Mme Mbụme Ẹtode Mme Andikot

Nso ke Christian akpanam ke ini ẹkotde enye edinam utom ukpe ikpe?

Ke ndusụk idụt, ndutịm ukpe ikpe esiyom mme ekpe ikpe oro ẹmekde ẹsio ke otu nditọisọn̄. Ke ebiet oro emi odude, Christian enyene ndibiere nte enye edinamde n̄kpọ ke ini ẹdọhọde enye edinam utom ukpe ikpe. Ediwak Christian ye eti ubieresịt ẹma ẹbiere ẹte ke mme edumbet Bible ikpanke ẹdiwọrọ n̄ka, idem kpa nte Shadrach, Meshach, ye Abednego ẹkenamde item ukara mbon Babylon ndiwọrọ n̄ka unaisọn̄ Dura ye nte Joseph ye Mary ẹkekade Bethlehem ke ewụhọ ukara mbon Rome. (Daniel 3:1-12; Luke 2:1-4) Nte ededi, mme n̄kpọ ẹdu emi mme ata Christian ẹkemede ndikere mban̄a.

Edida otu mme ekpe ikpe idụhe ke kpukpru ebiet. Ke ndusụk idụt, ebiereikpe m̀mê otu mme ebiereikpe oro ẹnyenede ifiọk ukpe ikpe ẹsibiere ikpe mbio obio ye ikpe ubiatibet. Ke mme ebiet efen, se ẹdiọn̄ọde nte ibet ido obio odu, ndien otu mme ekpe ikpe ẹdi ubak ndutịm ukpe ikpe. Kpa ye oro, ata ediwak owo ẹnyene ata esisịt ifiọk ẹban̄a nte ẹmekde mme ekpe ikpe ye se mmọ ẹnamde. Ntre ndidụn̄ọde ibio ibio se idude ayan̄wam edide afo ayanam utom ukpe ikpe m̀mê udunamke.

Ikọt Abasi ẹdiọn̄ọ Jehovah nte Akakan Ebiereikpe. (Isaiah 33:22) Ke Israel eset, irenowo oro ẹkenyenede ifiọk ẹmi ẹkedide ndinen owo oro mîtụhọke ke ikpe ẹkenam utom nte mme ebiereikpe ndibiere mme utọk nnyụn̄ mbọrọ mme mbụme oro ẹdemerede ke ibet. (Exodus 18:13-22; Leviticus 19:15; Deuteronomy 21:18-21) Etisịm ini emi Jesus okodude ke isọn̄, Sanhedrin, kpa esop enyọn̄ mme Jew, ekese aban̄a utom ukpe ikpe. (Mark 15:1; Utom 5:27-34) Ufan̄ ikodụhe inọ uke uke owo Jew ndidu ke otu mme ekpe ikpe obio.

Mme idụt efen ẹsida otu mme ekpe ikpe oro ẹmekde ẹto nditọisọn̄. Mme ekpe ikpe 501 ẹkese ẹban̄a ikpe Socrates. Ke Akwa Obio Mbon Rome, otu mme ekpe ikpe ẹkesise ẹban̄a ikpe, okposụkedi ẹketrede emi ke eyo mme andikara. Ekem, Edidem Henry III eke England ama anam ndutịm ọnọ mme mbọhọidụn̄ ndikpe ikpe nnọ owo oro ẹdoride ikọ. Ẹkekere ẹte ke sia ẹdide mmọ ẹdiọn̄ọ owo oro ẹdoride ikọ mi, ubiereikpe mmọ eyenen akan mme ibak ibak usụn̄ ndutụhọ oro ẹkesikamade ndinam enye owụt ke imọ iduehe. Nte ini akakade, ẹma ẹkpụhọde ndutịm ukpe ikpe ẹsịn ke ndutịm emi otu nditọisọn̄ ẹkenyenede ndikop se idide ikọ nnyụn̄ nnọ ubiereikpe ntiene uyarade oro odude. Ebiereikpe oro enyenede ifiọk ama esida mmọ usụn̄ ke mme n̄kpọ ẹban̄ade uyarade oro odude.

