ẹfiọk ẹte mbufo ẹdi mbet Mi.”—John 13:35.

14. Nso n̄wetnnịm n̄kpọ kaban̄a eduuwem ke ikpọ ido ukpono oro mîdịghe eke Christian ẹnịm?

¹⁴ Ikpọ ido ukpono Akwa Babylon eken inịmke uwụtn̄kpọ oro ọfọnde akan. Mme enyene-ndịk akpakịp uwotowo eke 1947, ke ini ẹkebaharede India, ẹwụt nte ke ikpọ ido ukpono do ision̄oke edu ediyọ. N̄kaiso afai obio ke India ọsọn̄ọ ke ata ediwak owo ikpụhọkede. Eyịghe idụhe magazine oro India Today ekeberide ete: “Ido ukpono edi enyịn̄ emi ẹkamade ẹnam mme ata enyene-ndịk ubiatibet. . . . Enye anam afai atara asuana akamba akamba onyụn̄ enen̄ede edi odudu eke akamade nsobo.”

“Ata N̄kpọ N̄kpaidem”

15. Nso idi idaha ido ukpono ke ererimbot n̄kan̄ edem usoputịn?

¹⁵ Idem mme ewetn̄wed ererimbot ẹmekụt edikpu oro ido ukpono okpude ndinam owo okpụhọde ekikere, ndikpep mme ata ọsọn̄urua edu, nnyụn̄ mbiọn̄ọ mme ido ererimbot ndibe ndụk. Ke n̄wed esie Out of Control, Zbigniew Brzezinski, akani ọnọitem mban̄a ukpeme idụt United States ekewet ete: “Edi ata n̄kpọ n̄kpaidem nte ke n̄kponn̄kan edikan ke ekikere oro nte ke ‘Abasi akpa’ idịghe ke mme idụt ẹmi ekikere Marx akarade . . . edi edi ke mme atat-ubọk n̄ka ukara mbio obio eke n̄kan̄ Edem Usoputịn, emi ke ntatenyịn ọkọride unana udọn̄ ido uwem. Kaban̄a ukperedem emi, akpanikọ edi nte ke ido ukpono etre ndinyene akwa odudu ke idem n̄kaowo.” Enye aka iso ete: “Odudu ido ukpono ke ntatenyịn mbon Europe amakpa mmọn̄ akamba akamba, ndien Europe mfịn—idem ke anamde ntre akan America—enen̄erede edi n̄ka ererimbot.”

16, 17. (a) Nso item ke Jesus ọkọnọ aban̄a mme ọkwọrọ ederi eke eyo esie? (b) Nso eti edumbet ke Jesus ọkọnọ kaban̄a mfri?

¹⁶ Nso ke Jesus eketịn̄ aban̄a mme ọkwọrọ ederi mme Jew eke eyo esie? “Mme scribe ye mme Pharisee ẹtie ke itie Moses [ndikpep Torah, kpa Ibet]: mmọdo mbufo ẹnam ẹnyụn̄ ẹnịm kpukpru n̄kpọ eke mmọ ẹtemede mbufo: edi ẹkûnam nte mmọ ẹnamde; koro mmọ ẹdọhọ, ẹdi inamke nam.” Ih, mbubịk ido ukpono idịghe obufa n̄kpọ.—Matthew 23:2, 3.

¹⁷ Mfri nsunsu ido ukpono obiom enye ikpe. Ewụhọ oro Jesus ọkọnọde enen̄ede enyene ebuana: “Kpukpru eti eto ẹn̄wụm eti mfri; edi mbiara eto on̄wụm idiọk mfri. Eti eto ikemeke ndin̄wụm idiọk mfri, mbiara eto inyụn̄ ikemeke ndin̄wụm eti mfri. Ẹkpi kpukpru eto eke mîn̄wụmke eti mfri ẹduọk, ẹmen, ẹtop, ẹsịn ke ikan̄. Ntre ke mbufo ẹdida mfri mmọ ẹfiọk mmọ.”—Matthew 7:17-20.

18. Didie ke Christendom akpanam ikọt esie asana?

¹⁸ Edieke mme ido ukpono Christendom ẹkpenọde ntịn̄enyịn ke ndida ntụnọ Christian eke edisio mfep, m̀mê edisio ke otu, nsịn ke edinam ke ofụri edinam ubiatibet oro mbon oro ẹdọhọde ke idi mme andibuana ke enye ẹnamde, nso ikpetịbe? Nso iditịbe inọ kpukpru mme osu nsu, mme anam use, mme esịn efịbe, mme adan̄ ukemuduot, mbon abian̄a, mme abiatibet, mme andinyam ye mme enyene mbumehe uda n̄kpọsọn̄ ibọk, ye mme andibuana ke n̄ka ubiatibet? Nte eyịghe mîdụhe, mbiara mfri Christendom anam enye odot nsobo Abasi kpọt.—1 Corinth 5:9-13; 2 John 10, 11.

