Ediomi ke Ufọt “Temple Abasi” ye Ndem ke Greece?

KE USEN anainai eyo emi, eyo ke ọfọp nsemnsem itiat. Nte ededi, etie nte anainai eyo oro isụhọkede ifịk ye ikan̄îkan̄ ubiere akwa udịm ifịk ifịk mbon isan̄ ido ukpono Greek Orthodox ẹmi ẹnamde isan̄ ẹdọk ufọkakam ke etịn̄e obot.

Afo okụt akanian̄wan kiet oro akpade mba, emi okotode ke utịt eken ke idụt oro anam isan̄, an̄wanade ndisụk nsan̄a okposụkedi akpade mba. Ke asan̄ade ọdọk esisịt, eren kiet oro enyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ke asiaha ibibiak nte enye ke ifịk odomode ndifaha mbe ke otuowo oro ẹberide owo. Ndien ekpri n̄kaiferi kiet, okposụkedi okopde ubiak iso esie onyụn̄ owụtde itie nnanenyịn esie, ọnyọni ke edọn̄ esie oro ẹwọrọde iyịp idiọk idiọk. Nso idi utịtmbuba mmọ? Man ẹkesịm ke eti ini, man ẹda ke iso mbiet ẹbọn̄ akam ndien, edieke ẹkemede, man ẹtụk ẹnyụn̄ ẹtịm mbiet ọwọrọetop “edisana owo” inua.

Ẹnam mme n̄kpọ ẹbietde emi ke ofụri ererimbot ke mme ebiet oro ẹyakde ẹnọ ẹda ẹkpono “ndisana owo.” Nte an̄wan̄ade, kpukpru mbon isan̄ ido ukpono ẹmi ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke usụn̄ emi ke mmimọ itiene usụn̄ Abasi ndisan̄a n̄kpere enye, ke ntem iwụtde utuakibuot ye mbuọtidem mmimọ. N̄wed oro Our Orthodox Christian Faith ọdọhọ ete: “Nnyịn imesiti [“ndisana owo”], inyụn̄ inọ ndisana idaha mmọ ubọn̄ ye ukpono . . . , ndien nnyịn imesidọhọ mmọ ẹbọn̄ akam ẹnọ Abasi ẹban̄a nnyịn ẹnyụn̄ ẹsịn n̄kpeubọk ye un̄wam mmọ ke ediwak n̄kpọ oro nnyịn iyomde ke uwem. . . . Nnyịn imesika ibịne Ndisana Owo mme anam-utịben̄kpọ kaban̄a un̄wam . . . man inyene se inanade nnyịn ke spirit ye ke obụk.” N̄ko, nte ekemde ye ibet akwa esop Ufọkabasi Roman Catholic, ẹnyene ndika mbịne “ndisana owo” nte mme esịne-ufọt ye Abasi, ndien ẹnyene ndikpono mbak idem ye ndisọi mbiet “ndisana owo.”

Akpan n̄kpọ oro ebehede ata Christian ekpedi ndituak ibuot nnọ Abasi “ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:24) Ke ntak emi ẹyak nnyịn idụn̄ọde ndusụk akpanikọ ẹban̄ade usụn̄ nte ẹkedade edikpono “ndisana owo” ẹdisịn nte ubak edinam ido ukpono Christendom. Utọ ndụn̄ọde oro ekpenyene ndidi ata n̄kpọ esịnede ifiọk ọnọ owo ekededi oro enyenede udọn̄ ndisan̄a n̄kpere Abasi ke usụn̄ oro Enye enyịmede.

Nte Ẹkedade “Ndisana Owo” Ẹdisịn

N̄wed Abasi Christian Usem Greek okot kpukpru mme akpa Christian ẹmi ẹkedade iyịp Christ ẹyet mmọ ẹmi ẹkenyụn̄ ẹsiode ẹnịm san̄asan̄a ẹnọ utom Abasi nte mbon oro ẹdide nsan̄a mme ada udeme ye Christ nnyene “ndisana ikọt,” m̀mê “ndisana owo.” (Utom 9:32; 2 Corinth 1:1; 13:13, NW)a Ẹkekot kpukpru irenowo ye iban, mme ọwọrọiso ye mme usụhọde owo ke esop “ndisana ikọt,” ke adan̄aemi ẹkedude mi ke isọn̄. Nte an̄wan̄ade ẹma ẹdiọn̄ọ mmọ nte ndisana owo ke ido N̄wed Abasi tutu ke mmọ ẹma ẹkekpan̄a.

Ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. ama ekebe, nte ededi, ke adan̄aemi Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot ọkọkọride, ntụhọ ekedi ndidomo ndinam Ido Ukpono Christ edi se ediwak owo ẹmade, kpa ido ukpono oro edimụmde udọn̄ mme okpono ndem oro mmọ ẹdinyụn̄ ẹnyịmede ye unana ubiatini. Mme okpono ndem ẹmi ẹkesituak ibuot ẹnọ ediwak abasi, ndien obufa ido ukpono oro ekenen̄ede oyom ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi kiet. Ntre ama oyom ẹsịm ubiere edem mbiba ebe ke ndida “ndisana owo” ndisịn, ẹmi ẹdidade itie mme abasi eset, mme abasi n̄ke, ye iren uko oro ẹkerede-kere. Ke etịn̄de n̄kpọ aban̄a emi, n̄wed oro Ekklisiastiki Istoria (Mbụk Ufọkabasi) ọdọhọ ete: “Amaedi mbon oro ẹkenamde ẹkabade esịt ẹkpọn̄ ukpono ndem ẹdụk Ido Ukpono Christ, ekedi mmemmem n̄kpọ ndida mme akpa n̄kpa usụn̄ Abasi ukem nte iren uko oro mmọ ẹkedahade ẹkpọn̄ nnyụn̄ ntọn̄ọ ndinọ mmọ ukpono oro mmọ ke mbemiso ẹkesinọde n̄kani mbon uko oro. . . . Ata ediwak ini, nte ededi, edinọ ndisana owo utọ ukpono oro ama akabade edi ata ukpono ndem.”

N̄wed ndụn̄ọde efen anam nte ẹkedade “ndisana owo” ẹdisịn ke Christendom an̄wan̄a ete: “Ke ndikpono ndisana owo Ufọkabasi Greek Orthodox, nnyịn imokụt in̄wan̄în̄wan̄ uyarade oro aban̄ade ọkpọsọn̄ odudu oro ido ukpono mme okpono ndem ekenyenede. Ẹmen mme edu oro ẹkesidade ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a mme abasi Olympus mbemiso ẹkekabarede [mme owo] esịt ẹsịn ke Ido Ukpono Christ ẹnọ ndisana owo idahaemi. . . . Toto ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua obufa ido ukpono oro, nnyịn imokụt mme anditiene enye ẹdade Prọfet Elijah ẹkpụhọ ye abasi utịn (Phoebus Apollo), ẹbọpde mme ufọkabasi ẹdori, m̀mê ẹkpere, mme n̄wụre temple ye mme itieuwa abasi emi, akpan akpan ke etịn̄e obot ye ikpọ obot, ke kpukpru ebiet oro mbon Greece ẹkesikponode ọnọ un̄wana oro Phoebus Apollo. . . . Mmọ ẹma ẹkam ẹda Edisana Abasi-an̄wan Athena nte Edisana Mary ke idemesie. Ntem, iketiehe mme okpono ndem oro ẹkenamde ẹkabade esịt mi ke idem nte ẹtataba n̄kpọ ndomokiet idem okposụkedi ẹkesobode ndem Athena ẹfep.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (Obufa N̄wed Ukabadeikọ Ofụri Orụk Ifiọk), Eboho 1, page 270-271.

Ke uwụtn̄kpọ, dụn̄ọde idaha oro okodude ke Athens ke edem ko ke n̄kpọ nte utịt utịt ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N. Ata ediwak ke otu mme andidụn̄ ke obio oro ẹkesụk ẹdi mme okpono ndem. Kiet ke otu ekese ndisana ido edinam mmọ ekedi mme ndedịbe usọrọ mbon Eleusis, kpa adiana-iba edinam,b emi ẹkesinamde ke isua ke isua ke February ke obio Eleusis, emi oyomde usụn̄ ke kilomita 23 ọkpọn̄ ufọt edem edere ye edem usoputịn Athens. Man ẹkedụk mme ndedịbe usọrọ ẹmi, mbon Athens ẹmi ẹkedide mme okpono ndem ẹkenyene ndisan̄a ke Edisana Usụn̄ (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Ke ndidomo ndinọ ukpụhọ itie utuakibuot, mme andikara obio oro ẹma ẹnyene ifiọk etieti. Kpasụk ke usụn̄ oro, n̄kpọ nte kilomita duop ke otode Athens edi, ẹma ẹbọp ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k Daphne man odụri mme okpono ndem onyụn̄ akpan mmọ ndidụk mme ndedịbe usọrọ oro. Ẹkebọp ufọkabasi ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k oro ẹdori ke itiat idakisọn̄ temple eset ẹkeyakde ẹnọ abasi mbon Greece oro Daphnaios, m̀mê Pythios Apollo.