Nsio nsio orụk mme ekpe ikpe, ibat mme ekpe ikpe, ye se ibuanade ke ndisịm ubiereikpe ẹdu. Ke uwụtn̄kpọ, ke United States, otu mme ekpe ikpe oro ẹnamde ndụn̄ọde emi esịnede ọtọn̄ọde ke owo 12 esịm 23 esibiere m̀mê uyarade oro ekemde odu ndikot owo ikpe ubiatibet; enye ibiereke m̀mê owo oro edue m̀mê iduehe. Ukem ntre, ke otu mme ekpe ikpe oro ẹnamde ndụn̄ọde (otu mme anam-ndụn̄ọde), mme ekpe ikpe oro ẹsidụn̄ọde uyarade oro odude ẹse man ẹbiere m̀mê ẹma ẹbiat ibet.

Ke ini ata ediwak owo ẹkerede ẹban̄a otu mme ekpe ikpe, mmọ ẹnyene otu nditọisọn̄ ẹmi ẹsịnede owo 12 ẹmi ẹkpede ikpe ke ekikere—edide utọk ke obio m̀mê ikpe ubiatibet—ẹmi ẹkopde ikọ ntiense oro ẹnọde man ẹbiere m̀mê owo edue m̀mê iduehe. Emi edi ekpri otu mme ekpe ikpe, ke edide isio ye otu mme ekpe ikpe oro ẹnamde ndụn̄ọde. Ke ofụri ofụri, esopikpe esinọ n̄wed ẹsọk mme owo ẹmekde ẹto mbon oro ẹkemede ndinam umekowo, mme awat o-moto oro ẹnyenede n̄wed uwat, m̀mê mme owo ntre. Ẹkeme ndisọsọp nsio ndusụk mmọ mfep ke otu oro, utọ nte mbon oro ẹkebiomde ikpe akwa idiọkn̄kpọ ye mbon oro ẹnyenede mfịna ibuot. Ọkọn̄ọde ke ibet n̄kann̄kụk, mbon en̄wen—utọ nte mme dọkta, mme ọkwọrọ ederi, mme lọya, m̀mê mme anam n̄kpri mbubehe—ẹkeme ndidọhọ ẹsio mmimọ ẹfep. (Ẹkeme ndisio ndusụk owo mfep koro mmọ ẹnyenede ọkpọsọn̄ ọkpọkpọ ubieresịt ndisịn utom ukpe ikpe.) Nte ededi, ukara ke udomo oro ọkọride-kọri ke abiat edisio owo mfep man kpukpru owo ẹnyene mbiomo ndidu ke utom ukpe ikpe, ndusụk ndien ndien ke ediwak isua.

Idịghe kpukpru owo oro ẹkade utom ukpe ikpe ẹsitiene ẹbuana nte mme ekpe ikpe ke ikpe. Ke otu mme owo oro ẹkotde ẹdinam utom ukpe ikpe, ẹsimek ndusụk mmọ ke oyon̄ nte mme ekpe ikpe oro ẹdisede ẹban̄a akpan ikpe. Ekem ebiereikpe ọyọfiọk okot-ikpe ye akan̄-idem ye mme lọya mmọ onyụn̄ etịn̄ nte ikpe etiede. Enye ye mme lọya ẹmi ẹdụn̄ọde mme ekpe ikpe kiet kiet. Emi esidi ini owo nditịn̄ ekikere esie edieke enye enyenede ntak oro otụkde ubieresịt nditre ndikpe ikpe ke ntak nte ikpe oro etiede.

Ẹsiyom ẹsụhọde otu oro ẹkesịm ibat oro ẹditienede ẹdu tutu ẹkpe ikpe ẹma. Ebiereikpe oyosio owo ekededi oro ekemede ndidi oyotụhọ ikpe oro efep ke ntak ntụk oro enye ekemede ndinyene ke ikpe oro. N̄ko, mme lọya ke n̄kan̄ kiet kiet ẹnyene unen ndisio esisịt ibat mme ekpe ikpe mfep. Owo ekededi oro ẹsiode ẹfep ke otu mme ekpe ikpe oro esifiak aka otu mme ekpe ikpe ekebet ini emi ẹdifiakde ẹmek owo ke oyon̄ ndise mban̄a ikpe efen. Ndusụk Christian oro ẹdude ke idaha emi ẹsida ini emi ndinọ ikọ ntiense ido nneme. Ke ediwak usen ẹbede, ini utom owo ndikpe ikpe esikụre, edide enye ama etiene abuana nte ekpe ikpe m̀mê ikabuanake.