19. Nso ke ẹnyịme ẹban̄a ndausụn̄ ido ukpono?

¹⁹ Akwa mbono Ufọkabasi Presbyterian ke United States ama onyịme ete: “Nnyịn isak iso ise afanikọn̄ oro okponde ke udomo ye ke se enye ọwọrọde. . . . Mme ọkwọrọ ederi ke ufọt mbahade 10 ye 23 eke ikie ke ofụri idụt ẹma ẹsịn idem ke edu ọnọde ekikere aban̄a idan̄ m̀mê ke ebuana idan̄ ye mbon ufọkabasi, mbon oro ẹdude ke idak ukpeme mmọ, nditọ utom, ye ntre ntre.” Anam mbubehe kiet ke United States ke ibio ibio ama etịn̄ akpan n̄kpọ nte otịmde odot ete: “N̄ka ido ukpono ẹmekpu ndinọ mme ọsọn̄urua inyene mmọ, ndien ke ediwak idaha, ẹmekabade ẹdi ubak mfịna.”

20, 21. (a) Didie ke Jesus ye Paul ẹkebiom mbubịk ido ikpe? (b) Mme mbụme ewe ẹsụhọ ndibọrọ?

²⁰ Ubiomikpe oro Jesus okobiomde mbubịk ido ukpono edi ukem mfịn nte enye ekedide ke eyo esie: “Mbufo mbon mbubịk, Isaiah ototịm etịn̄ nte prophet aban̄a mbufo, ete, Mbio ẹmi ẹkpono Mi ke n̄kpọk-inua mmọ; edi esịt mmọ ada nsan-nsan ye Ami. Edi mmọ ẹkpono Mi ikpîkpu, sia ẹkpepde item owo ke ukpep-n̄kpọ mmọ.” (Matthew 15:7-9) Mme ikọ oro Paul ekewetde ọnọ ẹsọk Titus n̄ko etịn̄ aban̄a idaha nnyịn eke mfịn: “Mmọ ẹdọhọ ẹte, mme imọ ifiọk Abasi; edi mmọ ẹkan̄ Enye ke ido mmọ, sia mmọ ẹbiamde mbubiam, ẹnyụn̄ ẹsọn̄de ibuot, ẹnyụn̄ ẹbiarade adan̄a nte mmọ mîkemeke ndinam ndomo eti utom kiet.”—Titus 1:16.

²¹ Jesus ọkọdọhọ ke edieke nnan adade nnan usụn̄, mmọ mbiba ẹdiduọn̄ọ ke ukpe. (Matthew 15:14) Nte afo omoyom ẹsobo fi ye Akwa Babylon? Mîdịghe nte afo oyom ndisan̄a ke nnennen usụn̄ ye ntịn̄enyịn onyụn̄ adara edidiọn̄ Jehovah? Mbụme ẹmi ẹnade nnyịn ke iso idahaemi ẹdi: Ewe ido ukpono, edieke ndomokiet odude, on̄wụm mfri Abasi? Didie ke nnyịn ikeme ndidiọn̄ọ utuakibuot akpanikọ oro Abasi onyịmede?—Psalm 119:105.

[Ikọ idakisọn̄]

Nte Afo Emeti?

◻ Nso idi idaha Akwa Babylon ke iso Abasi idahaemi?

◻ Nso isọn̄ ke ẹda ẹbiom nsunsu ido ukpono ikpe?

◻ Didie ke nsunsu ido ukpono owụt edu Cain?

◻ Nso edumbet ke Jesus ọkọnọ ndida mbiere ikpe ido ukpono ekededi?

[Ndise ke page 13]

Ke ofụri mbụk mme adaiso ido ukpono ẹmenọhọ ke mbre ukara

[Mme Ndise ke page 15]

Mme ọkwọrọ ederi ẹmi n̄ko ẹkedi mme okopodudu mbon ukara

Cardinal Mazarin

Cardinal Richelieu

Cardinal Wolsey

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto]

Cardinal Mazarin ye Cardinal Richelieu: Oto n̄wed oro Ridpath’s History of the World (Ebo. VI ye Ebo. V ke adiana ke adiana). Cardinal Wolsey: Oto n̄wed oro The History of Protestantism (Ebo. I).