Ẹkeme n̄ko ndikụt uyarade aban̄ade edimen oro ẹkemende mme abasi mme okpono ndem ẹkedian ye edikpono “ndisana owo” ke isuo Kithira, Greece. Ke kiet ke otu etịn̄e obot isuo oro, n̄kpri ufọkakam Byzantine iba ẹdu—ẹyakde kiet ẹnọ “Edisana” George, ẹyakde enye eken ẹnọ Edisana Mary. Udọkisọn̄ ẹyarade ẹte ke ebiet emi ekedi itieuwa ke etịn̄e obot Minoan oro ekedide itie utuakibuot ke se ikperede ndisịm isua 3,500 ẹmi ẹkebede. Ke ọyọhọ isua ikie itiokiet m̀mê itiaba E.N., “mme Christian” ẹma ẹbọp ufọkakam ẹnọ “Edisana” George kpasụk ke itieuwa etịn̄e obot oro. Edinam emi ekedi ata ndamban̄a n̄kpọ; akwa iwụk ebiet ido ukpono Minoan oro ekese n̄kpọ aban̄a mme usụn̄ Inyan̄ Aegean. Ẹkebọp ufọkabasi iba oro do man ẹnyene mfọn Ọbọn̄an̄wan Nnyịn ye “Edisana” George, ẹnamde usọrọ ẹnọ ukperedem emi ke ukem usen ẹnamde ẹnọ “andikpeme mme awat inyan̄,” “Edisana” Nicholas. N̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet ke etịn̄de n̄kpọ aban̄a uyarade emi ọkọdọhọ ete: “Mfịn oku [Greek Orthodox] ọyọdọk akamba obot oro, kpasụk nte oku Minoan eset ekesidọkde,” man akanam mme edinam ido ukpono!

Ke etịn̄de ibio ibio aban̄a udomo oro ido ukpono Greece mme okpono ndem akakarade Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot, anam ndụn̄ọde ke mbụk osio owụt ete: “Itiat idakisọn̄ oro ukpono ndem ekesịnde ọnọ ido ukpono Christian isiwakke ndikpụhọde ke ukpepn̄kpọ oro ediwak owo ẹmade, ke ntre ọnọde uyarade aban̄a ido edinam oro odude ebịghi.”

‘Ndituak Ibuot nnọ Se Nnyịn Ifiọkde’

Jesus ọkọdọhọ n̄wan a-Samaria ete: “Nnyịn ituak ibuot inọ se ifiọkde: . . . ata mme andituak ibuot [ẹdituak] ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ: koro edi mmọ eke ẹtiede ntem ke Ete oyom ete ẹtuak ibuot ẹnọ Imọ.” (John 4:22, 23) Tịm fiọk ete ke ndituak ibuot ke akpanikọ edi akpan n̄kpọ! Idịghe mmemmem n̄kpọ ke ntre ndituak ibuot nnọ Abasi nte enye enyịmede ye unana edinyene nnennen ifiọk mban̄a nnyụn̄ nnyene ntotụn̄ọ ima nnọ akpanikọ. Ana ata ido ukpono Christian ọkọn̄ọ ke akpanikọ, idịghe ke mme ido edinam ye mme edinam oro ẹbọde ẹto ukpono ndem. Nnyịn imọfiọk nte esitiede Jehovah ke idem ke ini mme owo ẹdomode ndituak ibuot nnọ enye ke idiọk usụn̄. Apostle Paul ama ọnọ n̄wed ẹsọk mme Christian ke obio Corinth eke Greece eset ete: “Nso ndụk ke Christ odụk ye Belial? . . . Nso ediomi ke temple Abasi odiomi ye ndem?” (2 Corinth 6:15, 16) Ukeme ekededi oro ẹsịnde ndinam temple Abasi odu ke n̄kemuyo ye ndem edi n̄kpọ itekesịt ọnọ enye.