Mme Christian ẹdomo ‘ndise mbubehe mmọ,’ idịghe ndinọhọ ke “mbubehe owo en̄wen.” (1 Thessalonica 4:11; 1 Peter 4:15) Ke ini owo Jew ọkọdọhọde Jesus ete edeme akpa mmimọ, enye ama ọbọrọ ete: “Owo, anie ekenịm Mi nte ebiereikpe ye edeme-udeme ke ufọt mbufo?” (Luke 12:13, 14) Jesus ekedi nditan̄a eti mbụk Obio Ubọn̄, idịghe ndibiere ikpe. (Luke 4:18, 43) Ekeme ndidi ibọrọ oro Jesus ọkọnọde ama onụk eren oro ndida usụn̄ oro Ibet Abasi owụtde ke ndibiere utọk. (Deuteronomy 1:16, 17) Okposụkedi utọ n̄kpọ oro enende, ndiyere ikot ndidụk utom ukpe ikpe okpụhọde ye owo ndisịn idem ke mbubehe mbon en̄wen. Enye etịm etie nte idaha oro Daniel ye nsan̄a esie ita ẹkesobode. Ukara mbon Babylon ama ọnọ uyo ete mmọ ẹwọrọ ẹka unaisọn̄ Dura, ndien mmọ ndikanam oro ikabiatke Ibet Abasi. Se mmọ ẹkenamde ke oro ebede ekedi n̄kpọ efen, nte Bible owụtde.—Daniel 3:16-18.

Ke mme asan̄autom Abasi ẹma ẹkewọrọ ke idak Ibet Moses, mmọ ẹkenyene ndisika mme esopikpe ererimbot ke nsio nsio idụt. Apostle Paul ama akpak “ikọt Abasi” ke Corinth ete ẹbiere utọk mmọ ke esịt esop. Ke adan̄aemi etịn̄de aban̄a mme ekpe ikpe ke esopikpe ererimbot nte “owo eke mînenke ido,” Paul ikafan̄ake nte ke mme utọ esopikpe oro inyeneke unen ndise mban̄a mme mbubehe ererimbot emi. (1 Corinth 6:1) Enye akakan̄ idem ke esopikpe mbon Rome, idem osion̄ode ikpe esie aka iso Caesar. Idịghe nte ke esopikpe ererimbot ọdiọk ofụri ofụri.—Utom 24:10; 25:10, 11.

Esopikpe ererimbot ẹdi ndutịm ẹmi mme “enyene-odudu ẹmi ẹkarade” ẹnamde. Edi “Abasi ekenịm mmọ,” ndien mmọ ẹbọp ibet ẹnyụn̄ ẹkụt ẹte ke ẹnam mmọ. Paul ekewet ete: “Enye [edi] anamutom Abasi, man n̄kpọ ọfọn ye afo. Edi edieke afo anamde se idiọkde, fehe ndịk; koro enye ikamake ofụt ke ikpîkpu: koro enye edi anamutom Abasi, andisio usiene ndiyarade iyatesịt ye enye emi anamde idiọk.” Mme Christian ‘in̄wanake ye odudu ukara’ nte enye anamde utọ utom ibet oro, koro mmọ iyomke ‘ndin̄wana ye enye’ nnyụn̄ nnyene ubiomikpe.—Rome 13:1-4; Titus 3:1.

Ke ndinam mme n̄kpọ ẹda ukem ukem, mme Christian ẹkpenyene ndikere m̀mê mmimọ imekeme ndinyịme ye ndusụk n̄kpọ oro Caesar oyomde ẹnam. Paul ọkọnọ item ete: “Ẹnọ kpukpru owo [mme enyene-odudu ẹmi ẹkarade] se idide udeme mmọ: ẹda utomo ẹnọ mmọ ẹmi ẹkpebọde utomo; ẹda utịp ẹnọ mmọ ẹmi ẹkpebọde utịp; ẹfehe mmọ ẹmi ẹdotde ndịk; ẹkpono mmọ ẹmi ẹdotde ukpono.” (Rome 13:7) Oro edi nnennen item aban̄ade okụk tax. (Matthew 22:17-21) Edieke Caesar ọdọhọde ke ana nditọisọn̄ ẹsịn ini ye mme ukeme mmọ ke ndinam mme usụn̄ ẹsana m̀mê ke ndinam utom eken oro ẹdude ke otu mme n̄kpọ oro Caesar esede aban̄a, ana Christian kiet kiet ebiere m̀mê imọ iyenyịme.—Matthew 5:41.

Ndusụk Christian ẹda utom ukpe ikpe nte edinọ Caesar se inyenede Caesar. (Luke 20:25) Ke utom ukpe ikpe se idude edi ndikop uyarade oro ẹnọde nnyụn̄ nnọ ekikere oro enende ke mme akpan n̄kpọ m̀mê ibet. Ke uwụtn̄kpọ, ke otu mme ekpeikpe oro ẹnamde ndụn̄ọde, mme ekpeikpe ẹsibiere m̀mê uyarade oro odude odot ndidi se ẹdade ẹkot owo oro ikpe; mmọ ibiereke m̀mê owo edue. Nso kaban̄a n̄kpri ikpe? Ke ikpe mbio obio, mme ekpe ikpe ẹkeme ndidọhọ ẹkpe se ẹbiatde m̀mê ẹkpe utịp. Ke ikpe ubiatibet, mmọ ẹnyene ndibiere m̀mê uyarade oro ẹnọde ọsọn̄ọ ubiomikpe oro ẹnọde. Ndusụk ini mmọ ẹsitịn̄ m̀mê ewe ufen oro ibet enyịmede odot ẹnọ. Ekem ukara ayada odudu esie “ndiyarade iyatesịt ye enye emi anamde idiọk,” m̀mê ‘ndinọ mme anamidiọk usiene.’—1 Peter 2:14.

Nso edieke Christian ekerede ke ubieresịt imọ iyakke imọ inam utom ye akpan otu mme ekpeikpe? Bible itịn̄ke n̄kpọ iban̄a utom ukpe ikpe, ntre enye ikemeke ndidọhọ, ‘Ndinam utom ke otu mme ekpeikpe ekededi atuaha ye ido ukpono mi.’ Ọkọn̄ọde ke ikpe oro odude, enye ekeme ndidọhọ ke ndinam utom ke otu mme ekpeikpe ke akpan ikpe oro odude atuaha ye ubieresịt imọ. Oro ekeme ndidi ntre edieke ikpe oro abuanade oburobụt ido idan̄, usion̄o idịbi, uwotowo, m̀mê n̄kpọ efen oro ifiọk Bible, utu ke ibet ererimbot ọnọde ekikere esie ukpep. Nte ededi, ke nditịm ntịn̄, ekeme ndidi nte ke ikpe oro ẹmekde enye ẹsịn ibuanake mme utọ n̄kpọ ntre.

Christian oro ama ọkọkọri esịm ọyọhọ idaha eyekere n̄ko m̀mê imọ iyetiene ibuana ke nduduọhọ ekededi kaban̄a ubiereikpe oro mme ebiereikpe ẹdinọde. (Men Genesis 39:17-20; 1 Timothy 5:22 domo.) Edieke ndudue odude ke ubiereikpe ndien ẹnọ ufen n̄kpa, nte Christian oro odude ke otu mme ekpe ikpe oro eyetiene abuana ke ubiomikpe iyịp? (Exodus 22:2; Deuteronomy 21:8; 22:8; Jeremiah 2:34; Matthew 23:35; Utom 18:6) Ke ikpe Jesus Pilate ama oyom ‘ndisana ke iyịp owo emi.’ Mme Jew ẹma ẹsọsọp ẹdọhọ ẹte: “Iyịp Esie akpakam ọkọbọ nnyịn ye nditọ nnyịn.”—Matthew 27:24, 25.

Edieke Christian akade ndinam utom ukpe ikpe, ke n̄kopuyo nnọ ukara, edi ke ntak ubieresịt esie esịn ndidu ke san̄asan̄a ikpe kpa ye oro ebiereikpe eyịrede, Christian oro ekpenyene ndidu ke mben̄eidem ndiyọ se ididide utịp—edide isop m̀mê n̄kpọkọbi.—1 Peter 2:19.

Ke ndida n̄keberi, Christian kiet kiet emi ẹmekde ẹsịn ke utom ukpe ikpe enyene ndibiere se enye edinamde, etiene nte Bible an̄wan̄ade enye ye ubieresịt esie. Ndusụk Christian ẹma ẹka ndinam utom ukpe ikpe ẹnyụn̄ ẹdu ke ndusụk otu mme ekpe ikpe. Mbon en̄wen ẹma ẹkụt ẹte ke mmimọ ikemeke ndinam idem kpa ye ẹsobode ufen. Christian kiet kiet enyene ndibiere ke idemesie se enye edinamde, ndien mbon en̄wen ikpenyeneke ndikụt ndudue nnọ ubiere esie.—Galatia 6:5.