N̄ko-n̄ko, ke ata in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄, N̄wed Abasi inyịmeke ye ekikere edibọn̄ akam nnọ “ndisana owo” man mmọ ẹtie nte mme esịne-ufọt ye Abasi. Ke akam uwụtn̄kpọ esie, Jesus ekekpep ete ke ẹnyene ndibọn̄ akam nnọ Ete ikpọn̄îkpọn̄, sia enye eketemede mme mbet esie ete: “Ẹbọn̄ akam ntem ndien, ẹte, Ete nnyịn emi odude ke heaven: yak ikpono enyịn̄ Fo.” (Matthew 6:9) Jesus ama aka iso ọdọhọ ete: “Ami ndi usụn̄ ye akpanikọ ye uwem: owo baba kiet itieneke Ete, ibọhọke ebe ke Ami. Edieke mbufo ẹben̄ede n̄kpọ ke enyịn̄ Mi, nyenam.” Ndien apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Abasi kiet odu, Ekpe-emem kiet ke ufọt Abasi ye owo onyụn̄ odu, emi ke Idem Esie edide owo, kpa Christ Jesus.”—John 14:6, 14; 1 Timothy 2:5.

Edieke nnyịn inen̄erede iyom Abasi okop akam nnyịn, edi akpan n̄kpọ nnyịn ndika mbịne enye ke usụn̄ oro Ikọ esie etemede. Ke ọsọn̄ọde etịn̄ aban̄a n̄kukụre eti usụn̄ ndika mbịne Jehovah, Paul n̄ko ekewet ete: “Christ Jesus emi akakpade, n̄kpakam ndọhọ nte, Jesus emi ekesetde ke n̄kpa, emi odude ke ubọk nnasia Abasi, emi onyụn̄ anamde n̄kpe-ubọk ọnọ nnyịn.” “Enye onyụn̄ ekeme ndinyan̄a mmọ ẹmi ẹsan̄ade ke Enye ẹkpere Abasi ọyọhọ-ọyọhọ, sia Enye odude uwem ke nsinsi ndinam n̄kpe-ubọk nnọ mmọ.”—Rome 8:34; Mme Hebrew 7:25.

“Ndituak Ibuot ke Spirit ye ke Akpanikọ”

Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot inyeneke ukeme eke spirit m̀mê ibetedem edisana spirit Abasi ndinụk mme okpono ndem ẹkpọn̄ nsunsu utuakibuot mmọ ẹnyụn̄ ẹtiene mme ukpepn̄kpọ akpanikọ Jesus Christ. Enye ama ada mme ukpepn̄kpọ ye edinam mme okpono ndem enyene ke ukeme oro enye ekesịnde ndikabade mme owo esịt, ndinyene odudu, nnyụn̄ n̄wọrọ etop. Ke ntak emi enye ision̄oke nti Christian idi, ẹmi Abasi ye Christ ẹnyịmede, edi osion̄o abian̄a abian̄a mme andinịm ke akpanikọ edi, kpa “idiọk n̄kpasịp” ẹmi mîdotke ndidụk Obio Ubọn̄.—Matthew 13:24-30.

Ke utịt ini emi, nte ededi, ke idak ndausụn̄ Jehovah akpan edinam odu ke ndifiak n̄wụk utuakibuot akpanikọ. Ikọt Jehovah ke ofụri ererimbot, inamke n̄kpọ m̀mê nso idi idaha ido edinam, n̄kaowo, m̀mê akani ido ukpono mmọ, ẹdomo ndinam uwem ye mme ukpepn̄kpọ mmọ ẹdu ke n̄kemuyo ye mme idaha Bible. Edieke afo oyomde ndikpep n̄kpọ efen efen mban̄a nte ekemede ndituak ibuot nnọ Abasi “ke spirit ye ke akpanikọ,” mbọk sobo ye Mme Ntiense Jehovah ke ebiet oro afo odụn̄de. Mmọ ẹyenen̄ede ẹkop inemesịt ndin̄wam fi anam edisana utom oro ẹnyịmede ọnọ Abasi, ọkọn̄ọde ke ukeme ukere n̄kpọ fo ye ke nnennen ifiọk Ikọ esie. Paul ekewet ete: “Mmada mbọm Abasi n̄kpe mbufo ubọk, nditọ-ete mi, nte ẹda ikpọkidem mbufo ẹnọ Abasi nte odu-uwem uwa, emi asanade, emi onyụn̄ enemde Abasi ndibọ; koro emi edide uwa eke anade ọnọ mbufo ndiwa. Ẹkûnyụn̄ ẹkabade ẹbiet eyo emi, edi ẹyak mbufo ẹkpụhọde, oto ke edinam emi ẹnamde esịt mbufo edi obufa, man mbufo ẹdomo ẹfiọk se uduak Abasi edide, uduak Abasi eke edide eti, onyụn̄ enemde owo esịt, onyụn̄ ọfọnde ama.” Ndien ọkọdọhọ mbon Colossae ete: “Toto ke usen emi ikokopde n̄kpọ emi, nnyịn n̄ko idopke ndibọn̄ akam mban̄a mbufo, ndinyụn̄ nnam n̄kpe-ubọk ite, Abasi akpakam anam mbufo ẹyọhọ ye ifiọk uduak Esie ke kpukpru eti ibuot ye ikike ke n̄kpọ Spirit; man mbufo ẹsan̄a ke ido nte odotde Ọbọn̄, ẹnem Enye esịt ke kpukpru usụn̄, ẹnyụn̄ ẹn̄wụm mfri ke edinam kpukpru nti utom, ẹnyụn̄ ẹkọri ke ifiọk Abasi.”—Rome 12:1, 2; Colossae 1:9, 10.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 28]

Ukwan̄ Ukwan̄ Edida Parthenon Nnam N̄kpọ

“Christian” Andikara Theodosius II, ye ewụhọ oro ekenyenede n̄kpọ ndinam ye obio Athens (438 E.N.), ama abiat mme edinam ye mme ndịben̄kpọ mme okpono ndem efep, eberi mme temple mme okpono ndem. Ke oro ebede ẹma ẹkeme ndiwọn̄ọde mmọ nsịn ke mme ufọkabasi Christian. N̄kukụre n̄kpọ oro ẹkeyomde man ẹkpụhọde temple oro uforo uforo ekedi ndinam enye asana ebe ke ndikọn̄ cross ke enye!

Kiet ke otu mme akpa temple oro ẹkekpụhọrede ekedi Parthenon. Akwa edifiak ndiọn̄ ama ada itie man ẹnam Parthenon oro enen̄ede odot se ẹdade ẹnam n̄kpọ nte temple “Christian.” Ọtọn̄ọde ke 869 E.N., enye ekedi akwa ufọkabasi Athens. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ẹma ẹkpono enye nte ufọkabasi “Edisana Ọniọn̄.” Ekeme ndidi emi ekedi edikokoi nnam ẹti akpanikọ oro nte ke ata akpa “andinyene” temple oro, Athena, ekedi abasi-an̄wan ọniọn̄. Ke ukperedem ẹma ẹyak enye ẹnọ “Ọbọn̄an̄wan Nnyịn kpa Athena.” Ke mbon Orthodox ẹma ẹkeda enye ẹnam n̄kpọ ke isua ikie itiaita, ẹma ẹkpụhọde temple oro ẹsịn ke ufọkabasi Catholic eke Edisana Mary ke Athens. Utọ “ediwọn̄ọde” eke ido ukpono oro ẹkewọn̄ọrede Parthenon do ama aka iso tutu esịm ọyọhọ isua ikie 15, ke ini mbon Ottoman Turkey ẹkewọn̄ọrede enye ẹsịn ke itie utuakibuot mbon Muslim.

Mfịn ediwak tọsịn mme akaisan̄ ẹsika ẹkese Parthenon, kpa akani temple Dorian eke Athena Parthenos (“Edisana Eyenan̄wan”), kpa abasi-an̄wan ọniọn̄ mbon Greece, nte ikpîkpu usọ ke ifiọk ubọpufọk mbon Greece.

[Ndise ke page 26]

Ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k Daphne—ukpụhọ itie utuakibuot oro ẹkenọde mme okpono ndem Athens eset